De Vlaamse Gids. Jaargang 52

[p. 10]

Kunstmest

KAREL JONCKHEERE
Oostende 9 april 1906
Hoofd van de Dienst voor de Verspreiding van de Nederlandse Letteren in het Buitenland.
Verzen: Proefvlucht (1933), Het Witte Zeil (1935), Gewijde Grond (1937), Conchita (1939), Wat niet geneest (1943), Spiegel der Zee (1946), De Hondenwacht (1951), Van Zee tot Schelp (1956), Ogentroost (1961), Roemeense Suite (1965), deze drie bundels verzameld in ‘De Ringen van de Boom (1966).
Reisverhalen, essays: De Poëziemuur doorbreken (1958), Een hart onder de Dierenriem (1967), De Vogels hebben het gezien (1968).
Spreuken en invallen: Nacht? zei de zon, nooit van gehoord (1968).
Vertalingen en bloemlezingen.

Omdat we ons in West-Vlaanderen bevinden zijn wij gemoedelijk en nuchter en de zee voor ons zal ons een symbool worden van levend dus wisselend relativeren.

Kunst is individuele creatie geconditioneerd door de samenleving, die stimuleert of afzondert.

Welke is de verhouding:

a.	partikuliere schepping-overheid;
b.	overheid-kunstconsument?

Zolang de censuur achterwege blijft, is verhouding ‘a’ in ons land geen probleem. Veel landen benijden ons dit voorrecht. Ware er niet de verhouding ‘b’, ik denk niet dat de Belgische Staat iets wenst te ondernemen tegen de vrijheid van de kunst. Maar de overheid meent de consumenten te moeten beschermen tegen wat zij vermoedt te zijn, zoals bij farmaceutische produkten, vlees e.d., nocieve voortbrengselen. Zowel de kunstenaar, de consument en de Staat kunnen zich vergissen. Waar ze alle drie gelijk hebben heerst een gezonde carburatie.

Er leven ook niet consumenten van kunst. Ze zijn onverschillig, onmondig of streven andere vitale verstrooiing na. Maar zij betalen belasting, in totaal meer dan de kunstenaars. Zij wensen insgelijks hun hobby te zien erkennen.

Hoe moet de Staat deze ogenschijnlijk verschillende belangen beheren en steunen als een goed huisvader? Een verstandig huisvader zei eens dat hij zijn kinderen verschillend zakgeld toesteekt. Ten eerste een middel, beweert hij, om ze te leren rekenen en ten tweede een barometer om na te gaan welk initiatief ze aan de dag leggen om hun hobby met een beperkte som uit te leven en te bewijzen wiens doel het meest relevant is.

_**_*

De Staat kan drie principiële houdingen aannemen om de dromen van zijn artistieke ingezetenen bij te springen.

1. Een hoveling vertelde aan Napoleon dat de Franse roman toentertijde ver van briljant was. De keizer antwoordde: ‘La faute en est à mon ministre de l'Intérieur’.

Dit antwoord is niet in sé belachelijk. Het bewijst dat het Staatshoofd vol goede bedoelingen stak tegenover de kunst en dat hij overtuigd was, iets te optimistisch allicht, dat met geld en beleid een bedding voor een verwaarloosd genre kon gegraven worden. Hij vergat dat kunstgenres hun seizoenen hebben, conjunctureel bloeien, iets wat enkele tijd nadien door Honoré de Balzac en anderen werd bewezen. En wel zonder beleid en subsidies want de auteur van ‘Eugénie Grandet’ schreef precies zo veel om uit het drijfzand van zijn schulden te geraken. Waaruit men zou kunnen besluiten, maar dit is dan weer iets te oppervlakkig bekeken, dat werkelijke kunst uit nood ontstaat, uit koorts, uit wanhoop, uit protest, uit verlatenheid, veschoptheid. Het aandeel van het winstbejag en de glorie kunnen hiervan een desem zijn.

2. Tweede houding: een berooid schilder maakt zijn opwachting bij minister Talleyrand, klaagt gaten in het tapijt van het ministerieel kabinet en roept ten slotte uit, na op gegrinnik te zijn onthaald: ‘Mais, monsieur le Ministre, il faut tout de même que je vive!’. Waarop Talleyrand zonder verpinken antwoordt: ‘Monsieur, je n'en vois pas la nécessité’.

Ook dit antwoord mogen we zo maar niet ter zijde leggen. Wacht u voor de waarheid in boutades. Talley-

[p. 11]

rand was een gestudeerd en zeer geestig man en volstrekt geen Beotiër. Hij hinkte maar was geen sadist. De schilder was blijkbaar een knoeier die wilde parasiteren, het aantal schotellikkers zonder talent is nu eenmaal groter dan dat van discreten met genie. Talleyrand, eens rapporteur voor Openbaar Onderwijs in Frankrijk was een verantwoordelijke realist. Een verstandig minister moet alles doen wat hij kan om zaken te subsidiëren die de gemeenschap in haar totaliteit ten goede komen: instituten, musea e.a. kortom constanten in het leven roepen, die niet mogen verstarren. Hij moet prijzen stichten, zodat het publiek zich in de bekroonde herkent of zal herkennen. Een ministerie van cultuur is geen commissie van openbare onderstand. De kunstenaar is geen goddelijke profeet en, mocht hij het toch zijn, dan is dit geen reden om van hem een luiaard te maken of een schijnheilig uitbater van vermeende extra-rechten. Talleyrand had voorbeelden genoeg van aan prinsen of academies verhuurde vernuftelingen. Het romantisch beeld van de artiest die enerzijds in de rand van de maatschappij wenst te leven maar dit liefst doet met ontfutselde penningen van deze maatschappij zal hem ook wel voor ogen hebben gestaan. Gezond redeneerde hij: ik kan alleen inspanningen lonen die de kunst vooruithelpen, heb lak aan typen die de hogere belangen van de Kunst inroepen om hun onbenulligheid van zaad te voorzien.

3. Ik weet het, hiermee is niet alles gezegd. Er is dan ook een derde houding, geformuleerd door Stendhal. Ze luidt: ‘La société ne paye que les bienfaits qu'elle voit’.

Talleyrand had niet alles gezien, waar hij namens de Staat bedenkingen maakte over steun aan de kunst. Hij stond te strak tegenover individuele gevallen. Zijn alle burgers gelijk voor de wet, alle individuen zijn het niet. Iedereen mag b.v. muziek leren en de overheid dient muziekonderricht te verstrekken. Op honderd muziekliefhebbers leeft er één briljante vertolker en creatieve uitzondering. Voor deze dient meer gedaan dan voor de 99 andere. Hiermee is de wet aangesneden van de steun volgens kwaliteitsnormen. In de ogen van de minderbegaafden lijkt ze onrechtvaardig en antipatiek. Ze betekent daarenboven een bijkomstige kluif tot kankeren voor de middelmatigen of de hele râté's. Het publiek daarentegen koestert geen bezwaren, het ziet de weldaad door de talentvolle verstrekt en betaalt naar verdienste.

Maar evenmin ziet het publiek alles wat het ten goede komt. Het publiek leeft overwegend in een vandaag, brengt onverschilligheid op tegenover het nog goede en te bewarene van gisteren en reageert allergisch op wat de in zijn ogen gesloten toekomst nader brengt en baten zal. Het is de taak van de overheid antennes te hebben en b.v. vandaag doeken te kopen van vermoede meesters, wier prijzen nog normaal zijn, i.p.v. te wachten tot absolute erkenning of mode de waarde naar onbereikbare zolderingen heeft gedreven. Een modern cultuurbeleid dient te zorgen voor twee waarden. Het moet het land voorzien van artistieke mogelijkheden voor iedereen. Dit kunnen we horizontaal beleid heten. Daarnaast moet de overheid het orgel bespelen van de individuele prestaties, registers uittrekken waar de partituur dit vereist en nuchter de overbodige induwen.

Deze serene taktiek is uiterst moeilijk. Ik zie volgende wrijvingspunten:

1. We leven in een land met twee culturen, België beschikt over twee halve budgetten, waar Nederland b.v. er maar één heeft. Deze twee halve budgetten mogen sedert de aanvang van een nog ver van doorgedreven culturele autonomie stilaan naar eigen noden verdeeld en geäereerd. Eens zal de eerlijkheid de regering dwingen de begrotingen eveneens te stoelen op het getal; d.w.z. de regel van drie toe te passen op de bevolkingsgrootte. Volstrekt ideaal zal dit nog niet zijn. De noden, de vitaliteit, de kunstzin van de ene helft kan intensiever zijn dan die van de andere. Het ene patrimonium kan ook bescheidener zijn dan het andere, omdat het in het verleden meer voordelen genoot. De Vlamingen bezitten b.v. reeds tientallen jaren hun letterkundig museum, dank zij de stad Antwerpen. De Walen moeten er nog een bouwen, waarvoor dit jaar één miljoen op de staatsbegroting staat te lokken.

2. Sputteraars hebben de manie om te vergelijken, het vreemde land uit te spelen tegen het vaderland. Kijk eens wat Nederland voor zijn auteurs doet! roepen ongeduldige Vlamingen. Zij vergeten dat op de Nederlandstalige begroting van België voor andere werkingen die hun ook ten goede komen veel meer prijkt dan op het Nederlands budget. Veel is anders gegroeid, de omstandigheden zijn niet identiek, het levensklimaat is eigener met vanzelfsprekend andere expressies.

3. De begrotingen van de verschillende departementen worden aan elkaar afgewogen met demagogische gevolgtrekkingen. Vergelijk maar Nationale Opvoeding en Cultuur. Het verschil in miljarden is ontzettend maar is dit onrechtvaardig? In een democratie moet nu eenmaal eerst onderwezen worden voor iedereen. Dit is een van de ‘bienfaits’, die de maatschappij ziet zonder bril. En het leger, hoor ik roepen. Koop drie bombardementsvliegtuigen minder en de cultuur is gered! Voor mij mogen morgen gerust alle generaals operazangers worden, alle officieren epische dichters en alle soldaten chansonniers. Anderen wijzen op Openbare Werken en sputteren dat onze cultuur in de ogen van de parlementairen maar 3 km autostrade waard is.

4. Er waait een revolutionaire geest, vooral onder de letterkundigen en de picturalen. Nihil obstat. Maar ze moeten hun grieven funderen, de vorige generaties niet afbreken om meer wind dan bomen in de plaats te stellen. De grootste grief die de ministers en ambtenaren van cultuur in dit verband kunnen aanvoeren is het gebrek aan gefundeerde, concrete voorstellen, die dadelijk of daaromtrent kunnen worden uitgevoerd. Wat door onbesuisden wordt geëist bestaat niet altijd in volumemogelijkheid - een begroting is de kunst van het krij-

[p. 12]

gen - en wat ze daarnaast vragen is te gek om los te lopen. Hoewel soms begrijpelijk voor enkelen. Als morgen elk lid van de tweehonderd of meer leden van een vereniging van letterkundigen een maandwedde zou vragen van twintig duizend frank, dan wordt dit een openbare diefstal op de rug van de andere leden van de maatschappij. Het is verleidelijk artiest te zijn en te scheppen als men er de lust toe heeft. Voor de één op honderd met uitzonderlijk talent, acht ik zo'n maandwedde gewenst en nodig. Iemand met een onstelpbare scheppingkracht moet zich kunnen uitleven, ik zeg niet zonder zorgen want dan slijt zijn verantwoordelijkheidsbesef af, maar opdat hij geen beroep zou moeten doen op kunst- en vliegwerk. De ene mens is niet de andere. Gezelle was tevreden met een versleten soetaan, Van de Woestijne heeft van weelde gedroomd. Van Ostaijen heeft zich doodgewerkt met velerlei expediënten. Kunstenaars zijn aparte gevallen, de plicht en de erkentelijkheid van de leiders der maatschappij dienen te zorgen voor een aparte bejegening. Maar ook voor onverschilligheid als het om farceurs gaat.

Nieuwsgierig vraagt gij terecht: hoever staan we nu in dit land met het uitstrooien van kunstmest?

Wij komen van ver. Vijf jaren na de Walen werd voor de Vlamingen in 1855 de eerste letterkundige prijs gesticht. Hij ging naar Conscience. Dit was het begin. Van vijfjaarlijks werd de prijs driejaarlijks, elk jaar een genre. Tot in 1925 de vijfjaarlijkse voor het essay werd gesticht. Weer dezelfde wet: wat vroeger aan essays verscheen leek zo uitzonderlijk dat de maatschappij het niet bemerkte. Grove vergissing, een dubbele zelfs. Enerzijds vanwege haar ‘qui ne paye que les bienfaits qu'elle voit’, aan de andere kant vanwege het ministerie van Openbaar Onderwijs, dat mogelijke genres die in een letterkunde ontbreken speciaal zou moeten steunen of uitlokken.

Eerlijkheidshalve dient gezegd dat de Vlaamse Academie door het uitschrijven van prijsvragen wel deze leemte gedeeltelijk heeft aangevuld, ik bedoel voor studie en essay.

Daar dit maar een telegrafisch overzicht is van wat gedaan werd en nog wacht, lijkt het me reëel de balans van het beleid op te maken alleen voor de jongste jaren. Deze balans weerspiegelt trouwens de intensiteit van onze thans stelselmatig doorgevoerde ontvoogding. De Franse begroting heeft ons soms gunstig geprikkeld om hetzelfde te vragen waarvoor zij de initiatieven nam. Méér voor hun toneel b.v. bracht parallel méér op voor ons. Maar vandaag voelen we de tijd rijp om ons eigen potje te kopen.

_**_*

1. Wij hebben onze culturele autonomie, in beginsel, maar er bestaan nog te veel gemeenschappelijke sectoren die onze rechtmatige opwellingen verlammen. Over enkele dagen moeten wij ons apart departement voor Nederlandse cultuur bezitten en bezetten. Veel grieven, veel spot zullen dan automatisch wegvallen. Het moet me van het hart dat te veel artiesten kinderlijk staan te staren op hun concrete steun. Dit is begrijpelijk maar ze mogen niet vergeten dat pas alles normaal kan worden als een volwaardige basis met alle optrekmogelijkheden voorhanden is.

Sedert 1965 is die incubatieperiode bezig. Naast een geïmproviseerd of aan de traditie gehecht optreden van de minister, wordt nu met volle overgave aan een ‘Vlaamse’ cultuurpolitiek gelaboreerd. Ik zeg Vlaamse, ten eerste naast Waalse, ten tweede niet afhankelijk van Nederland. Het is jammer het te moeten zeggen: Nederland begrijpt niet de helft van ons autonoom streven. We mogen ons dan ook niet blindelings aan Nederland verhuren. Vergeten we niet dat een officieel Nederland een officieel België als gesprekspartner heeft.

De vorige minister van de Nederlandse Cultuur, de h. R. Van Elslande, liet zich leiden door drie principes: a. alle Vlamingen, van onder tot boven dienen geëncultureerd; b. De voorwaarden dienen geschapen, financiële als structurele, administratieve en andere, om de nieuwe geest op te vangen, de levensvormen van deze geest te laten ontplooien; c. We moeten ons openwaaieren om vreemde culturen te bestuiven en om hun ideeën te verwerken. Dit is trouwens een van onze plichten, gezien onze ligging.

Als volk hebben wij recht op dit programma, maar ons vernieuwd verantwoordelijkheidsbesef bezorgt ons een andere plichtenleer, we moeten onze cultuur democratizeren richting hoogte voor allen. Het hele land, Vlaanderen dan, dient bestreken en Brussel moet onze aanwezigheid leren verwerken.

Vraag mij niet hoeveel reisbeurzen of werkbeurzen aan Vlamingen worden toegekend en voor welk bedrag. Luister liever naar dit: in 1961 bedroeg de Nederlandse cultuurbegroting 1 miljard 318 miljoen, in 1968 3 miljard, 350 miljoen. Een verhoging van meer dan 150 t.h., waar de rijksbegroting slechts steeg met 95,8 t.h. We weten het allemaal, alles hangt af van het punt waaraan dit bedrag werd besteed en in welke geest. Als liberalen en socialisten denken dat ze bekocht worden, dan moeten hun ministers de moed opbrengen Nationale Opvoeding te verlaten en Cultuur in handen te nemen. Maar ze moeten in een gelijkaardige algemene programmageest werken, quitte eerst recht te zetten en evenwicht te brengen waar het nodig blijkt. Dan moeten ze ook het initiatief en de energie opbrengen om gebeurlijk hun infrastructuren te herzien en aan te passen. Gelijke rechten voor gelijke verwezenlijkingen. Nu een universitair studiebureau alles aan het inventoriëren is en plannen koestert om het geheel uit te werken moet iedereen paraat zijn om te worden ingeschakeld in het door allen aanvaarde principiële programma.

Kregen reeds een begin van uitvoering: de culturele centra, een Nederlands conservatorium te Brussel, een nieuw radio- en tv-complex, de studie van een nieuw museum voor moderne kunst te Brussel, een Nederlands conferentieoord te Steenokkerzeel, een nieuw conservatorium te Antwerpen, een nieuw schouwburgcomplex in dezelfde stad, een nieuwe sportinfrastructuur, de ge-

[p. 13]

dachte aan een Vlaamse cultuurraad, de verspreiding van onze letteren in het buitenland.

Besluit: een historische tijd voor een Nederlands cultuurbeleid is aangebroken. Wij beginnen autonoom armslag te krijgen, moeten nog zorgen voor een verantwoordelijke personeelsbezetting met persoonlijkheden die denken, met ambtenaars die uitvoeren en niet bestendig op de loer liggen of ze in een ander departement geen graad kunnen opschuiven. Dit is zeer menselijk maar in culturele aangelegenheden moet men zich een gewisse plicht opleggen, met de cultuur trouwen, er geen bordeel van maken. Het werd gezegd Vlaming zijn is nog altijd een beroep. Ik zou er willen aan toevoegen dat het voor vele jaren ook nog een lekenapostolaat moet blijven.

Karel Jonckheere