De Vlaamse Gids. Jaargang 55

[p. 2]

[Nummer 6]
Kunst en literatuur

Kritisch interview met Chris Yperman

Chris Yperman (1935) schreef omstreeks 1960 twee romans. Met haar debuut, Een heel klein scheepje, kende zij in Noord en Zuid een fijn succes. Van haar tweede kleine roman, Zon op de weg, verschenen verscheidene herdrukken; de recentste herdruk kreeg zelfs een nieuwe titel, Muziekje. Tal van jonge mensen hadden zich dermate in de hoofdpersonages herkend, dat ze lange en zeer persoonlijke brieven naar de auteur ervan schreven. Zonder veel moeite had Chris Yperman meteen een ‘courier du coeur’ kunnen openen, in een beste damesblad. Tien jaar hield ze zich koest. Onlangs publiceerde De Bezige Bij haar derde roman, Pour Delphine. Chris Yperman is gehuwd met de vooral in Frankrijk bekende Belgische beeldhouwer Roel D'Haese. Ze wonen, leven en werken in het huis van de onlangs overleden Belgische architect Pieter Callebout, een van de begaafdste moderne bouwmeesters in België. Dit in een bos van populieren, in de duinen, op een boogscheut van de zee.

S. Er ligt een afstand van ongeveer tien jaar tussen uw voorlaatste en uw laatste roman. Heeft deze ‘zwijgtijd’ een oorzaak?

Y. Ik wou eigenlijk alleen maar leven net als andere mensen. Wat dan meteen verwaand klinkt want hoeveel honderdduizenden schrijvers zijn er niet; als je een boekenwinkel betreedt bekruipt je eigen nietigheid je. Ik wou volledig opgaan in hét leven, de liefde en het werk van mijn man, zoiets leidt natuurlijk naar een soort zelfvernietiging waar ik niet tegen bestand ben. Beter beseft men dat men toch alleen is net als iedereen, en dat je van niemand iets moet verwachten. Deze kleine roman heeft me doen heroveren wat ik van mezelf verloren had.

S. In Pour Delphine wordt de titel tweemaal in verband gebracht met de inhoud. Verder slaat hij niet meer zo direct cp deze inhoud. Kunt u de Franse titel voor de lezer even verduidelijken?

Y. Pour Delphine verwijst naar de Franse actrice Delphine Seyrig en is verbonden met een persoonlijke herinnering, een soort opdracht die meteen een uitgangspunt werd om deze roman te schrijven; Les vieux Messieurs verwijst naar een liedje van Yvette Guilbert, Leslie le Magnifique is zoiets als ‘Laurent le Magnifique’, ik vind niet zo spoedig een Nederlands equivalent en Pas de deux is gewoon een balletterm.

[p. 3]

S. Formeel sluit uw Pour Delphine opnieuw en nauw aan bij uw eerste roman. Alleen is de prinses uit uw eerste boek nu een sadic-princes geworden. Uw tweede boek, Muziekje, doorbreekt echter het decor voor een meer realistische en minder gepoëtiseerde werkwijze. Vond u Muziekje dan misschien minder geslaagd, of meent u over meer mogelijkheden te beschikken als u de banale werkelijkheid inruilt tegen het decor?

Y. Muziekje schreef ik voor iemand, de twee andere boeken voor mezelf. En ik heb inderdaad meer aan dromen dan aan werkelijkheid. Ik weet ook niet altijd de grenzen liggen en ik gooi voortdurend alles door elkaar. Een heerlijk egocentrisch soepje...

S. In uw drie romans wordt het hoofdpersonage, een jonger meisje, geconfronteerd met een oudere man die haar tijdelijk of langer bemint. Wijst deze herhaling op het Oidipouscomplex, en de vaderfunctie in de opbouw van een liefdesrelatie naar een noodzaak of is het gewoon noodlot?

Y. Ik hou van de man in het kleine kind, en van de jongen in de oudere man, enz. Het leven staat nooit ergens stil, je kunt alleen maar vergelijken op een bepaald tijdstip. We zijn altijd omringd door vaders en moeders net of het geen mensen zijn die ook kinderen zijn geweest en jong, en oud gaan worden. Onze maatschappij deelt ons zo in, al lijkt het me niet erg verstandig. En hoeveel is er van het kind gebleven in de volwassen man? De leeftijd plakt een etiket op het menselijk wezen, en alle functies in onze maatschappij worden bepaald door leeftijd. Als je trouwt als je zeventien bent, ben je te vroeg; als je trouwt op veertig, ben je veel te laat. Een oude man die verliefd wordt op een jong meisje is een geilaard, en het meisje een hoer. Nog erger voor de oudere vrouw die van een jongen houdt, dan spreekt men van een Oidipouscomplex en alles wordt doodgeverfd, alsof men het recht niet meer had om te leven.

S. U kent aan het opbouwen van een liefdesrelatie een louterend proces toe: liefhebben is puur worden, doorheen en mét het rotte dat ons in ons bestaan omringt. Soms komt u heel dicht bij de christelijke opvatting van de liefde (er is een aardse vorm van ascese aanwezig). Anderzijds gaat u in de blasfemische scènes heftig tekeer tegen dat christendom. Ziet u dan de liefde van uw personages als een stuk religie, zonder god?

Y. Voor mij is Jezus van Nazareth helemaal niet hetzelfde als God en zijn Kerk. God is een uitvinding van de mensen. Jezus wàs een mens. Ik kan wel mensen liefhebben maar geen goden. Blasfemie valt inderdaad het christendom aan, maar niet Jezus. Ik geloof niet aan religie, het is een beperking van het menselijk denken, zeker waar het om de liefde gaat waar alles mogelijk moet blijven of het is weeral de moeite niet. Godsdienst is iets als administratie: het ligt vast; een geraamte voor zovele goede bedoelingen, waar alles op strandt, zoals alle ideeën en doctrines dood gaan als men ze wil verwezenlijken in vastzittende toestanden. Ik geloof alleen in de mobiliteit, in de veranderlijkheid van de mensen; hieruit komt alles voort. Waar ze ergens alles gaan toepassen, is er geen hoop meer.

S. In uw drie romans komen tal van parallelle situaties voor. Een accident sluit Sven in uw eerste roman en Georgie in de tweede, uit. Ook Filip in uw laatste boek wordt accidenteel uitgerangeerd. Het gaat telkens om figuren die ‘moeten’ verdwijnen, om de liefde van het hoofdpersonage te zuiveren. Is deze stereotypie een gevolg van een traumatische belevenis?

Y. Ik weet ook niet waarom een kind zijn versleten poppen en splinternieuwe poppen soms plots weggooit. Er is wel een klein verschil tussen de eliminatie van Sven en Filip, en anderzijds Georgie en Hugo. De eersten dienden enkel om de andere in een bepaald licht te zetten en eens hun werk verricht moeten ze dan maar weg. De twee anderen hebben zo'n graad van zuiverheid in de liefde bereikt dat het onleefbaar wordt, dus moet maar gestorven worden. Trouwens, in het werkelijke leven geraakt het nooit zo ver en gebeurt inmiddels wel weer erg veel misselijks, zo moet je steeds herbeginnen met die ‘zuiverheid’.

S. Muziekje bevat al een grote dosis masochisme (Kreekje) en een nog grotere kwantiteit sadisme (de vioolspeler), in geestelijk vlak dan. In Pour Delphine staan masochisme en vooral sadisme opnieuw centraal. Ze zijn te zeer verbonden aan de sfeer van uw romans om kunstmatig te zijn. Functioneren ze als louterende elementen op weg naar de absolute liefde?

Y. Ik weet niet veel af van masochisme en sadisme. Ik weet alleen dat het soms belangrijk is in bepaalde omstandigheden. Maar naar mijn oordeel wordt met deze twee woorden aardig wat bedoeld, vandaag. Ab-

[p. 4]

solute liefde ligt op geen enkele weg, men denkt er alleen te komen als je er ergens veel voor betaalt.

S. De vrouw beschrijft u als een slavin (Kreekje, Julie, Vivian). Hoe rijmt u, als vrouwelijk auteur, deze instelling te zamen met de huidige emancipatie-trend? Ik denk hierbij aan Kate Millet die met haar pamflet Sexual Politics de pornograaf Henry Miller aanvalt, en Sigmund Freud's uitvinding van het castratiecomplex als een manoeuver ziet om de vrouw ondergeschikt te houden?

Y. Ik hou niet van afrekeningen maar ergens moet je toch de stenen waarover je gaat struikelen een beetje van je weg leggen. Slavin zijn, moet een keuze blijven, dus vrijblijvend en omkeerbaar. Als iets vast zit, gaat het verkeerd. De verhoudingen zijn belangrijk. Ik begrijp niet waarom Kate Millet Henry Miller aanvalt, ik vind dat Henry Miller net van al zijn vrouwen verwoestende heerseressen maakt waar hij geheel aan overgeleverd is. Hij is een verwoed masochist, wat ik niet op prijs stel. Sigmund Freud is een groot man, maar toch ook maar een mens zoals wij allen in een wereld vol onverklaarbare dingen. Hij zocht naar oplossingen en verhelderingen, dat is toch zeer prijzenswaardig in ons onmenselijk bestaan. Ik denk dat het ver van Freud's bedoelingen ligt om de vrouw ondergeschikt te houden. Ik heb nooit last gehad van een castratiecomplex, Kate Millet blijkbaar wel en misschien is die belevenis niet biezonder prettig.

S. Het moederbeeld in uw romans komt er nogal bekaaid af. Duidt die thematische hardnekkigheid waarmee u dit herhaalt, op een traumatische ervaring?

Y. Ja, dat moederbeeld. Ik geef wel toe dat iedereen in hetzelfde kringetje van kind-meisje-vrouw-oude vrouw loopt; dat je voortdurend deze staten van mens-zijn om je heen ervaart, het hangt allemaal af van op welk trapje je staat. Ik heb wel zoveel respect voor de individuele vrijheid van de mens dat ik aanneem dat men niet al zijn kinderen noodzakelijkerwijze lief heeft. Maar daarom behoeven die kinderen nog niet tevreden te zijn met deze stand van zaken.

S. Ook de oudere vrouw komt in elk van uw romans terug. Functioneert zij als het negatieve beeld van het jeugdige hoofdpersonage (de mislukte liefde, de ontgoocheling) of gaat het om een afrekening met het blijkens uw werk, gehate moederbeeld?

Y. Een oudere vrouw is dus meestal een moeder, en heeft zich dus min of meer goed uit de slag getrokken. Ergens verafschuwt elke vrouw elke oudere vrouw omdat ze zichzelf al vreest te herkennen wanneer alles voorbij zal zijn, alles wat wel je biologische functie aangaat, die je helemaal overheerst als je jong bent. Dus weet je niet hoe je je zal voelen als het je niet meer kwelt, maar toch vermijdt men te vlug oud te worden. En niets is menselijker, en ook belachelijk en tragisch uiteraard. De kinderloze oudere vrouw is een spookbeeld waaraan ook ik weldra zal beantworden, vandaar mijn afkeer die eigenllijk voorbarige zelfspot mag heten.

S. In uw boeken roept elke houding een anti-houding op, elke situatie krijgt haar tegenbeeld en tal van dialogen vernietigen zich in de tegenstelling. Is dit het gevolg van uw astrologisch teken, de Weegschaal?

Y. Ik hoop het maar. Weegschaal is inderdaad een teken van controverse en wisselvalligheid. Zowel in het opnemen als in het vernietigen vindt men zichzelf. Ik geloof niet aan mensen, uit één stuk. Ergens moet men, om zo te zijn, voortdurend liegen tegen zichzelf. Weegschaal leeft in het ogenblik zelf, onthoudt dan ook niets om verder mee te kunnen leven, valt dan natuurlijk in een put. Zo Julie met Robert. Waarom verprutsen ze alles, de mooiste en ook de lelijkste dingen? Om die enkele ogenblikken van echt samen zijn nog dieper te beleven en op te leven, zo kan alles herbeginnen.

S. De kamer, de ‘blauwe’ kamer, het grote landhuis zijn ruimtelijke begrenzingen, waarbinnen zich situaties kringsgewijs om het hoofdpersonage vergroten. Daarbij komt nog de begrenzing doordat u het gebeuren in een sprookjessfeer, zoals in uw eerste, of in een fin-de-siècle-sfeer zoals in uw laatste roman, fixeert. Zo krijgt de tijdeloosheid groter spel. Vloeit uit deze abstraheringstechniek niet al te zeer een zeker actualiteitsverlies voort, waardoor de transpositie van reële ervaringen (uitgangspunt voor het schrijven van uw romans) gedeeltelijk ongeloofwaardig wordt?

Y. Ik eigen me het grootste recht toe ongeloofwaardige dingen te beleven en te vertellen.

S. Robert in Pour Delphine stelt van bij de aanvang al de gehele ontwikkeling van het romangebeuren als een toneel voor. U schrijft toneel en met veel succes werd uw eenakter te Brussel gecreëerd. Is hier een wisselwerking?

Y. Ik weet alleen dat ik nu wel verder wil werken voor toneel, mijn eerste confrontatie met deze wereld is een biezonder passionante, en ik hoop dat ze een begin mag zijn voor iets essentieels in mijn verder leven als oudere vrouw.

S. Is de porno-erotische sfeer in uw laatste roman even essentieel en functioneel als de sprookjessfeer in uw debuutroman, of wendt u deze transpositie van reële ervaringen onder de druk van de tijd aan. Pornografie is ‘in’!

Y. Ik vind Pour Delphine niet pornografisch.

S. De Bezige Bij bracht uw roman nochtans uit in de pornoreeks en neem dit: incest, promiscuïteit, lesbische liefde, fetisjisme, sadisme, masochisme, voyeurisme, striptease, verkrachting, exhibitionisme, topless-cultuur, coïtale handelingen, blasfemie, flagellatie, zelfverwonding, kortom het gehele pornorecept wordt in 130 pagina's opgedist. Vindt u dat dan niet een schrijven naar het patroon van de modieuze sex-literatuur?

Y. Ook in de keuken volg ik geen recepten, ik laat in de

[p. 5]

eerste plaats ruimte voor verbeelding. Bij al wat opgenoemd wordt kan zeker en gerechtvaardigd, een hele boel ingrediënten bij. Ik voel me geremd als iets aan voorschriften moet beantwoorden, bijv. ik kan niet zeggen: ik ga een roman schrijven, want ik weet niet hoe het hoort. Ik schrijf dus een boekje. Wordt dat nu wel een roman en beantwoordt het aan een bepaald aantal voorschriften, wel dan heb ik het lekker omzeild, en heb ik dan wat men noemt ‘een natuurlijke aanleg’ om de gepaste ingrediënten te gebruiken.

S. Toch val ik, door de porno-erotische opzet van Pour Delphine steeds nolens volens op reminiscenties terug. Toen ik uw roman voor de derde maal las, tekende ik voor mezelf aan: ‘Het is voortdurend alsof ik de lotgevallen van het meisje O lees (Histoire d'O, Pauline Réage) gedrenkt in het koloriet van Fellini's Guillietta en de geesten’. Daarmee versmal ik uw roman, en tast ik hem in zijn originaliteit aan. Vermoedelijk ziet u het helemaal anders?

Y. Van versmallen zie ik niet zoveel, ik noem uw appreciatie eerder ‘verwijdend’. Ik beschouw deze twee werken als meesterwerken en misschien kan men toch beter beïnvloed zijn door genieën dan door andere mensen. Dit gezegd, wil ik wel aannemen dat Histoire d'O ook geschreven is door een vrouw. Maar daarmee houdt de vergelijking op. Bij mij is er eerder een krankzinnige drang naar transpositie, omdat ik met de werkelijkheid geen weg kan. O is veel soberder en aangehouden als een symfonie, gebaseerd op een hallucinante wereld van werkelijkheid die rechtstreeks fysische dagdromen zouden kunnen zijn. Guillietta's verband zie ik absoluut niet. En ik moet u toch wel even zeggen dat ik niets met originaliteit te maken heb. Alles is zo oud als de straat, en niets van al dat menselijke is me vreemd.

S. De incestueuze relatie van Robert en Vivian in Pour Delphine komt mij Clausiaans voor. U heeft een nogal exclusieve bewondering voor Hugo Claus. Hij nam in voorpublikatie trouwens twee hoofdstukken uit uw nieuwe roman, in het door hem samengestelde Randstadnummer 13. Heeft die bewondering een misschien onbewuste invloed op uw werk gehad?

Y. Ik heb inderdaad een grote bewondering voor Hugo Claus. Maar hij is toch niet de uitvinder van de incestueuze relaties. Wat Randstad betreft, Hugo Claus heeft me inderdaad ontzettend geholpen, niet zozeer door het publiceren van de hoofdstukjes maar wel door er naar te vragen. Ik was in die tijd mijn zelfvertrouwen volledig kwijt. Het is niet de bewondering die ik voor hem heb die Pour Delphine beïnvloedde, naar mijn mening, maar wel zijn vriendschap voor mij.

Hedwig Speliers