De Vlaamse Gids. Jaargang 55

[p. 21]

De Onvoltooide Symphonie

- Ge moet mij zeggen wie het was die gij in uw droom hebt gezien.
- Gij waart het.
- Dan moet ik u verlaten.

Rabindranath Tagore

CLAUDE VAN DE BERGE
Geboren in 1945. Leraar voordrachtkunst aan de Muziekacademie van Aalst.
Publiceerde de romans ‘De ontmoetingen’ (1968) en ‘Het gelaat’ (1970).
De schriftuur van Claude van de Berge bestaat uit een eindeloze introspectie, analyserende bespiegelingen, waarbij naar buiten uit niets schijnt te gebeuren. De bedachtzame en zacht pratende ik-figuur baadt in een onwezenlijke sfeer, waar droom en werkelijkheid steeds weer in elkaar overvloeien.
Volgend prozastuk is een fragment uit zijn derde gelijknamige roman.

Ik wachtte met gesloten ogen tot het laatste beeld was opgelost, tot het laatste gevoel niet langer bereikbaar voor mij was, en de ogen openend, vestigde ik mijn blik op het donkere raam, terwijl ik bij de tafel was gezeten. Er overviel mij een golf van verlatenheid die mij herinnerde aan de dagen dat ik het inzicht verwierf in de vele levensverrichtingen, waartoe men het recht meende te hebben mij te dwingen en ik niet langer een verbondenheid met hen ervaarde, maar reeds lang had ik mij van deze denkbeelden bevrijd, om enkel nog de eenzame tocht naar het onuitsprekelijke aan te vangen.

‘Ik ben te laat ontwaakt,’ fluisterde ik in ontzetting tot mijzelf, ‘en reeds ben je verdwenen. Wat onttrekt mij aan je aanwezigheid, die zelfs mijn slaap beroert?’

Er stak die nacht een hevige storm op, waarnaar ik in een grondeloze verstarring luisterde, die de verstarring was, waarmee de stroom van het ervaren wordt verbroken en stilgelegd, en de oneindigheid verzinkt in de verloren droom, waarvan alleen de menselijke blik de weerglans heeft behouden.

Het spiegelbeeld herinnert zich niet wat uit een vorige weerkaatsing in haar is achtergebleven, maar ontelbare malen zijn wij naar haar toegetreden, enkel nog geleid door de drang van haar onuitsprekelijke wezen maar ook wijzelf pogen te doorgronden wat was, en herhalen alles in een gestalte, die zich niet herinnert, dit alles reeds te hebben verlaten. Er vergleden vele dagen, waarin wat ik had ondergaan zich van mij verwijderde, want wat wij zijn geweest, verlaat degene die naar zichzelf terugkeert.

Ik maakte soms wandelingen langs de oevers van het water, maar deze handelingen leken tot een ander te behoren, en vervloeiden met de ijlte van mijn eenzaamheid, zoals de vage voorstelling van een gebeurtenis of een gestalte niet de leegte vervult waarin we haar oproepen maar in haar verloren gaat.

Ik betrad het landschap als een ruimte waarin zich eenmaal menselijke handelingen hadden afgespeeld, maar waaruit ze zich reeds lang hadden teruggetrokken, op geen andere wijze blijkgevend van hun verdwenen aanwezigheid dan door de gestalte van mijzelf, dwalend door hun onzichtbare bewegingen, stemmen en gelaatsuitdrukkingen.

Toen ik na lang naar de hevige storm te hebben geluisterd, die omheen het huis woedde, mij geheel bewust werd van het bewegen van schaduwen binnen de grenzen van mijn roerloosheid en het geluid van stemmen, die zich verder bevonden dan de stemmen die ik in het huis had vernomen, rees het vermoeden in mij, dat iets zich voltrok dat de weg zocht naar mijzelf.

Ik verscheen in de kamer waar zich het dagboek bevond, wetend dat niets mij zou toestaan te beseffen op welke wijze ik mij erheen had begeven, want wat ik uitvoerde was reeds gebeurd, lag reeds verstard in het verre beeld van mijn bestaan, en kon niet worden aangeraakt door deze nieuwe handeling.

Ik voelde hoe mijn gestalte werd overspoeld door een beklemmende zekerheid dat mijn aanwezigheid zich reeds langer in deze ruimte had bevonden dan op het ogenblik dat ik er was teruggekeerd. Ik ontwaarde de voorwerpen

[p. 22]

slechts in de vaagheid van mijn herinnering, van een ondergaan zonder aanschouwen, waarin ze iets onbereikbaars of onvoltooids hadden aangenomen, alsof ze niet langer geheel met wat ze waren tot de wereld van deze kamer behoorden, of het volkomene van hun beeld achter vele verglijdende voorstellingen en ervaringen hadden terug getrokken, zodat wat zich afspeelde, zich leek af te spelen in datgene van hen wat slechts hun schaduw had behouden.

Ik was in ademloosheid bij de tafel gekomen, en merkte dat ik, opschrikkend, mijn blik naar de deur liet glijden, maar de stilte omsloot mij geheel, en niets verraadde een andere aanwezigheid dan de mijne.

Er is een ogenblik waarop het onbeweeglijke ook de handelingen in zich weet voltrokken worden, die niet tot haar verstarring leidden, waarop het bestaan eenenkel gebaar lijkt te hebben behouden, die het onuitvoerbare gebaar wordt waarmee ons verlangen de weemoed en de eenzaamheid van haar raadsel omvat, zoals in een nevel die als een aankondiging van de dood is, gestalten elkaar omvatten en het beeld van het gezicht vergeten dat ze aanraken.

Ik stak huiverend mijn hand uit naar het dagboek, maar niets volgde op dit gebaar, zodat het in zichzelf verloren ging. Ik liet mijn hand tastend over het dagboek bewegen, en toen deze beweging was voltooid, en mijn hand tot rust kwam, voelde ik hoe mijn ogen zich steeds wijder openden, maar toch was er niets dat ik ontwaarde en begreep ik de aanvang van mijn ontzetting niet, alsof iets over mij kwam dat op deze plaats was achtergebleven en mijn gestalte haar wereld had betreden. Ik staarde in de leegte. tot alle onvatbaarheden hun vorm leken te vinden en in mij wachtten om te worden ondergaan.

Ik wist niet hoeveel tijd verstreek, zoals ik niet wist of het wederkeren van mijn bewustzijn mij voor het beeld plaatste dat ik in mijn geestelijke bezwijming had verlaten, of tussen deze beelden een tijd gelegen was die ik op een andere plaats dan deze kamer, had doorgebracht, want alles keerde als een onafwendbaarheid tot mij terug.

Toen ik merkte dat ik naar mijn weerkaatste beeld staarde, dat ver van mij verwijderd in de wazige glans van de spiegel was opgerezen, leek het alsof ik een lang geleden verdwenen gestalte terugvond, want de ruimte in de spiegel bezat dezelfde doorzichtigheid en geladenheid waarmee men tegenover de droom wordt geplaatst, tegenover datgene wat zijn waarheid opdringt, en ontsnapt aan het bereik van onze geest.

Was dit alles de verborgenheid, die over je was gelegen, zoals een woord of een stem een betekenis oproept die steeds aanwezig was, maar niet werd betreden, zoals een melodie een schoonheid oproept, die voor haarzelf vreemd is, omdat ze niet haar aanvang vindt in haar geluid, maar in de menselijke hunker, in de vraag die de oneindigheid in het menselijke achterliet?

Toen ik in de weerkaatsing, ook de hand ontwaarde, die op het dagboek rustte, wist ik dat de zekerheid slechts mijn eigen hand aan te kijken niet volstond om mij te onttrekken van het vermoeden, dat iets zich voltrok, waartoe ikzelf niet behoorde, waarvan ik de gebaren, de gedachten en de gevoelens uitbeeldde, als een onwetend spiegelbeeld, alles slechts met zich verbindend, in de verbondenheid van haar ijlte. Het was alsof ik een verloren belofte aanschouwde, die mij met een vaag gevoel van ontreddering vervulde, want het noodlot is gelegen in de trekken van degene die ons weerkaatst.

Ik staarde lange tijd in de vage, en gesluierde verte van het spiegelbeeld, als verbijsterd door de levenloosheid die als een mist de trekken van het gezicht had doordrongen, en toen ik eindelijk het zachte fluisteren vernam van een menselijke stem, steeg in mij geen verbazing op, want slechts langzaam en onmerkbaar was de stem tot mij doorgedrongen, zodat het aanvankelijk leek alsof het fluisteren met het beeld een onverbrekelijke verbondenheid bezat, en in haar hoorbaar was geworden.

Ik bezat niet de kracht te weerstaan aan deze menselijke stem, en aan de diepte van haar wereld, maar ik bewoog niet, en verbijsterd door wat over mij kwam, voelde ik de verbondenheid met het steeds vreemder wordende gezicht voor mij verloren in de eeuwige verlorenheid van het bestaan.

‘Waar ben je?’ fluisterde ik hijgend.

Het woord dat wij spreken, raakt het innerlijk beleven, maar haar wezen is verder gelegen dan we ooit zullen vermoeden, verder dan onze hoop reikt.

Er volgde geen antwoord op mijn vraag, maar ik zag hoe in het verder gelegen gedeelte van het vertrek, de vrouw kreunend op de grond neerzonk.

Ik besefte dat men vele dromen oproept omdat ons bestaan in dit onuitsprekelijke, zich begeeft naar de herinnering aan een schoonheid, maar ik werd voor het eerst doordrongen van een zekerheid waarvan ik nooit had vermoed hoezeer ze mij geheel zou omvatten, want het noodlot is niet datgene wat op ons wacht, maar wat men in de droom opriep.

Ik stond voor de spiegel als een geketende, wetende dat het niet mijzelf was die ik ontwaarde, maar het in bezwijming verkerende gelaat van de vrouw in de schemering van de kamer, die als de ijlte was van mijn verlangen.

Was binnen deze diepte geen enkel beeld bereikbaar voor het leven, en waren deze stemmen slechts hoorbaar, en hun werelden slechts waarachtigheid, als de laatste herinnering aan het leven was uitgewist, zoals de sporen van onze tocht door de stilte worden overspoeld?

Ik was niet verstard door wat zich voltrok of aanwezig was, maar door het onontwijkbare van het afwezige dat mijn lot naar zich toetrok als een stem van onwereldse schoonheid, door de eeuwigheid van wat eenmaal was geweest, tot roerloosheid komend in eenenkel beeld, door de droom en het wezen, uitgebeeld in een menselijk gezicht, waarop zelfs de vluchtigste aandoening niet kon oplossen zonder tot wederkeer gedoemd te zijn.

Ik staarde als in beneveling naar haar uitgestrekte lichaam, maar voor ik deze waarheid gepoogd had te doorgronden, in een vruchteloos pogen haar in mijzelf terug te vinden, verborg ik huiverend het gezicht in beide handen, overspoeld door een ontreddering.

[p. 23]

Het was alsof dit gebaar geen aanvang had gekend, en ik in deze aandoening verkeerde, zoals een voorwerp zich op de plaats bevindt die voor haar is bestemd, want vele gestalten in ons kenden geen andere aanvang dan het beeld waartoe zij waren voorbestemd, enkel verschijnend om de weerschijn van hun eeuwigheid te worden, om te bestaan in wat zij niet waren, zoals de duisternis de hunker naar het licht in haar duisternis verbergt.

Ik ontwaarde in dit alles dezelfde wanhoop, die ons niet toelaat ons te herinneren ooit op een andere wijze te hebben bestaan dan in haar, als een gezicht dat verkeert in de vervormende kwellingen van een ijlkoorts, terwijl een koele, rustgevende hand op het voorhoofd ligt.

Ik had enkele ogenblikken de plaats vergeten, waarin dit alles naar zijn verheldering was toegetreden, maar toen ik opnieuw in het besef van het onafwendbare werd geplaatst, dwong ik mijzelf het beeld in de spiegel aan te kijken, met het gevoel alsof iets op mij wachtte.

We weten niet op welke wijze het oneindige zich verbindt met de bestaande dingen, en waarheen het ons als een blinde leidt, doorheen datgene wat eenmaal een sfeer van vertrouwdheid bezat.

Ik zag in de onbereikbare diepte achter het oppervlak van de spiegel, het witte gelaat vorm aannemen, als geboren uit een verre droefheid, uit de overgave van een onbewogen en levenloze zuiverheid.

In welke ruimte en tijd had deze oneindigheid eenmaal mijzelf gevonden? Wat was het dat je aankeek, en luisterde naar de stem van de ziel?

Ik was in roerloosheid opgericht in de wazige ijlte van de spiegel, als verstard in een kramp van ontreddering, alsof ik mijzelf in deze houding had ontmoet, en poogde een weg te vinden naar een verklaring voor deze aandoening, die als een ondergaan van het wezenloze was, alsof ik niet de gedachten kon oproepen, die konden verklaren aan welk bestaan de gestalte in de spiegel geketend was.

Er was iets dat ons zonder aanvang overkwam, want haar wereld was lang geleden in het aanschouwen van het onbestaande weggegleden in de gestalte die zich met haar verenigde, die aankeek wat onze blik niet verdroeg, maar ons leidde naar datgene wat haar in beeld en inhoud het volmaaktst benaderde.

Ik liep met wankele passen doorheen de schemering naar de spiegel toe, terwijl een vaag verlangen over mij kwam iets te omklemmen waarvan ik enkel het gevoel kende, maar het beeld niet kon bevrijden uit het zichtbare, want de afstand die mij scheidde van datgene wat ik naderde, bezat niets tastbaars, en was slechts de afstand die de droom aflegt om zichzelf te worden, ver van het slapende gezicht.

Ik strekte met een smekend gebaar de beide handen uit, alsof ik een onzichtbare aanwezigheid verlangde te omvatten, met de vervoering die de angst aan de liefde schenkt.

Er is een wereld, die een nieuwe waarheid van ons eist, een nieuwe droom en een nieuw bestaan, maar als we na lange afwezigheid terugkeren naar de plaats waar de laatste schreden van onze hoop uitstierven, weten we dit nooit te hebben verlaten en dat alles slechts een ontwaken was in een licht dat onze gestalte heeft gewijzigd met haar verheldering. Het was het ogenblik waarop we ver van onszelf stonden, terwijl de oneindige afstand die ons scheidde van onszelf in de diepte van onze blik weggleed.

Ik uitte, de beide handen naar mijn weerkaatste beeld uitgestrekt, een schreeuw van ontzetting, toen ik voor mij het gezicht van de man uit de leegte zag verschijnen, als een masker van wanhoop, walg en hunker op zijn aanraking wachtend.

Ik was met gesloten ogen van de spiegel weggegleden, mij verwijderend uit de aanwezigheid van de man.

‘Het is reeds lang geleden dat ik je verliet.’ zei ik, wetend dat de plaats waaruit mijn woorden verschenen mij onbekend was, zoals hun bestemming in hun onuitputtelijkheid bleef verborgen. Het was alsof de gestalte van de angst, die mij vertrouwd was alsof ze uit mijzelf was voortgekomen over het gelaat van de vrouw was gebogen, dat als een gescheurde afbeelding op de grond lag.

Ik had het gevoel dat een lange kreet doorheen de leegte brak, en verstarde in het gelaat van de angst, alsof ik mij lang geleden van dit gelaat had ontdaan en het terugvond zonder dat de oneindigheid die mij van haar scheidde, de uitdrukking had aangetast.

Ik had niet de kracht de ogen te openen, want ik vreesde het leven aan te kijken. Ik had in haar geen geest gevonden en geen schoonheid, en had haar daarom verlaten. Ik wist niet waarheen ik mij sinds het voltrekken van dit besluit had begeven, maar ik vermoedde dat wat mij haar had gedwongen te verlaten, mij had geleid.

‘Was het een toeval?’ fluisterde ik. ‘Was het een doorheen elkaar glijden van lijnen die niet voor elkaar zijn bestemd?’

Ik luisterde in verbijstering naar mijn woorden die ver van mij ontstonden, en ik begreep niet wat mij scheidde van de plaats van hun ontstaan, zoals ik niet begreep wat mij hier had gebracht, wie het was die zich in dit vertrek bevond.

Toen ik eindelijk de ogen opende, was ik verbaasd over de rust die zich om mij uitstrekte, zoals een lege horizon zich om je bevindt, alles wat een rol had gespeeld in dit ogenblik, in een onverstoorbare onaandoenlijkheid terugvindend.

Was ik enkel opgenomen in de verre samenhang, die de hunker van de anderen over mij bracht, zoals het licht van een ondergaande zon een ogenblik het gezicht bereikt en uitdrukkingen oproept die slechts dit licht had kunnen oproepen, onwetend van wat je gezicht beroerde?

Ik wist mij te hebben onttrokken aan het kwellende verlangen, dat de ander deed aanwezig zijn in mijn wanhoop, als een herinnering die zonder gelaat in een voorwerp aanwezig is.

Toen ik lang in deze rust was opgenomen, bemerkte ik dat ik mijn blik reeds enige tijd op het dagboek had gevestigd in een vreemde en onbewuste overgave, maar mijn blik gleed doorheen dit voorwerp en nam het niet in zich op, als een toevallig rusten van de blik op het onafwendbare.

Ik kon het vervoerende van dit voorwerp niet verkla-

[p. 24]

ren, dat als een gedachte was die steeds je geest vervolgt en meer in verbondenheid samenbrengt dan wat verbondenheid bezit, want wat verborgenheid wordt, treedt uit het gesloten in zichzelf zijn, wordt van zichzelf gescheiden, en is wat het is geweest in de vage vereniging waarmee men een stip ziet verschijnen in de verte.

‘Was het slechts de weg die zich uitstrekte van de aanvang tot dit ogenblik?’ vroeg ik.

Ik wist dat mijn vraag door niemand was gehoord, zoals ik niet wist voor wie deze vraag was bestemd, slechts opgerezen uit een onvatbaar verband.

Ik voelde niet langer de angst voor het mij bevinden binnen het onverklaarbare, en ik wist dat ik dit alles had ondergaan zonder iets te ontwaren dat bevreemdend leek, want het zou slechts het gewone en vertrouwde zijn geweest, dat bevreemding en angst zou hebben geschapen. Ik wist dat ik mijn lot in deze ijlte poogde te ondergaan, zelfs als ik in het vergeefse en wanhopige van een nabootsing achterbleef, als ik naar de spiegel toetredend, in haar slechts een leegte zou betreden, waarin het eigen aangezicht reeds lang was uitgewist.

Toen ik eindelijk het hoofd ophief, ontwaarde ik achter de trekken van de man die zich in een verstarring bevonden, de laatste beelden van de kamer, die grotere noodlottigheid bezaten dan degenen die zich binnen haar tegenover elkaar bevonden, want het was het onafwendbare van het ontwaken waarin men vruchteloos de laatste beelden van de droom verklaart in een poging ze op te roepen uit hun leegte. Ik zag hoe de wanden van het vertrek, het gezicht aantastten en bevrijdden uit hun vervoering, uit de verborgen diepte van haar wezen, dat onze woorden onuitgesproken lieten, onze aanwezigheid in de zuiverheid van haar ontastbaarheid onderging en onze gezichten verborgen, als een stem die de oneindigheid verliet, waarvan ik slechts de bron zou vinden, door met de ziel aan haar vraag gehoor te geven, met dezelfde onafwendbaarheid, waarmee verdwaalde vogels in het verdwijnende licht de stilte zoeken, in hun donkere, verre stippen reeds tot de nacht behorend.

Claude van de Berge