De Vlaamse Gids. Jaargang 55

[p. 23]

‘De Danstent’ van Jozef Simons

Christine D'Haen
Geboren 25 oktober 1923. Studies te Gent, Amsterdam, Edinburgh. Lerares Engels aan Rijksmiddelbare Normaalschool te Brugge. Momenteel belast met inventarisatie van Gezelle Archief te Brugge. Publiceerde 2 dichtbundels en artikels over Proust, Kafka, Achterberg, J. van der Hoeven, Paul Snoek e.a.

Een van de laatste zinnen in P.A. Daum's voortreffelijke documentaire ‘Uit de Suiker in de Tabak’ (1883-4) luidt als volgt: ‘Hélène, aan wie ik nog steeds met stil leedwezen denk, zend ik elk kwartaal hetgeen haar toekomt. Zij liet nooit iets van zich horen; ik ook niet.’

Die mededeling, triestig, laconiek en definitief, slaat ongetwijfeld op de reële waarheid. Zo is het echt gegaan en Daum wil er niet om liegen. Wij zijn hem dankbaar om zijn waarheidsliefde maar voelen ons ook ontgoocheld: het relaas verliest aan artistieke volwaardigheid door een te dicht kleven van de realiteit.

Nochtans eisen wij van elk verhaal waarheid.

Bij iedere kritiek over een roman, novelle, verhaal wordt verwezen naar de reële, door de mensen ervaren waarheid. Maar de waarheid in een verhaal heeft daarbij nog een andere dimensie, die de eerste waarheid herstructureert: die literaire waarheid is een onderdeel van de structuur van het verhaal. De relatie tussen de realiteit als levenservaring en de literaire waarheid is bij mijn weten nog nooit echt bestudeerd noch bij benadering geformuleerd.

Ik wil hier alleen spreken over de waarheid van het einde van een verhaal en ik wil daarover iets aantonen aan de hand van een voorbeeld, het slot van ‘De Danstent’ (1911). Ik wil aantonen wat in het slot van dat wonderlijk en meesterlijk verhaal goed of minder goed is, en in verband daarmee op enkele problemen wijzen. Ik baseer mij daarbij grotendeels op nr. 8 en nr. 11 van het semestrieel tijdschrift ‘Communications’ (Centre d'Etudes des communications de Masse, Ecole Pratique des Hautes Etudes); nr. 8 gaat over ‘L'Analyse structurale du récit’; nr. 11 over ‘Le Vraisemblable’. Het schema dat ik gebruik, is een vereenvoudiging van dat van Claude Bremond (nr. 8) in zijn artikel ‘La logique des possibles narratifs’. Voor Bremond (p. 62) is er geen verhaal dat niet zou uitgaan van een menselijke implicatie, het is de mens die de gebeurtenissen ordent en zin geeft. (Ik zou hier een kleine correctie aan toevoegen en liever zeggen: een mens of vermenselijkt wezen. Er is b.v. zeer goed een verhaal mogelijk vanuit het bewustzijn van een dier, of zelfs van een plant.)

In ‘De Danstent’ krijgen alle gebeurtenissen hun zin vanuit de wil en de opzet van Stafke.

Bremond classeert de gebeurtenissen naargelang ze de wil van de mens begunstigen of tegenwerken. Hij beschouwt de afwisseling tussen periodes van verslechtering en periodes van verbetering als noodzakelijk voor het bestaan van een verhaal.

Ziehier het verloop van het verhaal in ‘De Danstent’. Ik zal citeren op zulke wijze dat de aandachtige lezer de gebeurtenissen kan volgen, zonder het verhaal bij de hand te hebben. De termen van de ontleding echter moet ik in het Frans laten, want er bestaat nog geen Nederlands equivalent voor. De wetenschap der semiologie is nog volop in de maak en haar termen zijn nog niet aan hun vertaling toe. Bovendien is het de vraag of vertaling wenselijk is. Ze is in ieder geval onnodig waar de lezers de termen begrijpen.

Stafke en Angelieneke waren getrouwd: exposition d'une situation initiale;

...bracht 's zondags een rond stuivertje binnen.

- Alles ging naar lust en wens tot na zes korte wittebroodsweken de grote slag viel: manque, déficience;

- Daar moest een einde aan komen: amélioration à obtenir;

- Goede raad is duur. Voor Stafkes geest schemerde een uitkomst (diamantslijperij): amélioration possible;

...om het vak te leren.

- Maar niemand werd aangenomen zonder borgsom te storten: obstacle à éliminer;

- Op een goede morgen... ik weet nieuws: amélioration possible;

...viel 't werk met goede moed.

- Eerst ging hij de palmslag geven op het akkoord met de Wildeman voor spiegeltent en orgel: (eerste stap tot) l'accomplissement de la tâche: processus d'amélioration;

- Nonkeltje van Peekes en Postje uit de Draaiboom... Een flinke tapster... nam haar zuster bij in dienst... de manke schoenmaker: intervention des alliés (of liever: het aanwerven van ‘alliés’) = processus d'amélioration;

- Hij had zich al lang voorgenomen een reclamebiljet op te stellen... of ik ken de mensen niet meer: mise en oeuvre des moyens (processus d'amélioration);

- Maar 't liep mis! en weet wat hem hem te doen staat - (de notabelen te doen staat (de notabelen zijn tegen Stafkes plan): dégradation possible;

[p. 24]

- De klank van die woorden was nog niet uitgehelmd of Stafke... verscheen in het deurgat: amélioration à obtenir;

Stafke werd gewaar dat zijn haring hier niet braadde - zou terugkomen: amélioration non obtenue;

- Ondertussen belde Stafke bij de burgervader aan: obstacle à éliminer; mise en oeuvre des moyens; processus d'amélioration;

- Ja, ja 't is goed, Stafke, als ge dat maar weet: amélioration obtenue;

- En ze kwam! (de danstent wordt opgesteld): accomplissement de la tâche (tweede stap);

- 's Zaterdags vreesden ze dat de mist zou vallen: dégradation possible;

- doch in de voormiddag trok hij op: amélioration obtenue;

- voor en na de schooltijd kwamen de kinderen: description ( = indices);

- Als het weer meewilde, zou het morgen goud regenen: amélioration possible;

- De zon was rood ondergegaan... voorteken van wind: dégradation possible;

- Maar dat is... beter dan regen... vol betrouwen: amélioration possible;

- 's Zondagmorgens... De zon kwam schoon op: amélioration possible;

- Wat hoger in de lucht dreven wolkjes, donker: dégradation possible;

- Maar een vlaagje wind kan de kermis niet vergallen: dégradation évitée;

- Vijf minuten voor acht opende Stafke de tent: accomplissement de la tâche (derde stap);

- Het weer zou stand houden: amé-lioration possible;

- meer en meer wolken doken op: dégradation possible;

- maar ze dreven naar 't zuiden: dégradation évitée;

- De ganse voormiddag was Stafkes tent goed met volk gevuld: amélioration possible;

- Slapjes was de namiddag: dégradation possible;

- Tegen vijf uur begon de menigte toe te stromen: processus d'amélioration;

Van hier af volgen de momenten van hoop en vrees elkaar sneller op in een crescendo van spanning tot de climax:

- Te zes uur was de tent tjokvol: processus d'amélioration;

- De meesten hadden een knipmes in de broeksband: possibilité de dégradation;

- Fieleke riep Stafke om de kraan in een vers vat te slaan: processus d'amélioration;

- Ik hoor koetsen en een harmonica... Het stadsvolk: processus d'améloration;

- 't Werd later en later: zone de repos;

- 't Scheen dat de wind feller opstak: dégradation possible;

- Zestig slijpers! Mannen die verteren: processus d'amélioration;

- Een gonzend rumoer...: dégradation possible (obstacle à éliminer);

- Stafke had er een handje van weg...: mise en oeuvre des moyens, succès des moyens;

- 't Moest geweldig regenen: dégradation possible;

- Wie kon ertegen op?: dégradation possible;

- Ze rekenden buiten Nonkeltje: intervention de l'allié;

- Het pletsregende: dégradation possible;

...ging Stafke zijn oud lief halen om met haar te dansen: dégradation possible;

- Om halfeen sloeg Stafke de kraan in 't laatste vat: processus d'amélioration;

- Pletsten de zware regendroppelen...: dégradation possible;

- 'k Heb Franske... omgekocht om de torenklok een kwartier stil te houden: begin van ‘la faute’;

- Zat... kwam de veldwachter binnen: l'antagoniste;

- En sluiten zult ge op klokslag: l'interdiction;

- De garde... snurkte na een paar ogenblikken: l'élimination de l'antagoniste;

- We kunnen doordraaien!: violation de l'interdiction;

- De regen pletste, de wind gierde, de wrede wind... windhoos: dégradation possible;

- We zullen Jan Van Zier dansen en de Brabbeson spelen: accomplissement de la tâche (vierde stap);

- Maar hoor... In de verte zware slagen. Kraak! Kraak!: dégradation méritée-châtiment;

- Alleen Nonkeltje en Postje: intervention de l'allié;

Ge moet niet schreien... de schade is voor onze baas: de straf wordt afgewend (dégradation évitée);

- Hij haalde zijn kruiwagen, laadde het geld uit de bak...: accomplissement de la tâche (laatste stap).

Totnogtoe hebben we trouw (alhoewel zeer summier) het dicht dooreen geweven stramien van wisselende vooruitgang / achteruitgang kunnen volgen. (‘un récit peut faire alterner selon un cycle continu des phases d'amélioration et de dégradation)

Maar hoe moet Jozef Simons nu zijn verhaal besluiten? Er zijn zoveel mogelijkheden tot ondergang aanwezig - het slechte weer, de woestheid van de slijpers, de flirt met het oude lief, en ten slotte de hubris (la présomption) van Stafke zelf, dat een eindcatastrophe bijna onvermijdelijk wordt. Dan zou het verhaal geeindigd zijn met de straf voor de overtreding en die straf zou Stafke al dan niet in loutering hebben kunnen omzetten.

Dit zo gekende tragische patroon ontwijkt Simons: zijn held gaat niet ten onder en wordt noch vernietigd noch gelouterd. De tent wordt gedeeltelijk door de wind vernield, en Stafke moet de schade niet zelf betalen. Als wij nagaan wat wij hierbij voelen, dan blijkt eerst een lichte ontgoocheling.

Is het einde catastrophaal dan is ons artistiek bewustzijn voldaan, maar onze realiteitszin gestoord; is het einde, zoals bij Daum, te reëel, dan is ons artistiek bewustzijn gestoord. Precies deze dreigende ontgoocheling vangt Simons op door niet op te houden na de vervulling van de taak en het afwenden van het onheil. Langs kronkelwegen wordt zacht en geleidelijk de niet orgastisch afgereageerde spanning afgeleid.

‘Een gevoel van weemoed vermengde zich met zijn blijheid - want hij had zijn tent lief gekregen - een gevoel van weemoed om de deerlijk gehavende danstent en ook om de grote beuk buiten...’

De weemoed om de danstent zou de ‘rachat’ kunnen betekenen (‘ten-

[p. 25]

tative de dégradation méritoire entraînant la réhabilitation du coupable’) de ‘réparation’ - maar dat zou dan toch maar een heel lichte vorm daarvan kunnen zijn - en die weemoed slaat eveneens op de ondergang van de beuk, waar Stafke zeker geen schuld aan heeft. De danstent zou trouwens ook getroffen zijn als hij vroeger gesloten had. De beschadiging is niet het gevolg van zijn overmoed en staat er alleen symbolisch mee in verband.

Men ziet hoe alle termen licht afgezwakt en licht gedevieerd worden: de schuld is geen echte schuld, de straf geen echte straf, de weemoed een algemenere weemoed dan die rechtstreeks op de schade zou slaan. ‘Maar de blijheid... kreeg weer de bovenhand. Hij gaf toe aan de inval om de kermis te besluiten, zoals het hoort, met de Brabançonne...’ Het scheuren van de danstent dreigde een ogenblik het fatale einde te worden, maar dit wordt afgewend, en het echte einde is een ‘amélioration obtenue’, een happy end, maar zonder de zucht van verlichting na de bedreigingen, en een einde zonder geweld, een gemitigeerd optimisme, een wereldbeeld van beschadigingen zonder totale ondergang. Dan komt er nog een alinea ‘De wind was gaan liggen, kalm rustte het dorp... en uit het oosten wies een schone nieuwe morgen’

Na de esthetische (muzikale) transpositie van de ‘amélioration obtenue’, komt de nieuwe tijd waarin een nog definitievere ‘amélioration’ kan plaatsvinden, nl. de begeerde tewerkstelling in de diamantslijperij.

Geen physische catastrophe, geen psychische katharsis, maar beschadigd gevoel dat door kunst geheeld wordt en continuïteit met nieuwe mogelijkheden, dat biedt ons het einde van ‘De Danstent’: ‘récit’, opgelost in lyriek. Het hele verhaal kon alleen eindigen in een catastrophe, alles voerde erheen, er moest iets gebeuren. Er gebeurde iets, maar het was reëler waar dan de totale ondergang; het zou artistiek minder waar geweest zijn dan het berijdende cataclysme, ware de handeling niet langs zulke subtiele bijriviertjes afgewaterd: gedeeltelijke vernieling, vrijstelling van betaling, blijheid om de vervulde taak (geld), weemoed om het wereldbestel, het esthetisch moment der muziek, de kalmte, de belofterijke toekomst.

Christine D'Haen

Literatuur:

J. Simons: Verzamelde werken I (Harslucht) Van Mierlo, 1963

Communications: Nrs. 8 en 11

R. Barthes: S/Z (Seuil., 1970)

V. Propp: Morphologie du Conte (Seuil, 1970)

C. Verhoeven: Tellen tot Nul (Raam, april '70)