De Vlaamse Gids. Jaargang 50

[p. 73]

Actief pluralist

De ‘Dagen van de Vlaamse Gids’ brachten mij in contact met Jan Walravens.

Wij schreven: 1959. In januari kreeg ik een brief van hem.

Hij schreef mij dat de ‘Dagen van de Vlaamse Gids’, midden mei te Oostduinkerke zouden worden gehouden en gewijd zouden zijn aan Aspecten van het hedendaags cultureel leven in Vlaanderen. Hij vroeg mij om mijn medewerking en stelde mij voor het hele onderwerp te willen situeren in een uiteenzetting van ongeveer twintig minuten waarop dan de verschillende spreekbeurten zouden volgen. Ik voelde wel iets voor het onderwerp en gaf mijn instemming. Mijn uiteenzetting werd evenwel langer dan voorzien. Zij nam meer dan achttien bladzijden in De Vlaamse Gids van september 1959 in beslag! De twintig minuten waren twee uur geworden. Jan Walravens, de organisator van de ‘Dagen’, had er geen bezwaar tegen. Hij liet mij de zorg over zo mogelijk in te korten, wat dan trouwens ook geschiedde.

Ik verdedigde daarin stellingen die sedertdien heel wat weg hebben afgelegd en die, tot mijn niet gering genoegen, zovele lieden geïnspireerd hebben dat zij blijkbaar in werkelijkheid zullen worden omgezet. Ik had die stelling twee jaar vroeger reeds ontwikkeld in het ‘Institut belge de science politique’, te Brussel. Het kwam hierop neer dat de coëxistentie van ethnische en meteen ook van taal- en cultuurgemeenschappen, zoals in België, evenals de coëxistentie van verschillende geloofsgemeenschappen, zoals in Vlaanderen en Wallonië niet in termen van minderheid-meerderheid dienen geregeld te worden. Het zijn geen quantitatieve, wel qualitatieve maatstaven die hier in aanmerking mogen genomen worden. Ethnische, taal-, cultuur-, geloofsgemeen-

[p. 74]

schappen, zijn principieel gelijk in waardigheid of dienen althans als gelijkwaardig beschouwd te worden. Zij zijn dan ook principieel gelijk in rechten, met dien verstande dat de waardigheid de grondslag is waarop het verwerven en het bezit van rechten gevestigd is.

Het is het standpunt dat ik wat later aanvoerde tot beter begrip van de Zuidafrikaanse apartheidspolitiek. Ik voeg er dit laatste aan toe omdat het naderhand een typische trek van Jan Walravens' karakter aan het licht bracht.

Te Oostduinkerke werden de ‘Dagen’ met een avond ingezet, een toneelavond tijdens welke een werk van Eug. Ionesco werd opgevoerd: Stoelen. De vertolkers waren Rudi van Vlaanderen en Suzanne Juchtmans. De regie was van Prof. Raf Reymen. De keuze van dit zinvolle, merkwaardig vertolkte werk, existentialistisch tot het nihilistische toe, was ongetwijfeld aan Jan Walravens toe te schrijven. Hij wilde een avant-gardegroep uit Gent, ‘Toneelstudio 50’, met een avant-garde-werk aan de beurt laten komen. Onze betreurde vriend kende ik nog niet persoonlijk. Hij was daar wel, onder de vele aanwezigen. Ik slaagde er echter niet in met hem kennis te maken, noch vóór, noch na de vertoning, noch tijdens de namiddagwandeling in de duinen die steeds bij de ‘Dagen van de Vlaamse Gids’ behoort, hoe gunstig of ongunstig het weer ook moge zijn, noch 's avonds tijdens het banket.

De maandagmorgen pas verscheen hij op het podium, om te handelen over Letterkunde en Vlaamse Beweging. Van de eerste zinnen af werd ik geboeid door zijn scherpzinnige beoordelingen, zijn rake uitspraken, zijn veelzijdige belezenheid. Hij deed mij onwillekeurig denken aan Lodewijk de Raet, ook aan August Vermeylen, aan dat anthropologische type waaraan de Vlaamse beweging ontzaglijk veel, misschien wel het meest te danken heeft, het type dat zeer goed door Dr. Schamelhout vereenzelvigd werd: een eerder kleine gestalte, donker haar, donkere ogen, een overwegend nerveuze aanleg en een daarbij horende levendige belangstelling en nooit rustende bedrijvigheid...

Zijn spreekbeurt was de laatste. Als dan het laatste middagmaal plaats gevonden had en het uur van het afscheid en de terugreis aangebroken was, maakte ik eindelijk nader kennis met de organisator van de ‘Dagen’ voor de regeling van enkele practische schikkingen. Daarbij hoorde de bestemming van mijn spreekbeurt. Zij zou in De Vlaamse Gids verschijnen. Hiermede gingen wij dan ieder onze weg,

[p. 75]

zonder verdere afspraak. En toch hadden wij de weg naar elkaar gevonden. Toch hadden wij vriendschap gesloten. Het tijdschrift waarvan hij de redactiesecretaris was, werd zowaar mijn spreekbuis: na de cultuurproblemen, de jeugdproblemen, dan een reeks opstellen over de westerse cultuur, in aansluiting daarbij een reeks opstellen over humanisme, ten slotte een reeks opstellen over pluralisme...

Zijn aanwezigheid in de redactie van De Vlaamse Gids viel samen met deze snel op elkaar volgende publicaties, alles bij elkaar wel de inhoud van twee of drie boekdelen.

Het kan, het moet verwonderen dat een man als Jan Walravens, die de baanbreker en de verdediger was van de nieuwste stromingen op het gebied van de literatuur en de beeldende kunsten, zo ingenomen kon zijn met het didactische, haast dogmatische proza van een oudere zoals ik, ten slotte, in zijn ogen moest zijn.

Soms stelde ik mezelf de vraag of sommige van mijn bijdragen niet al te didactisch, niet al te professoraal waren... Nooit echter kwam er een wenk om... wat te wachten of in te korten. Integendeel. Het waren steeds weer aanmoedigingen die ik in zijn brieven vond.

De belangstelling van Jan Walravens kende geen afsluitingen. Zij liet hem toe mijn didactische bijdragen goed te keuren zonder hierbij op te houden de experimentele poëzie en de abstracte kunst voor te staan. Hij kon - een uitzonderlijke gave! - even goed het negatieve als het positieve, het abnormale als het normale, het onnatuurlijke als het natuurlijke, het destructieve nihilisme als constructieve beginselen begrijpen en meteen waarderen.

Wij werden vrienden zonder mekaar te ontmoeten. Eenmaal zaten wij te samen aan een tafel in een café, niet ver van ‘Het Laatste Nieuws’. Het was de avond dat hij me mee nam naar... de Spaarkas waar ik, voor het personeel, een voordracht zou houden... over het marxisme-leninisme.

Een ander maal ontmoette ik hem in ‘Het Laatste Nieuws’ zelf, toen er schikkingen moesten getroffen worden voor de publicatie van een bundel opstellen onder de titel Wat is Westerse Cultuur? Lange besprekingen waren het niet. Wij waren het dadelijk eens. Hierbij kreeg Jan Walravens nog een taak waaraan wij niet gedacht hadden. Hij was het inderdaad die, wegens mijn verblijf in het buitenland, de correctie van de drukproeven van het laatste deel van het boek (ongeveer een derde) op zich nam. Daarbij trof hij verschillende schikkingen voor de materiële verwezenlijking

[p. 76]

van het boek, zorgde voor de illustratie van de kaft en, op de rug daarvan, voor de presentatie van de auteur, tegelijk zo volledig, zo doordacht en... zo lovend dat ik het noch zou hebben gekund, noch zou hebben gewaagd.

Nadien hebben wij elkaar niet meer ontmoet. Maar het contact bleef gehandhaafd. De vriendschapsband bleef behouden. Ik vernam met leed dat hij ziek was maar stelde vast dat hij zich bleef bezighouden met De Vlaamse Gids. In zijn laatste brieven vond hij het spijtig dat mijn bijdragen over humanisme, in het tijdschrift verschenen, niet gebundeld uitgegeven waren. Hij verwees mij naar een uitgeverij die daarvoor, volgens hem, in aanmerking kwam... als die geen bezwaar zou hebben tegen de apartheidspolitiek in Zuid-Afrika waarvoor ik, in een van de bijdragen, begrip had getoond. En hij voegde er aan toe: ‘Ik heb ook die bezwaren’. Maar dat mocht geen hinderpaal zijn...

Zo was onze vriend die korte tijd nadien overleed, in een laatste crisis van de ongeneeslijke kwaal die hem ineens wegsleepte nadat zij hem maandenlang gekweld en ondermijnd had...

Helaas... Er is ons iemand ontvallen die een pijnlijke leegte rondom ons doet ontstaan. Zijn heengaan heeft ons armer gemaakt, armer aan perspectieven, armer aan mogelijkheden, armer aan intelligentie, armer aan cultuur en scheppingskracht, armer aan begrip en inzicht...

Het mooie, oude, Duitse soldatenlied schiet mij hierbij te binnen: Ich hatte einen Kameraden,

Einen bessren findst du nicht...

Zulke kameraden, die zulke van elkaar verwijderde en tegenstrijdige polen kunnen omvatten en belangstellend tegemoet treden zo als ‘hij’ het kon, zijn zeldzaam, al te zeldzaam in onze wereld.

Ik schreef veel over pluralisme, in De Vlaamse Gids, gedurende de laatste maanden van zijn kortstondig leven... Jan Walravens was de belichaming van dat pluralisme, en zulks in zijn hoogste, in zijn volmaakte gedaante, het actieve pluralisme, dat niet alleen de pluraliteit erkent maar ieder bestanddeel, iedere uiting, ieder moment van de pluraliteit, bescherming verleent en waardering betuigt... Hij was de drager van dat pluralisme zonder enige inspanning, hij was dat door zijn geaardheid zelve, van nature...

max lamberty