De Vlaamse Gids. Jaargang 55

[p. 16]

Het geschrift: neerslag van de weerslag?
Lucienne Stassaert interviewt Daniël Robberechts

Je laatste boek: ‘Aankomen in Avignon’ is, vergeleken bij: De Grote Schaamlippen, een soort van ‘literaire inventaris’ van:

- wat iemand (geen personage dus want ‘hij’ betekent hier: de schrijver) wil te weten komen about himself and Avignon (psychisch motief)

- wat hij (zichzelve bestuderend als een schrijvend individu) wil uitdrukken en wat hij beroepshalve censureert zodat wat niet beschreven werd desondanks tussen de woorden aanwezig is (als latent impuls om het niet dan: zo goed mogelijk te zeggen).

Eerste paradoks: de werkelijkheidsgetrouwe beschrijving is hier in de eerste plaats een stylistische bekommernis (‘Wie een werkelijkheid wil zien, een dageraad, een vrouw, een vrucht, een stad - behoort evengoed zijn verbeelding op de werkelijkheid af te stemmen’). Nu merk ik daar zeer weinig van: je hebt je verbeelding in bedwang, de angst om te ‘mythologiseren’ bepaalt bijna de vorm; hierdoor wordt de werkelijkheid een ‘voorwendsel tot analyse’, blijft zij (als menselijke ervaring gezien) oppervlakkig en leeg, wordt zij mondig tijdens het proces van haar benadering door de schrijver, het ‘noemen’ van de dingen door de taal. En die benadering staat centraal: bepaalt zij niet je manier van zijn? leef je niet precies zo omdat je je zó wilt uitdrukken? betekent dat niet: een zuiver beredeneerde visie tegenover een werkelijkheidsgetrouwe stijl? De schrijver registreert, - wat hem verplicht tweemaal toeschouwer te zijn (in zijn leven, in zijn werk), de verbeelding sterft af, de nauwkeurige observatie komt aan bod: men ‘holt’ het leven uit om het daarna (een montage) terug in mekaar te zetten... De ‘versmalling’ waarover je spreekt (‘Vroeg of laat dwingen de woorden tot een keuze, een versmalling’) is dus eigenlijk in eerste instantie: psychisch-lichamelijk???(?)

- ...NIET ‘de werkelijkheidsgetrouwe beschrijving is hier in de eerste plaats een stylistische bekommernis’. Want dit suggereert een voorbedachtheid, zowat als: hoe/wat zal ik schrijven over Avignon? die er niet is geweest. Vooraf bepaald was alleen het Waaromtrent (Avignon?...) antwoord op het wat en het hoe wordt telkens gevonden op het laatste moment waarop de pen bijna het papier raakt. (Met uitzonderingen: het historisch overzicht). Daarom wel: ‘de werkelijkheidsgetrouwe beschrijving blijkt de stijl te bepalen’. Maar dan is er ook geen paradoks meer? Biografisch (lichamelijk) gezien: er bleek dat ik niet ‘op de hoogte’ was van de dingen, de gebeurtenissen, de verschijnselen. Of ze werden door de ‘culturele filter’ (die voornamelijk uit taal is samengesteld!) niet doorgelaten, of ik achtte ze geen aandacht waard, of ik liet mijn aandacht kunstmatig opschroeven door ‘literaire’ gevoelens (in de meeste pejoratieve zin van het woord). Bekering tot de werkelijkheid hield o.a. in: de erkenning dat de verschijnselen volwaardig zijn, ze mogen evenmin genegeerd worden als in een literaire saus gehuld. Vandaar het gevoelen: alles moet worden overgedaan, de corrupte verbeelding dient geneutraliseerd, dienstbaar gemaakt aan de verschijnselen, een nieuwe approach moet worden ontworpen (Compromitterend schrijven).

Technisch (psychisch?): in mijn geval zou die benadering met woorden geschieden. En dan rijst de vraag naar de economie van de taal, wat kan er geschreven worden, waar zijn de woorden redelijkerwijze goed voor, binnen welke grenzen werken de woorden niet vervalsend, adequaat. ‘Het scheen dat na de eerste woordeloze ontmoeting van ieder der groepsleden een veel helderder beeld ontstond dan gewoonlijk het geval is na een meer traditionele ontmoeting. Deze ontdekking onderstreept wellicht het feit dat de mensen gebruik maken van woorden teneinde te voorkomen dat anderen hen leren kennen. (William C. Schutz: BLIJ).

De woorden vormen niet een alles dekkende munt. Wanneer de woorden niet tot het volle leven reiken (wat ik geloof) dan is het van belang dat men dit in de rekening betrekt. Zo beweer ik: de taal is het die versmalt - zeker in de unidimensionale en unisono vorm van het geschrift. Mythen en symbolen hebben ons uit de verschijnselen toe te komen, niet uit de door ons gemaakte tekst. Overigens blijft binnen de grenzen duizelingwekkend veel te schrijven. Dit wordt dan een prae-of-infra-lyriek: de nuchtere inventaris als een ‘uitputting’ van het zegbare, een beweging naar de woordloosheid, naar de gebieden waar de woorden niet meer volstaan (gestamel, gehijg, sound...). Zoals de liefde een uitloper is van een consequent doorgedreven rede...

- Dat: ‘laatste moment waarop de pen bijna het papier raakt’... Beweren dat dààr alles zou gebeuren (en dan blijft de vraag in hoever je al schrijvend niet ‘spontaan-gedisciplineerd’ bent, de keuze hier ook niet op het ‘waaromtrent’ betrekking heeft), dat lijkt mij niet volledig juist: hiermee ken je de intuïtie dan toch een zeker belang toe, - en misschien ook wel de niet corrupte verbeelding! - zodat het ‘uitdrukkelijk vermelden’ (een op zichzelf beschouwd selektief begrip waarvan: de onmacht om aan de geboden werkelijkheid te beantwoorden; aan de basis ligt en

[p. 17]

de angst dat de verschijnselen zich zouden vermenigvuldigen in plaats van opgeteld te worden) - hier hoe dan ook een; weliswaar minieme maar desondanks reële labiliteit moet verbergen waarvan je je ten zeerste bewust bent. En dit bekritiseer je zelf (ter verduidelijking twee citaten).

‘...Bij een andere, synthetisch-intuïtieve beschouwing, wordt de stad vereenzelvigd met, ondergaan als een frontale dwarsdoorsnede, een projectie of een ternauwernood driedimensionale maquette van een vrouwelijk lichaam’. (De verbinding Cee-Avignon wordt terloops aangeduid: ‘Hij loopt het meisje tegen het lijf’. Bijna onmiddellijk daarop: het aanbieden van de stad Avignon). Dat deze synthetische-intuïtieve beschouwing, na de 21e reis, bij de ontdekking van het neutrale Avignon gecorrigeerd dient te worden (geconcretiseerd?) wordt duidelijk op blz. 125:

‘Aandachtiger dan elke arts, elke fysioloog zal hij nu levenstekenen van dit zeer grote lichaam gadeslaan: voeding, assimilatie, bloedvorming, enz... Avignon is nu geen toetssteen meer (voor de realiteit van het ‘vroegere individu’, wordt een zelfstandig voorwerp (om niet te zeggen: een personage). Hij zal: speuren, bespieden, nagaan, onderzoeken, enz... Pas nu kan men de vraag stellen: ‘binnen welke grenzen werken de woorden niet vervalsend?’. Het thema van ‘het op zoek gaan’ het speuren naar... kan men in ‘De labiele stilte’ reeds terugvinden: ‘Elke straat leidde naar een andere, en die andere naar nog een andere; en niets wees erop dat ooit ergens eens aan dat gedoe, die blinde keten, een einde kwam, een eind komen kon...’.

In ‘Aankomen in Avignon’ is de speurtocht een weloverwogen keuze, de blinde keten valt weg, al betwijfel ik of de belevenis op zichzelf (de confrontatie met de 12 stadspoorten) niet van een meer geheimzinnige essentie is; de verstandelijke voorstelling van het gegeven, de ‘dubbele bodem’ van deze analyse (waarvan de werkelijke inhoud achter de woorden schuilt) doen mij geloven dat hier een ‘opnieuw op punt stellen van de dingen’ begint (waarvan je bleek niet op de hoogte te zijn: hier is de invloed van een niet te realiseren sensualiteit niet te onderschatten: ‘De schrille lach der meisjes is vervaarlijk voor wie zich alleen maar schaamt over zijn geslacht...’).

De wisselwerking tussen die ‘dubbele bodem’ en het daarmee verwante voorwerp (of stad, of vrouw: hier zijn dus alle dingen ‘evenwaardig’? wat een niet volledig realiseerbare opgave is ...in de realiteit) - de noodzaak om dit te beschrijven vanuit een unidimensionaal zijn, neemt niet weg dat: ‘Hij pijnlijk duidelijk weet dat hier iets vergeten is, dat hun of hem alleen iets is overkomen’.

Je zou deze bedenking (eventueel) op je leven kunnen toepassen, er een reden in vinden waarom je schrijft: de uitputting van het niet-beleefde, waarom de analyse tijdens de ervaring (bijna) noodzakelijk is.

Wanneer het beschreven voorwerp voor de schrijver op geen enkele manier (nog) een toetssteen is, komt hij volgens mij voor een andere probleem te staan: kan hij zichzelf uitschakelen als registrerend onderwerp, het verhaal-van-een-verhaal schrijven? (dus toch weer een personage?).

Dat de realiteit slechts fragmentair kan weergegeven worden, zeker met het oog op een auditief-visuele belevenis, zul je waarschijnlijk met mij beamen. Ik bedoel hier meer specicifiek de beschrijving van een vertrek met de trein: ‘Le train soixante et un à destination de: Dijon-Lyon-Avignon... enz... Hier zou ik dan (als lezer) ook nog een fluitsignaal willen horen, het geluid van een dame die haar neus snuit (wat meestal gebeurt), of de stem van een ijsverkopende venter: choco-glacé ARCTIC!!!!! tenzij ik medebetrokken word in een gecondenseerde weergave van wat een vertrek met die trein betekent (en het is best mogelijk dat de schrijver op dit moment zijn eerste seksuele ervarnig of zijn afkeer voor zuurkool erbij betrekt). De montage die jij mij nu voorstelt, vind ik te simplistisch... of denk je soms dat de totale eerlijkheid in alles wat je schrijft mogelijk én geloofwaardig is?

...Moeilijk antwoorden op deze vragen. Altijd weer dezelfde moeilijkheid: wat kan er economisch verwoord worden? Maar ik wil geen (h)artistieke geheimdoenerij. Het zit hem hierin, dat ik ongaarne een interferentie aanvaard van jouw verregaande lectuur op mijn eigen, onaffe schriftuur/lectuur. Een paar voorbeelden:

1) jij gewaagt van ‘het thema van het op zoek gaan’ en dat is je volste recht, maar ergens wijs ik die nomenclatuur voor mezelf af. Ik zou hele beschouwingen kunnen wijden aan dit ‘thema van...’ maar dan zou ik eigenlijk niet meer aan mijn eigen werk denken; ik heb het niet als een thema ervaren en ik wil het niet zo maar als een thema erkennen: is het ook niet meer, en loop ik niet het risico, wanneer ik vrede zou nemen met de bestempeling ‘thema’ om dit ‘meer’, die rest tot een thema te reduceren? Alsof daarmee de kous af was.

2) ik begin me dubbele bodems bewust te worden, maar nu wil ik ze vooral niet speculatief gaan integreren. De inzichten die ik zou verwerven zouden onrijp zijn, bloedloos dunkt me - niet levensvatbaar. (En zijn er niet meer dan twee bodems?). Hoe hachelijk bvb. het Freudiaans taalgebruik, levenschokkende ervaringen worden ontmand, ontmanteld doordat zij met woorden worden overschilderd. Vandaar dat ik Eliade niet zal lezen, dat ik destijds voor de lectuur van Jung heb bedankt: ik zag dat heel wat mensen hun leven door de bril van zulke boeken gingen bekijken.

Mogelijk dat het ‘compromitterend schrijven’ rust op het vermoeden dat alleen het eigen leven genoeg becijferd-geheimzinnig is om te worden ontcijferd... En nog een voorbeeld: ik wil graag aannemen dat evenwaardigheid tussen vrouw en stad een vaststelling is van de lectuur; maar als schrijver wil ik het (nog?) niet zo maar neerschrijven zwart op wit, omdat het niet zo eenvoudig is; wellicht omdat ik nog niet klaar ben met m'n werk. Nu schrijf ik aan een tekst omtrent een stad die ik nog nooit heb betreden. Van wat er

[p. 18]

dan gebeurt, wordt dat geschrift de neerslag (zodat jouw vraag voorbarig is!). Ik meen nu al te mogen zeggen: ergens werkt ook zulk een voorwerp als een toetssteen. En nu je vraag betreffende de geloofwaardigheid/mogelijkheid van de eerlijke beschrijving... Train 61 is een lekker concreet geval. Ik stel nu vast: dat ik me als vanzelfsprekend (!) beperkt heb tot het met gangbare, ja conventionele schrijftaal schrijfbare. Precies zoals ik overigens de schriftelijke buitenissigheden aan anderen overlaat (zonder beweren dat zij ‘ongelijk’ hebben). De projectie blijft kennelijk beperkt tot het vlak van de conventionele taal. Ik zou dus zeggen ‘train 61 enz...’ is kennelijk niet een evocatie of een weergave, maar: een aantal woorden die in dat verband adequaat kunnen worden neergeschreven, binnen de conventionele spelregels. En misschien wordt er meer van de spelregels geopenbaard dan van de trein? Nu wek ik misschien de indruk dat ik me op de vlakte hou, of een kunstmatige naïveteit onderhou. Ik wil liever geen inzicht dan een wat niet organisch, met lichaamscellen vergroeid is, doorleefd...

Ad. Nu herken ik je brief en wil er anders op antwoorden (je zou je vragen wel wat minder complex moeten maken!).

De totale eerlijkheid is minder een vereiste van het effect (bvb. de weergave) dan een instelling waarmee ik de zaak onderneem, en die vanzelfsprekend de ondergang kleurt. Ook voor de feitelijke belevenissen, voor de ‘toetsstenen’ kunnen de woorden vervalsend werken, ze vragen schijnbaar niet liever. (Vraag: is dat inherent aan de woorden? Of aan onze literaire opvoeding?). Dit kan men wellicht verhelpen door een systematische, argwanende nuchterheid, bij het triviale af. (Misschien ook door alternatieve talen te creëren). En zo kom ik er toe, hiaten als dusdanig te registreren.

De schrijver wordt wel en niet het personage:

Wel: ‘tegen’ het personage houdt ook in: zo dicht tegen hem aan dat de schrijver met hem samenvalt, maar

Niet: omdat ik i.t.t. een personage geen manusje van alles ben, omdat mijn werkelijk leven weerstanden bevat, scherpten, ruwheden die ik niet wil wegdromen.

Die totale eerlijkheid is een postulaat waardoor de onderneming boeiend (gevaarlijk? lonend?) wordt. Ze is mogelijk in die beperkte zin dat het schrift-fragment een projectie is van de (beweging naar de) eerlijkheid. Geloofwaardig? Minimaal: hier lees je wat er zoal gebeurt wanneer een schrijvende naar totale eerlijkheid streeft.

- Inderdaad: ik zal mijn vragen wat minder complex maken. Eerst nog enkele bedenkingen: dat je het ‘op zoek gaan...’ (wat een misschien te persoonlijke hinein-interpretatie van mij was, - sorry) niet als een literair thema hebt ervaren is, gezien je opvattingen over schrijven/leven niet meer dan vanzelfsprekend, maar dat neemt niet weg dat het ‘motief’ niet hier en daar (in je verzamelde werken!) zou opduiken als een ‘constante’, ook weer in betrekking met ‘dubbele bodems’ die je via een niet helemaal ondoorzichtige naïveteit (gecontroleerde onschuld???) waarneemt...

Of mijn vraag, betreffende het zichzelf uitschakelen als registrerend onderwerp voorbarig is, weet ik niet zó zeker. Want: een tekst schrijven omtrent een stad die je nog nooit hebt betreden is toch zeker geen waarheidsgetrouwe dus compromitterende ervaring? (dit is absoluut niet pejoratief bedoeld!) eerder als een vaststelling dat we hoe dan ook in een fictieve wereld van woorden een reële schaduw (en wie is wie?) achtervolgen, - en dit onderzoek noemen we dan een tekst... Wat mij in dit alles ten zeerste intrigeert is: hoe je die systematische nuchterheid met een organisch, doorleefd inzicht kunt combineren zonder tot een kunstmatige instelling te komen... (Le Clézio: ‘La culture n'est rien, c'est l'homme qui est tout’... iets wat vooral een gecultiveerde mens zich kan permitteren te denken!!!).

En nu de eigenlijke vraag: denk je niet dat het gebruik van alternatieve talen een gedeeltelijke oplossing zou kunnen geven aan de vraag die men zich al schrijvende stelt: hoe verschillende ervaringen - die zuiver menselijk gezien een totaal verschillende intensiteit bezitten - op een zo, eveneens verschillende, genuanceerd mogelijke wijze beschrijven? Betekent dat niet dat men bvb. voor de nuchtere opsomming een meer conventionele taal zou gebruiken en voor de, laat ons ze tot hiertoe ‘erotische’ of ‘emotionele’ gewaarwordingen een directer, dus meer op het onbewuste toegespitste taal? (...hier komt de opvoeding in het gedrang).

Ik denk hier aan fragmenten uit De Grote Schaamlippen die wat de seksuële inhoud betreft, even nuchter beschreven worden als bvb. de weg naar het dorp. Dan zou men wat een Joyce in de verschillende stijlen experimenteerde, nog verder kunnen doorvoeren om te komen tot een ‘organisch’ geheel, dat evenzeer het beeld van de chaos als dat van de ordening der dingen zou geven, - en dit om een vollediger beeld van de realiteit buiten het individu en van de ‘innerlijke’ realiteit te concretiseren. Deze poging zou, hoe eigenaardig ook, best kunnen samenvallen met wat Yves Bonnefoy schreef: ‘Pour l'écrivain, pour le philosophe d'aujourd'hui, c'est justement l'écriture qui fait question. C'est elle qu'on interroge. On ne s'y abandonne que pour mieux la mettre à l'épreuve. C'est elle qui nous impose un héritage culturel et conceptuel, elle dont il importe de forcer les limites si l'on veut dépasser ou renverser cet héritage’.

...Jawel, de tekst van de onbetreden stad is wel (bestemd om) waarheidsgetrouw en compromitterend (te zijn). Verder wens ik het niet anders aan te tonen dan door het geschrift.

About ‘gecontroleerde onschuld’ en het gevaar voor ‘kunstmatige instelling’: eigenlijk ben ik er zelf ietwat over verbaasd, nu je mij er zo met m'n neus op drukt. Misschien is mijn inzicht niet organisch, doorleefd? (Wie zal dat uitmaken?). Een postume bilan de enige referentie?

[p. 19]

Fragmentaire verklarinkjes (die daarom nog geen antwoorden zijn): verleidelijk om te verwijzen naar de bijzondere spanning moeder/vadertaal (taal niet vanzelfsprekend). Trouwens: ‘vlot schrijven’ lijkt me gewoon stomvervelend. Het zich moeilijk maken dus? Vernauwing en kunstmatigheid lijken me goeddeels bezworen door het besef van het speciale, specifieke van het geschrift en van de taal. (De uitdrukkelijke wil om het geschrift en de schrijftaal heel apart, specifiek te maken). Nu weten we: zij die leven alsof taal alles was, alsof alles tot taal herleid kon worden, zij handelen vanuit een welbepaalde ideologie. En zo kom ik vanzelf op de eigenlijke vraag... de alternatieve talen. En ik antwoord: ja, maar. Let wel, ik kan volmondig JA zeggen zonder mijn (tot nu toe gevolgde) schrijfwijze te verloochenen. Het gaat om de grenzen van de taal, en dan is het doorbreken van die grenzen net zo belangrijk als de aftasting ervan, van binnen uit. Maar ik vraag me wel af: wat toont een alternatief taalgebruik? Ik heb zowat het gevoel dat men, eenmaal als men voor een alternatieve taal heeft geopteerd, tenminste zover moet gaan als Labris. Ik vrees dat vele alternatieve talen lukraak en halfzacht zijn in die zin dat (oude of nieuwe) conventies er gecamoufleerd worden, - bvb. door de vervloeiing van taal en (expressie van de) persoonlijkheid. M.a.w. bij vele alternatieve talen lijkt het me vreselijk moeilijk om te onderkennen waarin ze nu eigenlijk alternatief zijn (en niet parallel). Op dat gebied althans voel ik me zekerder voor de conventionele, crazy opsomming van straten bvb: hier is de eventuele vervalsing minimaal, hier blijft duidelijk dat de mogelijkheid tot duizeling, benauwdheid, verveling, weerzin e.d. IN de taal (accumulatie) zelf opgesloten lag, niet geniepig door mij is binnengesmokkeld.

Zo breng je mij ertoe een symmetrie te erkennen tussen mijn ‘gedweeheid’ voor de verschijnselen en mijn ‘eerbied’ voor de conventionele taal. En dan ook het gevoelen dat er iets contradictoirs is in het neerschrijven van het orgiastische/erotische/iktonische. Schrijven heeft m.i. uiteraard iets pennelikkerachtigs, boekhoudachtigs. En de kreet heeft het geschrift nu niet eens meer nodig als ersatz, - kreet en geschrift kunnen eindelijk volwaardig en afzonderlijk kreet en geschrift zijn. (Ik wéét dat er mensen zijn die in een roes schrijven - voor hen sta ik ofwel zeer argwanend, ofwel - waar ik ze niet van zelfbegoocheling kan verdenken - perplex, geneigd om ze te beklagen als acute gevallen van infectie door onze lettercultuur). Een van mijn theoretische obsessies van nu is juist wel: de reductie van geschrift en literatuur.

Zo ben ik geneigd om het citaat van Bonnefoy te onderschrijven, mits: forcer les limites insluit: dat de doorbraak voldoende aanwijsbaar, toetsbaar, zelfs meetbaar is, bvb. doordat er werkelijk op een andere semiologische code wordt overgestapt of op een ander medium.

- Dat de taal niet vanzelfsprekend zou zijn... is dat niet altijd zo? Kan men hier niet van een voordeel spreken: het feit dat wij de taal eerst als een ‘gegeven mysterie’ onderkennen, dus als een mogelijkheid tot... (gezien de afstand). Een seksuele vergelijking: de verwondering (of de angst) tegenover het maagdelijke, de onderbreking (het nemen), het ontdekken van de wetmatigheid (de gelijkenis met...), de vraag die zich stelt of het gegeven (de taal) zal worden ‘hernomen’ (volgens gekende regels) of enigszins (nooit totaal) veranderd in iets ‘specifieks’. (Nochtans zit het specifiek in je werk meer in de benadering dan in de taal zelf). Ik durf beweren dat er in feite geen officiële ‘moedertaal’ bestaat voor de schrijver, - dat hij, wanneer hij zich de taal bewust wordt, reeds ten dele aaangetast is door: de formules die hij dan kan ‘corrigeren’ om dan ook meteen zijn onvrijheid te ontdekken: de noodzaak om te vertalen en deze om verstaanbaar te blijven... dus tegelijkertijd een reductie van en een bijvoegen tot... Want zuiver structureel gezien is er een soort zwaartekracht in de woorden: zij BETEKENEN iets; om hieraan te kunnen ontsnappen zou de schrijver een taal moeten ‘maken’. Dit brengt mij tot de conclusie dat zelfs wat jij het ‘specifieke’ noemt, nog altijd een uitvloeisel is van iets welbepaalds, statisch. De mogelijkheid zit hem dus meer in het accentueren van de visie op de dingen, door de taal (als een middel, dus).

Daarom lijkt mij ‘vernauwing’ en ‘kunstmatigheid’ integendeel NIET bezworen door het besef van het specifieke: beide zijn inherent aan het geschrift hoezeer men ook probeert dit te ontwijken door het gebruik van ofwel stimulerend-erotische, ofwel ‘dramatische’ thema's waarbij het ‘pennelikkerachtigs’ gecamoufleerd wordt door een zekere mate van ‘bezieling’. Akkoord voor wat de dagbladen betreft, tenzij men de mensen zou leren ‘tussen de regels lezen...’. (Vraag: hoe kan men iemand die niet tussen de regels leest tot zoiets brengen?).

Ik vraag me echter af of het ‘aftasten van binnen uit’ niet altijd (min of meer) leidt tot het doorbreken van die taalgrens. (Doorbreken, - nee. Disons: dat we een kortere weg, - die voor anderen een doodlopend straatje zou kunnen zijn - vinden om die taal te concretiseren, uit haar ‘apartheid’ te halen).

Dit aftasten geeft aan de leegte een zekere substantie (!), zoals Michel Leiris zegt: ‘Qu'il ne peut, tout compte fait, s'agir d'écrire que pour combler un vide ou tout au moins situer, par rapport à la partie la plus lucide de nous-même, le lieu où bée cet incommensurable abîme...’.

Ik ben geneigd te denken dat de schrijvers die zoals je zegt ‘vlot schrijven’ (nog?) niet met ‘cet abîme’ geconfronteerd werden... In hoever denk jij dat een impuls (combler un vide) noodzakelijk is? Zou dit misschien de reden zijn waarom er zo weinig gelukzalige dingen worden geschreven? Daarom is het volgens mij ook bewezen dat ook een zijn vitaal-erotische ervaringen beschrijvend individu iets ‘aanvult’, - dat men vertrekt van een geraamte om tot een nieuw, soms fleuriger geraamte te komen, tenzij men de onmiddellijkheid van ZIJN zou kunnen vatten. (Henry Miller, maybe. Ik

[p. 20]

vrees dat men echter, zoals tijdens het onderzoek naar de ‘waarachtigheid’ van Papillon's beschreven leven, het een en het andere zou ontdekken about Miller's gave tot ‘intensifiëren...). Ik blijf het echter een tour de force vinden een vervelend leven te beschrijven, waar de naaktheid van zijn met de woorden samenvalt. Wanneer men, zoals Leiris met zijn complexe de ‘tauromachie’, vertrekt van een vooropgesteld ideaalbeeld (‘introduire ne fût-ce que l'ombre d'une corne de taureau dans une oeuvre littéraire) wordt het doel bijvoorbaat ‘gekleurd’. Dat ik hier verschillende malen Leiris citeer is niet toevallig. Wanneer men ‘De grote Schaamlippen’ zou vergelijken met ‘L'âge d'homme’ (als autobiografisch document), - dan bemerkt men pas in hoever Leiris nog altijd een ‘esthetische’ schrijver blijft en in hoever de hedendaagse schriftuur nog eens gezuiverd is van symboliek.

Ik ben het met je bewering volledig eens dat vele alternatieve talen lukraak en halfslachtig zijn. Maar: hoe kan men een parallelle schriftuur autonoom maken? Wanneer men ieder element van de ‘persoonlijkheid’ zou negeren, zou dit dan niet een tot en met kunstmatige, intellectuële bedrijvigheid worden? Bij de Labris-groep was (in het begin tenminste) het begrip ‘labyrinth’ allesoverwegend en toch was het experiment niet zuiver genoeg om alleen als experiment te worden beschouwd. Trouwens is dit hardnekkig willen vermijden (de wisselwerking tussen persoon en taal) niet ergens een preutse bedoeling, kunstmatig-esthetisch? En ik geloof desondanks in de mogelijkheid van een niet-kunstmatige, beleefde esthetiek. Sommige bladzijden van Anaïs Nin, Virginia Woolf geven mij daar een voorproefje van. (Vreemd: dat zijn twee vrouwen! Bijvoeglijke nota/).

Je formuleert het prachtig: de symmetrie tussen ‘gedweeheid’ voor de verschijnselen en ‘eerbied’ voor de taal. Dat is nu eigenlijk wat ik wou ontdekken in je werk en waar jij mij nu met de neus op drukt... (Is dit de definitieve halte van dit schriftelijk gesprek?).

Wat het neerschrijven van het ‘orgiastische’ betreft. Ik zie dit als niet meer contradictoirs als de erotiek op zich zelf... (!) tenzij men permanent in een orgiastische toestand zou rondlopen en dus onbewust van het verschil tussen eros en leven. Laat ons gerust toegeven dat hier op dit terrein de ‘waarachtigheid’ (de eros als gegeven) onmogelijk is. Misschien is dit de reden waarom je zo weinig, - buiten het onderzoekterrein van de seksualiteit als een gevaar of als een schaamtegevoel - erotische thema's behandelt? Maar ik ben absoluut NIET akkoord wanneer je over een ‘infectie’ spreekt door onze lettercultuur... ik zie niet in in hoever een niet-erotiserende schrijver minder geinfecteerd zou zijn (door bvb. zijn ‘verstandelijke vermogens). Het verschil zit hem dus in de houding:

hoe geraak ik van de infectie af (via de opsomming);

hoe beschrijf ik ze als ervaring en dus accepteer ik ze.

En of alles (altijd) meetbaar is... ook door een ander medium zal men dan weer de grens van de meetbaarheid ‘aan de lijve voelen’ (waarbij de pennelikker dan even lichamelijk wordt...).

...De nood, de onmacht, de wonde is noodzakelijk - waartoe? Om goed te leven? Waar zou men het recht halen om de mensen die zich wel bevinden bij de gegeven taal in hun tevredenheid te storen? Om te schrijven? (om creatief te zijn?). Ik zie nu inderdaad moeilijk in hoe een schrijfdaad nu volwaardig kan zijn die niet ergens uit nood is ontstaan. (Noodzakelijke, daarom nog niet voldoende voorwaarde). Stel dat mijn gevoelen met de werkelijkheid strookt, dan is het de vraag hoe dit geïnterpreteerd moet worden. Is deze leefwereld zo anti-creatief dat alleen nog angst een voldoende prikkel kan vormen tot creativiteit? Of is de ‘wonde’ zo natuurlijk als de ‘verwonding’ van de eicel door de zaadcel?

(Jouw voorstelling roept een verleidelijk onderscheid op tussen de ‘dempende schrijvers - die de kloof met woorden opvullen - en de ‘verkennende’ schrijvers - die de kloof in kaart brengen).

Kan een taal wel autonoom zijn? Me dunkt: zohaast zij daadwerkelijk gebruikt wordt, is een taal bij definititie niet meer autonoom. En hoe wordt een parallelle taal volwaardig alternatief? Vraag 1. Vormt het Nederlands een open of een gesloten systeem? Is alles wat als Nederlands erkend zou kunnen worden, niet vooraf mentaal of ideologisch omschreven?

Tweede vraag: denk je een parallelle, zelf uitgedachte code van schriftelijke tekens in: zal die code niet taalkundig gekleurd zijn door omgangstaal van de ontwerp(st)er?

Het wordt erg speculatief, hee! Natuurlijker lijkt mij dan een overstappen naar een ander medium dat zijn eigen ‘taal’ heeft. (Ideologisch belangrijk! Bvb.: het Belgisch Recht dat alleen het geschrift als ‘drager van ideeën erkent!).

Waar ik op wilde drukken was: dat het geschrift (evengoed als de taal) niet adequaat is, niet bij machte om een persoonlijkheid (en evengoed iets anders) uit te drukken. Het is een neerslag, een projectie. Het is een uiting: de persoonlijkheid valt er enigzins uit af te lezen, maar ook een heleboel andere dingen, - en het is niet altijd duidelijk wat precies waaruit te lezen valt. Dat bedoel ik wanneer ik beweer dat de erkenning van de zeer smalle specificiteit van het medium me kan vrijwaren voor vernauwing en kunstmatigheid van mijn leven: het medium schrift vormt één der talrijke projectievlakken, wie dat uitdrukkelijk erkent loopt minder risico om zijn beleving tot het vlak te beperken, met het vlak te identificeren. (Je noemt Virginia Woolf - terecht. Maar Lucienne durf jij beweren dat de meeste overtuigende, beleefde esthetiek zulk een gruwelijk leven rechtvaardigt? Is een kunst aanvaardbaar die zulk een martelaarschap vergt? Ik vrees dat zulk een leven-voor-de-kunst fungeert als een neutralisatie, een omleiding, weg van de maatschappij, van de drang naar volmaaktheid. Nee nog liever geen kunst dan een die niet het leven beter maakt. En bij het zien van de Vlaam-

[p. 21]

se literaire wereld zou men weleens gaan denken dat literatuur een product is van de afgunst. Dus fuck de literatuur?

Het geschrift is zo vlak en smal in vergelijking tot (niet het erotisme, die cultus van onmogelijkheden die misschien nog het volledigst op papier bestaat, maar:) de erotiek. Vrees inderdaad dat de roesschrijvers in hun leven het postulaat hebben geïntegreerd dat de woorden alles aankunnen. Maar d.v. een postulaat van de monetaire ideologie van deze maatschappij. Het geschrift: neerslag, weerslag, - neerslag van de weerslag?

Antwoord-telegram aan Daniel Robberechts

- Natuurlijk: deze leefwereld is zó anti-creatief dat...

- Natuurlijk: alles is mentaal vooraf omschreven: bvb. het alfabet (d).

- En of: gebruik het Belgisch recht als stofdoek.

- Leve de projectie. Men ontsnapt inderdaad niet aan zijn literaire (huids)kleur.

- Neerslag van de weerslag? Indeed.

De vraag is nu of het (eindelijk) lente wordt.