De Vlaamse Gids. Jaargang 47

[p. 678]

Karel Jonckheere
Vlaams en Waals in de poëzie

Als ik eerlijk wil blijven, dan zou ik dagen en nachten nodig hebben om de grootste gemene deler te zoeken uit de sensibiliteit van Guido Gezelle en Karel van de Woestijne.

Een veelvoud van deze etmalen om dezelfde deler op te speuren bij Gezelle, Van de Woestijne en Paul van Ostaijen.

Een Nederlander of een Chinees, die ons kent, zou het gemakkelijker hebben. Hij zou ons toetsen aan wat hij vermoedt zijn sensibiliteit te zijn.

Of het resultaat zeer scherpe trekken zou aannemen, durf ik betwijfelen.

Vooral als hij Van Ostaijens ‘Melopee’ zou kennen en ze zou vergelijken met het laatste vers uit de tweede strofe van Li-Tai-Pe's ‘Eeuwige roes’: ‘tot hij bezwijmd zich de maan tot gezel heeft verklaard’.

Kunnen wij het niet tragische gemakzucht heten, vergulde onmacht, een ander volk te willen herleiden tot een paar verschillen met het onze? Beschikken wij over voldoende luciditeit om ons zelf als toetssteen aan te wenden? Sensibiliteit bestaat toch evengoed uit overeenkomsten als differentiaties.

Is poëzie anderzijds een zo volstrekte waarde dat zij de rol van weegschaal kan vervullen?

Is de Vlaamse gevoeligheid zwaarder dan de Waalse en dus af te wegen op een bascule? - Die van de Walen subtieler, zodat een apothekersbalans volstaat? Ik vrees dat ‘De Beghinselen der Weeghconst’ van Simon Stevin ons niet uit de nood kunnen helpen.

Moeten we dan alle hoop op wikkende waarden opgeven en ons beperken, vandaag althans, om bij wijze van wazige vergelijking een half dozijn dichters uit de twee landsgedeelten in hetzelfde kijkraam uit te stallen? Naast elkaar en niet tegenover elkaar?

Of, andere strategie. Mogen we aan de hand van Charles van Lerberghe, Emile Verhaeren, Max Elskamp, Maurice Maeterlinck en andere fransschrijvende Vlamingen opmaken ofwel wat hun Frans heeft ingeboet - niet hun taal, maar hun Frans timbre - of wat hun Vlaamse aard heeft

[p. 679]

gewonnen door zich van het ander instrument te bedienen? De rol kan ook omgekeerd: wat heeft hun Frans verrijkt, wat hun Vlaamse aard verloren? Onderstellen we dat iemand als Harry Mulisch, (die ik nooit als ware Nederlander zal beschouwen omwille van zijn afkomst,) naar Antwerpen of Brussel zou meegetrokken zijn met zijn ouders en hier het Frans als voertaal zou hebben aangeleerd, - zou hij dan de Mulisch zijn die we nu uit Amsterdam kennen?

Of Beethoven? Zijn Mechelse vaderen bleven te Bonn. Waren ze die van Vondel nagereisd, niemand zou misschien ooit van Beethoven hebben gehoord, tenware hij toch een Nederlands komponist ware geworden.

Wat is sterker voor het behoud van een sensibiliteit, een ‘Vlaamse’ familienaam, als die van Georges Rodenbach, Hegenscheidt en Charles de Coster, of een Vlaams midden?

Moeten we deze spekulaties koelbloedig terzijde laten en ons beperken tot het konfronteren van de teksten, enkele gedichten?

Tot nog toe stelde ik alleen vragen en er vallen er nog te stellen.

In de bloemlezing, geheten ‘Gemini’, een eeuw gedichten in België, uitgave A. Manteau, 1960, heb ik alle waardevolle dichters (of daaromtrent) van Gezelle af, kronologisch met één gedicht het Belgisch poëtisch landschap laten samenstellen. Walen, Brusselaars en Vlamingen.

Eerste vraag: mogen we de fransschrijvenden, in Brussel geboren, tot de Walen rekenen? Zelfs als hun ouders Walen waren.

Tweede vraag: mag ik de nederlandsschrijvenden in Brussel geboren, ook die uit Vlaamse ouders, als Vlamingen beschouwen? Is de dichteres Andrée Sodenkamp uit St. Joost-ten-Node, pardon uit St. Josse, een Walin? Is Jan Walravens, die toch wel eens een gedicht zal gemurmeld hebben, een Vlaming, afkomstig als hij is uit Anderlecht?

Of blijft een Vlaams Brusselaar, die meeleeft met de Nederlanden, een Vlaming en een fransschrijvende Brusselaar, die niet meeleeft met Wallonië, een insulaire Brusselaar?

Ik zou hierop een antwoord willen en wel om de volgende reden. Er werden namelijk veel meer dichters geboren in Vlaanderen dan in Wallonië. Echte Walen zijn er ten getale van 32; echte Vlamingen 78.

Voor de fransschrijvenden zagen er in Vlaanderen 17 het helle licht, geen enkele Vlaming werd in Wallonië ge-

[p. 680]

boren. Te Brussel ontsproten 30 frankofone dichters, slechts een paar nederlandstaligen.

Wie durft het aan hieruit af te leiden dat Vlaanderen dichterlijker is dan Wallonië, Brussel even dichterlijk als Wallonië?

Maakt de hoeveelheid dichters een volk artistieker of houden we ons aan de hoedanigheid?

Tellen we alle dichters, van beide talen, bijeen die Vlaming heten, dan blijven we toch even dromerig achter: bijna 100 tegenover een goede 30 Walen.

Toch houd ik het voorlopig liever bij de teksten. Zij kunnen allicht op duidelijker wijze de gebeurlijke tinten illustreren. Al stel ik voorop dat een gedicht wel een streekgeest uitademen kan, maar veel dankt aan de persoonlijkheid van de dichter. Deze valt weliswaar niet uit de lucht, maar het toeval van leeftijd, letterkundige klimaten, stromingen, karakter, temperament, kontakten met het buitenland kunnen een talent bepalen in veel sterkere mate.

Laten we dan door sensibiliteit verstaan het geheel én van afkomst én van autentiek gegroeide persoonlijkheid. Misschien kan dit nog korter geformuleerd: sensibiliteit is de menging van oorspronkelijkheid en persoonlijkheid.

Laten we beproeven iets te leren uit de wijze waarop een Vlaams dichter en een Waal bijvoorbeeld de grond bezingen. In den beginne past de aarde.

In Wallonië vind ik de boer-dichter Francis André. Hij is van 1897 en duwt de ploeg te Fratin-sur-Semois. Bezuiden de taalgrens stapte ook eens André Demedts achter zijn paarden. Hij is sedert 1906 van St. Baafs-Vijve. Toen beiden begonnen te dichten hadden ze elkaars verzen niet gelezen. Ik vermoed dat Francis André die van Demedts nooit zal lezen, tenzij in vertaling.

Het ware te gemakkelijk om zeggen, dat deze twee boeren elkaars gedichten hadden kunnen schrijven. Hoewel hiervoor wel iets te zeggen valt, vooral als we ons beperken tot de verzen over het bedrijf.

Vergelijken we uit Francis André's ‘Poèmes de la terre et des hommes’ het gedicht ‘Quand je reviens des champs’ met Demedts ‘Lof van mijn land’ uit ‘Vaarwel’.

Naast overeenkomstigheden in tema en stijl, zoals natuurlijke eenvoud ontsproten aan de bron van een kompleksloze zegging, merken we bij de Waal hoe hij verbonden blijft aan de grond en er de gezonde harmonie bij betrekt van arbeid, dieren, natuurmomenten en huisgezin. Waar hij schrijft: ‘...tout cela est vivant dans nos yeux et nos coeurs, et dans nos mains et dans nos corps qui se retrouvent’, spreekt hij onbevangen hoewel diskreet

[p. 681]

de eenheid uit van natuur en bedgenoten. Nergens priemen bij André verzuchtingen door naar hogere regionen, naar hypotetische vreugden. De smaak van brood en lippen verheft hij tot loonrijke voldoening. Hij is blij om het leven en om het weten dat hij leeft.

Demedts daarentegen bezit deze heidense sereniteit niet. Hij erkent wel een harmonie mens-land, maar ziet dadelijk tegenstellingen, vergankelijkheid, ontstentenis van het metafysische in de natuur, ondergaat de kwelling van het overdrachtelijke. Hij houdt van de aarde, maar deze positieve houding wordt dadelijk de wieg voor een gemis. Hij leeft op twee vlakken.

Zou dit een eerste verschil zijn tussen Waal en Vlaming? Bij de eerste een zeer intens beleven van het aardse zonder een daarop automatisch aansluitende spiritualiteit; bij de tweede een niet minder diepe kommunie met wat hem omringt en leven laat doch zonder de neiging om dit goede als springplank voor het ontastbare te nemen.

Zijn wij geen bedrog aan het plegen met deze metode? Kan het niet even goed dat Francis André (buiten zijn waalschap om) schrijft zoals hij is en dat de andere André op netels ligt niet omdat hij Vlaming is, maar omdat hij als individu zo getogen en gegroeid is?

Professor N.A. Donkersloot publiceerde in 1945 een boek ‘Karaktertrekken der vaderlandsche letterkunde’, Marnix Gijsen in hetzelfde jaar een essay ‘Du génie flamand’. In beide werken wordt gestreefd om zonder al te veel spekulatie een aanvaardbaar aangezicht van het behandelde volk te tekenen. Ik heb me toentertijde reeds vermaakt met gedichten op te zoeken die de voorgestelde wezenstrekken zouden illustreren. Ik moet bekennen dat ik dit speels deed en evenveel gedichten kon vinden die de volstrekte eigenaardigheden helemaal belogen en de teorie ontwrichtten.

Ik geef het dan ook op om het experiment Francis-André-André Demedts verder te zetten.

Misschien is er over veel bladzijden tot een niet karikaturale slotsom te komen.

Wat ik beproefde met het element aarde, zou te doen zijn met de motieven dood, god, vrouw en andere gevaarlijke eenlettergrepige woorden. Maar in de grond zou het een loos spel blijven, vernuftige rederijkerij. Eén ding staat vandaag vast. De Waalse dichters maken een regionalistische krisis mee, dezelfde die Gezelle eens honderd jaar geleden kende.

Van Professor Piron verscheen onlangs onder de auspiciën van de Unesco een bloemlezing Waalse poëzie.

Ze bracht gedichten in meer dan een dozijn Waalse dia-

[p. 682]

lekten van twee dozijn dichters. Het werd een vreemd geval.

Oudere Waalse dichters wendden hun gewesttaal aan om waarden te bezingen die door het gewest werden geinspireerd. Zelden sloeg het motief over naar het buiten-folkloristische, tenzij in een paar liefdegedichten. Een particularistisch hart doet evenveel pijn als een algemeen beschaafd. In deze jongste bloemlezing werd het anders. Er staan expressionistische gedichten in, surrealistische. Kortom internationale stromingen die men in een algemene taal verwacht vertolkt te zien, krijgen onverwacht een onderkomen in een smaller bedding.

We laten dit voor wat het is, onthouden dat zich in Wallonië het tegenovergestelde voordoet als in Vlaanderen. Wij verlaten de moederschoot der gewestspraken om mee te gaan met vader Nederlands, waar de Walen, enkele Walen, zich van het Frans afwenden om in het Waals een literaire egelstelling in te nemen.

Ik zou het een geval van overkompensatie willen noemen, eigenlijk een geval van naïefheid.

Als 17 patois over een klein miljoen inwoners dienen verdeeld en in het kwotiënt lezers voor poëzie moeten rekruteren, dan zal de belangstelling niet zijn om bij te gillen.

Dat men in het Westvlaams experimenteren kan, weten de bewonderaars van Guido Gezelle maar al te goed. Deze Waalse gril begrijpen we dus, nemen er met gladgestreken gelaat akte van.

De koppigheid of de liefde, waarmee de Walen hun patoisliteraturen koesteren komt verder nog tot uiting in de begroting van het Departement voor Nationale Opvoeding en Kultuur.

Er bestaat nl. sedert lang een tweejaarlijkse prijs voor Waalse letteren: Fr. 30.000.

Daar de Vlamingen hun gewestliteratuur - bestaat ze trouwens, tenzij als kabaretliedjes? - resoluut, wat men de rug noemt, hebben toegekeerd, ontving de franstalige sektor van het nationaal budget Fr. 30.000,- meer. Een paar jaar geleden werd het evenwicht bereikt. Om de twee jaar wordt een vertaalprijs uitgereikt van gelijk bedrag aan de persoon die ons in een vreemde taal omzet. In dit bestek mocht hierop gewezen, het verschil is wel pittig. De Walen trekken zich terug in hun patois, de Vlamingen willen uitzwermen buiten de grenzen.

Cynisch zouden we kunnen besluiten als volgt: de Walen en de Vlamingen kunnen zich de weelde veroorloven er elk twee letterkunden op na te houden: de Walen in het Waals en het Frans, de Vlamingen in het Nederlands en ook in het Frans. Laten we beleefd blijven en niet tot wegen overgaan.