De Vlaamse Gids. Jaargang 46

[p. 736]

Jan Walravens
Ontmoeting met René Magritte

Zijn lijdzame gebaren kende ik, zijn traag en zangerig Waals accent, de rust die van heel zijn figuur uitgaat. Maar dat hij zo burgerlijk-kalm leven kon in zijn mooi huis te Schaarbeek, in kamers even zonnig en precieus als de beroemde boudoirs uit de 18de eeuw, dat was minder te vermoeden. Ook zijn verregaande vriendelijkheid, zijn aandacht voor al wat hem gezegd wordt, zijn eerlijk-uitgedrukte genegenheid voor Georgette, zijn vrouw, voor zijn mooie tulpen, voor zijn hond, heel die warme alledaagsheid verrast mij. Later zal ik ervaren dat zijn humor dikwijls hard en weleens wreed kan zijn. Maar de woeste surrealist, die alles aan scherven wil slaan om zowel onze visie op de wereld als onze maatschappelijke instellingen totaal te vernieuwen, erken ik geen enkel ogenblik in de mens René Magritte.

Door Karel Geirlandt gevraagd om met de belangrijkste onder de Belgische surrealisten een interview in het openbaar te voeren voor de getrouwen van de Vereniging voor het Museum van Hedendaagse Kunst te Gent, heb ik eerst verscheidene ontmoetingen gehad met René Magritte. Ik heb steeds dezelfde vijverzachtheid in hem waargenomen en hij heeft mij steeds met dezelfde openhartigheid geantwoord. Men zal nochtans zien, dat zijn antwoorden minder de persoonlijke dan de theoretische kant uitgingen. René Magritte is iemand die niet graag over zichzelf spreekt, maar die boordevol ideeën over de kunst, de cultuur, de wereld zit. In onze losse gesprekken heb ik hem één keer over politiek horen spreken. Ik zei dat ik dit interview graag met hem voerde omdat hij Waal was en ik Vlaming en ik meende dat de politiekers genoeg herrie schopten rondom onze verschillen. Ik bedoelde dat mensen die zich met de kunst bezig houden het voorbeeld moesten geven van het wederzijds begrip. Maar hij antwoordde, dat die herrie tussen Walen en Vlamingen toch niet merkbaar was onder artiesten.

Over zijn persoonlijk leven hoefde hij mij niet veel te zeggen. In alle boeken over René Magritte - en daar

[p. 737]

zijn er vele - zal men vinden dat hij te Lessen geboren is op 21 november 1898, dat zijn moeder zelfmoord gepleegd heeft toen hij 14 jaar was, dat hij omstreeks datzelfde tijdstip het meisje ontmoet heeft waarmee hij later in het huwelijk zou treden, dat een zondagschilder hem zijn eerste inzicht in de beeldende kunsten heeft gegeven, dat hij later te Parijs gewoond heeft, er de surrealistische kunst heeft leren kennen, André Breton, Louis Aragon, Paul Eluard en de anderen, dat hij de manifesten van het surrealisme ondertekend heeft en dat hij nadien een der beroemdste surrealisten van de groep is geworden.

Maar ik wist niet dat hij verscheidene jaren grote armoede gekend had. Nu gaat het mij opperbest, zei hij mij, nu we oud geworden zijn, Georgette en ik, en nog weinig profiteren kunnen van het geld. Vroeger hadden we niet eens de middelen om de gasrekening te betalen.

Ik wist ook niet dat hij bijna evenveel van de woorden als van de schilderkunst en van de wereld hield. Toen we na het interview met advocaat Vanparijs uit Gent terugkeerden, wilde hij de wagen voortdurend laten stoppen op plaatsen waar nog een café open was. Voici encore un ‘kabberdoesjke’ qu'on devrait connaître, zei hij. Steeds gebruikte hij hetzelfde woord. Tot Vanparijs inviel: Je crois que tu aimes surtout le mot ‘kabberdoesjke’...

Ik wist ook niet dat hij op zulke intellectuele wijze over zijn kunst kon spreken. Ik kende de schilder van de sur-realiteit. Nu leerde ik bijna een filosoof van die realiteit kennen. Iemand die een even belangrijk intellectueel als dichter en schilder bleek te zijn. Maar dat laat ik René Magritte zelf bewijzen.

- Wees zo vriendelijk, René Magritte, mij eerst de indrukken te willen vertellen die de grootste invloed op u gehad hebben tijdens uw jeugd.

- Het eerste gevoel dat ik gekend heb en waarvan ik de herinnering bewaar, is een gevoel van raadselachtigheid: ik ondervond dat gevoel bij het kijken naar een kast die zich, op zekere dag, nabij de wieg bevond waarin ik lag. Die kast was het eerste voorwerp dat ik zag: voor mij was zij de eerste verschijning van de zichtbare wereld. Ik heb ook een levendig gevoel van verwondering ondergaan bij het kijken - vanuit mijn wieg - naar enkele mannen die het omhulsel voortsleepten van een ballon, die op het dak van het huis van mijn ouders gevallen was. Later is het mij gebeurd gevoelens te ondergaan die evenzeer vervuld waren met angst als met vreugde en dit zonder verhouding met gelijk welke gebeurtenis.

- Welk is uw eerste contact met de wereld van de kunst geweest?

[p. 738]

- Toen ik nog heel jong was, amuseerde ik mij met het kleuren van prentjes. Maar de wereld van de kunst werd voor mij onthuld tijdens het verlof dat ik in een kleine provinciestad doorbracht. In het oude, buiten dienst gestelde kerkhof van die stad heb ik een schilder gezien die zijn kunst beoefende en toen heb ik mij een eerste idee gemaakt van wat de wereld van de kunst kon zijn.

- Hoe hebt gij in 1921 op het expressionisme gereageerd?

- In 1921, was ik verdeeld tussen het verlangen om te schilderen zoals de cubisten, de futuristen, de traditionele schilders en de abstracte schilders. Hun theorieën - die elkander natuurlijk tegenspraken - oefenden een grote aantrekkingskracht op mij uit, en dit ondanks hun dorheid. Ik vond er aanduidingen in, die mijn toenmalige intellectuele wensen bevredigden. Maar het expressionisme liet mij onverschillig in 1921. Zijn theoretici zegden mijn nieuwsgierigheid niets. Ik geloof trouwens niet, dat een eensluidende theorie van het expressionisme mogelijk is. Het expressionisme beantwoordt immers alleen aan een zekere zin voor sommige misvormingen en vereenvoudigingen, die ik niet kan delen.

- Is het waar dat gij in die jaren abstract geschilderd hebt?

- Vermits ik in die jaren gepoogd heb in verschillende stijlen te schilderen, heb ik ook schilderijen gemaakt die men ‘abstract’ zou kunnen noemen. Maar het ging hier alleen om opzoekingen die bevrediging konden schenken aan mijn verlangen om te schilderen op zulke wijze dat de schilderkunst minder in de zaak betrokken werd dan de wereld zelf.

- Hoe hebt gij, vanuit België, contact kunnen krijgen met de Franse surrealisten?

- De ontmoeting met de Franse surrealisten heeft omstreeks 1926 plaats gehad na een briefwisseling tussen de groep en enkele Brusselse vrienden met wie ik een geestesgesteldheid deelde, die gelijk was aan deze van de Fransen. Daarbij heb ik van 1927 tot 1930 in Parijs gewoond en dit heeft mij in de gelegenheid gesteld de surrealistische samenkomsten bij te wonen waarvan André Breton de ‘deus ex machina’ was.

- Wat was het surrealisme in die jaren?

- Bij de aanvang was het surrealisme essentieel wat het nu is: dit is de idee dat het leven van de mens absoluut waard moet zijn om geleefd te worden. Die idee gaat niet samen met de (erkende of niet-erkende) berusting in de kleinzielige en toegelaten mogelijkheden van een

[p. 739]

gedachte die zich onderwerpt aan schijn-noodzakelijkheden.

- Was het werk van Freud u in die tijd bekend?

- Gewetensvol heb ik de werken van Freud gelezen toen zij in brede kring verspreid werden. Maar ik kan mij niet interesseren voor de analyse van een gegeven werkelijkheid, zelfs wanneer die analyse schitterend en naar de voorkeur van Freud uitgevoerd wordt.

- Wilt gij ons een en ander vertellen over André Breton?

- Terwijl de nieuwsgierigheid van de wetenschappelijke geesten zich richt tot iets onbekends dat overeenstemt met een theorie, houdt André Breton van het onbekende als een onbekende, niet als een onbekende dat opgevat wordt als het voorwerp van een kennis, die het zou herleiden tot iets dat gekend wordt. Breton schrijft niet om een letterkundig werk te maken, maar om het idee dat het leven absoluut waard moet zijn om geleefd te worden, sterker naar voren te brengen.

- En Paul Eluard?

- Eluard heeft geschreven: ‘Dans les plus sombres yeux se ferment les plus clairs’. Hij was bij machte om een werkelijkheid op te roepen die niet gescheiden was van haar mysterie - dit mysterie hetwelk met geen enkele doctrine overeenstemt. Dit mysterie waarmee niets kan vergeleken worden en zonder hetwelk geen enkele gedachte en geen enkele wereld mogelijk zouden zijn.

- Welke Franse surrealisten hebben - buiten die twee figuren - de grootste indruk gemaakt op u?

- Ik meen dat Marcel Duchamp zeer belangrijk is als Frans surrealist; hij heeft bewezen dat eenvoudige voorwerpen een kostbare bekoorlijkheid kunnen veroveren, dank zij enkele zeer lichte wijzigingen: b.v. hij stopt te Parijs een flesje dicht dat alleen lucht bevat en op dat flesje plakt hij een etiket met het opschrift: AIR DE PARIS. Maar men moet zeggen, dat Chirico, die een Italiaan is, en Max Ernst, die Duitser is van afkomst, buitengewoon aantrekkelijke schilders zijn. Helaas, van Dali mag men slechts zeggen dat hij in het surrealisme een middel gevonden heeft om een activiteit te ontplooien die alleen door eenvoudigen van geest als verrassend bestempeld wordt.

- Om welke redenen zijt gij naar Brussel teruggekeerd?

- Voor simpele en practische redenen, zo weinig belangrijk als deze van een verhuis van de ene stad naar de andere.

- Wat denkt gij van de Belgische surrealisten?

- Als Belgische surrealisten moeten Camille Goemans

[p. 740]

en Paul Colinet genoemd worden, allebei onlangs overleden. Zij hebben de titel van ‘letterkundige’ niet willen veroveren; de letterkunde bezat voor hen niet het minste aanzien, voor de surrealisten evenmin trouwens. Goemans heeft gedichten en essays geschreven die getuigen voor een uitzonderlijke geestesaanwezigheid. Colinet kende het geheim van een humor, die terzelfdertijd warm en onrustwekkend was. E.L.T. Mesens schrijft gedichten waarvan een raadselachtige bekoorlijkheid uitgaat. Scutenaire maakt aforismen die de lezer voor drollige verantwoordelijkheden plaatsen. Marcel Lecomte weet hoe men een onuitspreekbare taal moet spreken. André Bosmans heeft zich laten kennen als een waarachtig dichter; hij bezit de vreemde macht zichzelf ‘letterkundige’ te noemen zonder dat men hierdoor gestoord wordt. Hij meent dat ‘Het Niet het schoonste wonder van de wereld’ is. Tenslotte moet ik Paul Nougé vermelden, de schrijver wiens aanwezigheid op aarde ons bewijst dat ‘alles steeds mogelijk is’ en dat ‘wij verantwoordelijk zijn voor de wereld’. Wat de Belgische schilders betreft die surrealistisch zouden zijn, zij hechten veel meer belang aan de schilderkunst dan aan het surrealisme. Men kan in hun werken niets anders vinden dan het getuigenis van een gedachte die zich onderwerpt aan artistieke gewoonten, die precies misprezen worden door de surrealisten. Die gewoonten vallen trouwens samen met een onbetwistbare geestelijke verwarring, de verwarring tussen het verbeeldingsleven en de poëzie b.v.

- Wat is het surreële volgens u en waarom moet de schilderkunst, kunst van de kleuren en de vormen, zich bezig houden met het surreële?

- Het surreële mag niet verward worden met het verlangen naar een wereld van de inbeelding. De inbeelding is een namaak van de poëzie. Waar het wonderlijke zich voordoet, waar de poëzie naar voren komt, is er niet meer inbeelding aanwezig dan er een afwezigheid van inbeelding zou zijn. Men moet b.v. de geest hebben van een treinwachter om van inbeelding te spreken wanneer het gaat om een sprookje als ‘De schone Slaapster’. De lectuur van dergelijk verhaal gaat inderdaad gepaard met een waar geluk, dat niet ingebeeld is - en dit waar geluk is niet te scheiden van de geschiedenis van ‘De schone Slaapster’. Het surreële of de surrealiteit is de werkelijkheid ontdaan van de banale of uitzonderlijke betekenis die haar toegeschreven wordt. Het surreële is de werkelijkheid die niet gescheiden werd van haar mysterie. De surrealistische schilder beschrijft gedachten die dank zij de schilderkunst zichtbaar kunnen worden. Die gedachten roepen het mysterie op, mysterie zonder hetwelk geen

[p. 741]

enkele gedachte en geen enkele wereld mogelijk zouden zijn.

- Welke zijn de hoofdlijnen van de psychische inhoud van uw werken?

- Mijn schilderijen zijn zichtbare gedachten. Die gedachten worden uitsluitend gevormd door figuren die de wereld mij schenkt. De figuren zijn samengebracht in een orde die het mysterie oproept. Mijn opvatting van de schilderkunst bestaat er niet in dat ik een onderwerp zou behandelen op originele of fantasievolle wijze. Het komt er op aan een onderwerp te vinden, dat men zo getrouw mogelijk beschrijft.

- Waarom schildert gij in ‘trompe l'oeil’?

- Omdat het ‘trompe l'oeil’ de mogelijkheid schept aan een geschilderd beeld de indruk van diepte te verlenen, die de zichtbare wereld eigen is, en omdat mijn schilderkunst moet gelijken op de wereld teneinde er het mysterie van op te roepen.

- Bezit de kleur een autonome uitdrukkingskracht in uw werk?

- In sommige schilderijen komt de kleur voor als een element dat meehelpt bouwen aan de gedachte. Bijvoorbeeld, een gedachte die bestaat uit een vrouwenlichaam dat dezelfde kleur heeft als een blauwe hemel. In andere schilderijen moet de kleur de geschilderde figuren steeds beter doen gelijken op de figuren uit de zichtbare wereld. Het is vanzelfsprekend dat de kleur - zelfs wanneer het gaat om een blauwe hemel - op het schilderij aangebracht is om op de wereld te gelijken, maar dat de kleur van de hemel daarbuiten ook voor zichzelf kan geliefd worden.

- Welk is de verhouding tussen de titel en de voorstelling op uw schilderijen?

- De titel onderhoudt dezelfde verhoudingen met de geschilderde figuren als deze figuren met elkander onderhouden. De figuren zijn samengebracht in een orde die het mysterie oproept. De titel voegt zich bij het geschilderde beeld volgens dezelfde orde. Bijvoorbeeld, het schilderij ‘Het Geheugen’ geeft een gipsen beeld te zien waarop zich een bloedvlek bevindt. Toen ik die titel aan het schilderij gaf, voelde ik aan dat beide zeer goed samen gingen. Men kan spreken van een schilderij en van de titel van een schilderij. Ik zal er trachten over te spreken zonder al te dwaas te doen. Maar eerst moet ik zeggen, dat ik, toen ik het schilderij ‘Het Geheugen’ schilderde, niet gedacht heb aan wat ik nu ga zeggen. Ik heb slechts gedacht aan de overeenstemming tussen het beeld en de titel waardoor dat beeld een naam kreeg.

[p. 742]

Het schilderij is bijgevolg de illustratie niet van volgende gedachten: wanneer wij het woord ‘Geheugen’ uitspreken, zien wij dat het overeenstemt met het beeld van een mensenhoofd. Indien het geheugen een plaats in de ruimte kan innemen, dan zal het wel zijn in een hoofd. Vervolgens kan de bloedvlek bij ons het vermoeden wekken dat de persoon van wie wij het gelaat zien, het slachtoffer geweest is van een dodelijk ongeluk. Tenslotte gaat het om een gebeurtenis uit het verleden, die in onze geest aanwezig blijft dank zij ons geheugen.

- De surrealisten beweren, dat het surrealisme een kunst in opstand is. Waarom?

- Zonder een opstandige gedachte tegen de min of meer willekeurige regels die haar willen onderwerpen, zou het surrealisme de allergrootste waarde niet kunnen verlenen aan de idee, dat het leven van de mens absoluut waard moet zijn om geleefd te worden.

- Wat antwoordt gij als men er u van beschuldigt aan een literaire schilderkunst te doen?

- Dat dergelijke bewering een grove vergissing is. Als er één niet-literaire en zelfs anti-literaire schilderkunst bestaat, dan is het wel deze waarheen ik streef. Inderdaad, mijn schilderkunst drukt geen enkel idee en geen enkel sentiment uit. Die zorg laat ik over aan de schrijvers die beschikken over een eigen taal om ideeën en sentimenten mee te delen. Ideeën en sentimenten hebben geen enkele zichtbare vorm die door de schilderkunst zou kunnen voorgesteld worden. Mijn schilderkunst is slechts de beschrijving (zonder originaliteit en zonder fantasie) van een denken of een gedachte waarvan de termen uitsluitend bestaan uit figuren van de zichtbare wereld. Die figuren zijn samengebracht in een orde die niemand onverschillig kan laten. Maar zij zijn niet verantwoordelijk voor de ideeën en de gevoelens die in ons opkomen wanneer wij er naar kijken.

- Wat heeft het surrealisme - volgens u - essentieel bijgebracht aan de moderne cultuur?

- Enerzijds is het surrealisme de aanklager geweest van zekere valse waarden, die meebrengen dat een ontstellend aantal stommiteiten voorgesteld worden als noodzakelijk voor het leven van de geest en voor het leven zonder meer. De vooruitgang van de kunst bevredigt sommige ongelukkigen b.v. als levensdoel. Zij hebben zich met lichaam en ziel overgeleverd aan een ingebeelde wereld die zinloos en zonder doeltreffendheid blijft. Anderzijds heeft het surrealisme de symbolen volledig uitgeschakeld ten voordele van datgene wat zij moesten symboliseren.

[p. 743]

Het surrealisme heeft aan de cultuur bijgebracht, dat het leven niet in dienst moet staan van de kunst noch van het zij wat, maar dat niets een geestelijke waarde heeft als het ons niet verrukt.

- Wat denkt gij van de hedendaagse kunst?

- Buiten Chirico en Max Ernst ken ik geen andere schilders die in deze tijd al was het maar een wazig inzicht hebben in een schilderkunst die niet onderworpen zou zijn aan denkgewoonten die mij onverschillig laten.

- Droomt gij uw schilderijen soms?

- Ik heb nooit taferelen om te schilderen gedroomd. De wereld vertoont zich alleen in mijn slaap als een droom. Ik kan een schilderij slechts ‘zien’ als ik helder wakker ben, beschikkend over een buitengewone geestesaanwezigheid. Die aanwezigheid ken ik niet in de slaap.

- Hebt gij een voorkeur voor een van uw schilderijen en waarom?

- Ik verkies geen enkele van mijn schilderijen boven een ander. Een voorkeur zou slechts mogelijk zijn als er een vergelijking kon gemaakt worden. Mijn schilderijen met elkander vergelijken zou echter meebrengen dat men hun bestaansrede zou vergeten. Het ene schilderij evenals het andere roept datgene op wat niet kan vergeleken worden: het mysterie dat met geen enkele doctrine overeenstemt, mysterie zonder hetwelk geen enkele wereld en geen enkel denken mogelijk is.