De Vlaamse Gids. Jaargang 53

[p. 18]

Zwijgen bij wijze van Lof
‘Columbus tevergeefs’^*

Er is beslist maar één onderwerp waarover meer onzin kan verteld worden dan over voetbal, en dat is over dichtkunst. Dat doet men dan ook.

Bovendien is het wel mogelijk met woorden een wedstrijd op tactisch en speltechnisch niveau te ontleden en op zijn verdiensten te beoordelen, maar ik zie niet goed in hoe woorden iets aan een gedicht kunnen toevoegen. Een gedicht moet voor zichzelf spreken, en als het een goed gedicht is, doet het dat veel beter en boeiender dan een commentator, hoe grondig of spiritueel ook, het ooit zal kunnen.

Alles wat woorden gewoonlijk doen, is zich opdringerig tussen het gedicht en de lezer plaatsen, en dus vertroebelen wat een zeer intieme relatie zou moeten zijn, of worden. Ik hield bijvoorbeeld veel van het werk van Baudelaire, tot ik de Baudelaire-studie van Jean-Paul Sartre las. Het is een fascinerend boek, briljant geschreven, zeldzaam boeiend ook, maar het heeft het effect van Baudelaire's poëzie op mij grondig verpest. Het boek van Sartre heeft op mij ongeveer de uitwerking die zou teweeggebracht worden door een zeer geleerde en overigens vrij innemende man die, terwijl ik lekker bij een meisje lig, heel nauwkeurig en met grote kennis van zaken zou vertellen wat er op dit en dat bepaald ogenblik allemaal met mijn zenuwstelsel gaande is, wat er in mijn endocrinale en andere klieren aan het gebeuren is.

Ik gebruikte het woord intiem daarnet heel opzettelijk. Het omschrijft precies de verhouding die moet ontstaan tussen iets met artistieke pretenties en de lezer, kijker, luisteraar of toeschouwer. Niemand hoeft zich daarmee te bemoeien.

Om consequent te zijn met deze inleiding zou ik hier dus, bij wijze van lof, met geen woord mogen reppen over ‘Columbus tevergeefs’, de jongste dichtbundel van Eddy van Vliet.

Hooguit zeggen: ik vind het een prachtige bundel. Maar dat hoeft dus voor u niets te betekenen. En ik heb niet de pretentie te denken dat ik u als een handelsreiziger met standing die gedichten kan aanpraten. Gedichten, of een roman, of wat ook, slaan bij Jan aan, bij Piet niet. En daar kunnen woorden niets aan veranderen. Ik houd bijvoorbeeld niet van het werk van Nabokov. Ik vind Nabokov een pretentieuze, druilerige, warhoofdige windbuil. Omdat iedereen zich echter door die windbuil naar hogere sferen liet voeren, heb ik, om aan deze algemene vreugde deel te kunnen nemen, met veel toewijding en aandacht een bijzonder verhelderende studie over zijn werk gelezen, met het resultaat dat ik Nabokov een pretentieuze, druilerige, warhoofdige, oervervelende, nietszeggende woordenprutser vind.

Bovendien kan men altijd beweren, en ik heb dat zelf nooit onder stoelen of banken gestoken, dat ik van poëzie nog minder weet dan van proza. Als men evenwel leest wat poëziekenners doorgaans over poëzie weten te vertellen hoeft dat, geloof ik, niet noodzakelijk als een bezwaar beschouwd te worden. Ik ga me dus niet met behulp van hun terminologie proberen staande te houden op het gladde ijs van de literatuurkritiek.

Ik wil in dit kleine opstel niet veel meer zeggen dan dat ik, in alle eerlijkheid, door een dichtbundel als ‘Columbus tevergeefs’ nieuwsgierig werd gemaakt naar wat poëzie kan zijn, dat een boekje als dit het me eigenlijk doet betreuren dat ik niet méér poëzie lees.

Ik word in deze bundel bijvoorbeeld niet gestoord door de woordkramerij of de klankensmederij die men soms nog wel eens mee doorslikt in de dikke woordenstroom van een roman, maar die een gedicht finaal en onverbiddelijk de grond inboren. Ik vind er wel een taal in terug die met een onthutsend gemak tot haar meest wezenlijke functie werd teruggebracht en precies daardoor een poëtische intensiteit krijgt die op de lezer steeds weer als een shock gaat werken. Als ik deze bundel lees en herlees dan bekruipt me voortdurend het akelige gevoel dat heel wat literatuurtendenties de communicatiemogelijkheden van de taal verdund en uitgehold hebben, in plaats van ze ruimte en nieuwe mogelijkheden te geven.

Ik gebruik het woord shock hier in de betekenis van: een schok van herkenning, en niet direct als shockeren, waarbij dan onmiddellijk gedacht wordt aan protest, ook al weet ik dat van Vliet gewoonlijk en terecht bij onze protest-dichters wordt gerekend.

Protest-poëzie krijgt van langsom meer het odium niet veel meer te zijn dan een modeverschijnsel, een publiciteitsmiddeltje. Nog afgezien van het feit dat een zgz. modeverschijnsel niet noodzakelijk waardeloos is, interesseert dit alles me niet. Waar het op aankomt is toch of het protest poëzie wordt, of het protest, in en door de woorden, het gedicht, een eigen realiteit krijgt.

Dat is, geloof ik, hier manifest wel het geval. Van Vliet is niet zo maar het protest-genre gaan beoefenen, hij is er naar toe gegroeid, en die evolutie tekent zich toch wel duidelijk

* ‘Columbus tevergeefs’. Door Eddy Van Vliet (Desclée - De Brouwer, Brugge / Utrecht, 1969).

[p. 19]

af in zijn tot nu toe verschenen bundels.

Hij heeft zich losgemaakt van de thematiek die vooral ‘het lied van ik’ beheerste onder druk van het hele complexe gebeuren dat ons dag na dag, jaar na jaar, onverpoosd bezighoudt en ergert. In de eeuw van de televisie is de dichter in de ivoren toren helemaal onmogelijk geworden. Men kan zich niet afsluiten van van de actualiteit, of zich opsplitsen in een aantal kleine mensjes, die elk hun specifieke functie hebben, en dan één zielig mannetje reserveren voor de ergernis bij alle schandalen die gebeuren dank zij of ondanks ons.

De vorm, die het protest van van Vliet aanneemt, tast trouwens naar de realiteit achter de gebeurtenissen en smeerlapperijen waartegen geprotesteerd wordt: het is een protest tegen de onmacht, die ons belet in die intwikkelingen in te grijpen. Uit die onmacht groeit schuldbesef, zoals bijvoorbeeld duidelijk blijkt uit een gedicht als

als flagellant / trek ik de strafpoorten onder door / en verwijt mijn rug / zijn honderd pijnen / ontvleesd / dans ik de voeten tot wonden / mijn handen bereid / de vuurproef te doorstaan / het moederkoren / in de schoot gelegd / zal ik sprakeloos / op een nieuwe christus wachten.

of uit gedichten als ‘het gelaat van mijn moordenaar’ en ‘het woord Alva’.

Op deze thematiek ademt vooral het recente werk van van Vliet. Tot frustratie leidende onmacht en teleurstelling - Columbus tevergeefs - wordt schitterend verwoord ook in het kleine eenvoudige gedicht ‘biografie’ dat de cyclus ‘biologisch’, de laatste en meest poignante van de bundel opent:

‘ik werd geboren in een wintertuin / zonder maagkanker / en met een merel in de keel / ik zal sterven in een winter / met maagkanker / en een condor in de keel.’

Ik geloof dat in deze laatste cyclus de poëzie van van Vliet het zuiverst geworden is. Uit elk gedicht blijkt een trefzekerheid, die slechts van een grote eerlijkheid het gevolg kan zijn, een beheersing en een soberheid die meer dan zeldzaam zijn en die het onderwerp an sich - de schandalige wijze waarop de natuur, de biologische elementen die we nodig hebben om gewoon in leven te kunnen blijven, totaal verpest worden, net zo apocalyptisch maakt als het inderdaad is. En dat is dan het meest fascinerende aspect van deze poëzie.

Daar wil ik het bij laten. Ik wil of kan er niet méér over zeggen. Het spijt me niet eens als u van oordeel bent dat ik hier geen diepzinnige opmerkingen heb weten te plaatsen, of geen uiterst vernuftige analyse heb kunnen ontwikkelen. Ik zou daardoor, vrees ik, de gedichten slechts kunnen beschadigen. En dat zou al te spijtig zijn.

Fernand Auwera