De Vlaamse Gids. Jaargang 45

[p. 639]

Jan Walravens
Stijn Streuvels 90

Als Stijn Streuvels 60 jaar wordt op 3 oktober 1931, noteert hij. in zijn dagboek: ‘Een periode is afgesloten, zonder viering of plechtigheid. Wat betekent ten andere een jaartal?’ Dertig jaren zijn sindsdien verlopen: Streuvels wordt 90 in 1961! Naar alle waarschijnlijkheid denkt hij precies zoals vroeger: wat betekent een verjaardag? Doch aan de lezers die met hem meegegaan zijn door de jaren heeft elk van die tiende verjaringen de gelegenheid geboden de juiste afstand te meten van hun positie ten opzichte van zijn werk. En het paradoxale en het boeiende is geweest, dat die afstand eens zeer groot, eens zeer gering maar steeds erg verschillend was.

De eerste lezers hebben bijna dadelijk in de kleine bakkersjongen van Heule, die in 1892 was beginnen schrijven, een reus begroet. Ze hebben zijn grootse visie op de natuur en de mensen, zijn onbeperkt taalvermogen, zijn beklemmende en tevens majestueuze beschrijvingskunst aangevoeld als evenveel gaven van de goden, geschonken aan een uitzonderlijk mens maar ook aan het zich snel opwerkende Vlaanderen. Ondanks alle moraliserende kritiek die van een zekere hoek uitgegaan is, hebben de meesten in Streuvels weinig minder gezien dan een held in de betekenis die Carlyle aan dat woord geeft: incarnatie van de hoogste kwaliteiten van een volk en van een tijd en maatstaf waaraan dat volk zijn geleverde maar ook zijn nog te leveren inspanningen kan meten. Zo diep is toen de cultus voor het werk van Stijn Streuvels geweest - in de gehele evolutie van onze literatuur slechts te vergelijken met de cultus die de tweede helft van de 19de eeuw heeft opgebracht voor Hendrik Conscience - dat hij eigenlijk nooit meer verdwenen is. Nu Streuvels beslist heelwat minder gelezen wordt dan vroeger en zo vele genres op het zijne gevolgd zijn, blijft hij toch nog een gigantische figuur in de Vlaamse gemeenschap, een man die zijn straten, zijn praalwagens en de artikelen die aan zijn werk gewijd werden, niet meer kan tellen. Nog steeds is hij onze voornaamste kandidaat voor de Nobelprijs. Nog steeds blijft hij voor sommige

[p. 640]

katholieken de belangrijkste Europese schrijver die in zijn taal de verzoening heeft kunnen brengen tussen de grandiose en ongebreidelde natuurkrachten en de zwakke maar door zijn geest sterke mens.

De mateloze verering die Streuvels omstreeks de eeuwwende van zijn Vlaamse lezers heeft mogen ondervinden - in 1901 was hij 30 jaar en amper vier jaren later zou hem voor de eerste maal de Staatsprijs van het Proza toegekend worden, prijs die hij driemaal zou in de wacht slepen - heeft nog een ander gevolg gehad. Zij heeft meegebracht dat de aanvankelijke anarchistisch-vrijzinnige en cosmopolitische oriëntatie van ‘Van Nu en Straks’ tijdelijk teruggekeerd is naar het landelijke waardoor ook de werken van mevrouw Courtmans, de gezusters Loveling en Reimond Stijns gekenmerkt werden. Streuvels bracht weliswaar een kijk op het leven waarvan de grootsheid gevoed was aan de atmosfeer der Noorse en vooral Russische romans, maar voor zijn decor, problematiek en personages bleef hij de Vlaamse boerenroman getrouw; hij bracht die roman zelfs op een peil dat aan alle kritiek ontsnapte. Als de heimat-literatuur de hoogte bereikt van ‘De Vlaschaard’ kan ze niet meer veroordeeld worden om de reden dat ze alleen boeren en landouwen zou uitbeelden. Dan spelen de maatschappelijke stand der figuren en het decor waarin zij bewegen geen rol meer.

De eerste reacties ontstonden reeds enkele jaren nadien toen de steedse Van Nu en Straksers zich opnieuw begonnen af te wenden van de boerenroman, niet van Streuvels' talent, wel van het kader waarin zijn verhalen speelden. In 1911, wanneer Streuvels 40 wordt, is Herman Teirlinck reeds een heel andere richting uitgegaan met zijn romans, laat ook Karel van de Woestijne een gespletener menselijke stem horen in zijn poëzie. Uit hun bewust-modern georiënteerd werk is zelfs een jongerenbeweging geboren, die aan het woord komt in het tijdschrift ‘De Boomgaard’ en in Vlaanderen het enerzijds bespottelijke maar anderzijds toch veelzeggende adjectief ‘decadent’ zal meekrijgen. Ook André De Ridder en P.G. Van Hecke loochenen het beschrijvend talent van Streuvels niet, maar zij wensen de plattelandsroman nu definitief op te geven (een ijdele hoop trouwens, want steeds herleeft hij, de heimatroman). Zij willen andere en eigentijdser problemen aansnijden dan deze van de boer op zijn land. Zij willen vooral een speelser en aristocratischer literatuur tot stand brengen, vrij van de dodelijke ernst van hun voorgangers. Stendhal zou men hun patroon kunnen noemen.

In het overwegend katholiek Vlaanderen van die jaren kon dergelijke literatuur niet lang opgang maken. De Boom-

[p. 641]

gaard-generatie bezat trouwens het talent niet om haar on-geëngageerde esthetica te realiseren; later zou het veeleer aan figuren als Gaston Burssens en Raymond Brulez gegeven zijn om echte Boomgaarders te worden. Doch één eenzame en vrij sporadische medewerker van het tijdschrift zou er de essentie van overhouden en een reeks kleine romans brengen die de ware antipode mogen heten van de Streuvelsiaanse kunst. Wanneer Willem Elsschot in 1921 zijn verhalen ‘Een Ontgoocheling’ en ‘De Verlossing’ uitgeeft, 11 jaren na ‘Villa des Roses’ en 3 jaren voor ‘Lijmen’, is Stijn Streuvels 50 jaar oud. De productie van de Westvlaming is dan aanzienlijk verstild (zijn dagboek wijst er op dat hij in die jaren veel vertaald heeft), geen enkele jongere schrijft nog in zijn stijl. Paul van Ostaijen werkt aan zijn onhandig geschreven maar met een superieure intelligentie bedachte grotesken. Maurice Roelants concipieert zijn zuiver psychologische verhalen. Vooral Willem Elsschot geeft het aanschijn aan een literatuur die slechts een 15-tal jaren later volledig zal erkend en gewaardeerd worden en die het landelijk decor nu volledig afwijst, aan geen natuurbeschrijvingen meer doet en haar aandacht exclusief toespitst op de gemoedsbewegingen, de innerlijke motieven, de geestelijke kwellingen van de personages. De mens primeert en in zijn drama speelt het decor waarin hij leeft - het decor dat voor Streuvels primordiaal geweest was want de echte vijand en soms de enige vriend van de mens - wordt nog alleen met een paar pennetrekken gesuggereerd. Bij Willem Elsschot is ook niets meer te vinden van Streuvels' antieke zin voor grootheid. De Antwerpenaar ziet de mensen klein en kleinzielig opgesloten in het burgerlijk milieu waarin zij bewegen en dat zij nooit zullen verlaten. Hij kijkt ze aan met humor en soms met een grote tederheid, maar nooit met de tragische, door Dostoiewski gefascineerde blik van Streuvels. In 30 jaar tijds heeft de Vlaamse literatuur zich omstreeks de 60ste verjaardag van Streuvels totaal losgemaakt van de held.

Eén moment, heeft men de indruk, dat de katholieke roman van Gerard Walschap nog iets te horen geeft van de Streuvelsiaanse sombernis. Ook Walschap wijst het schone woord en de beschrijving voor de beschrijving af, maar in de menselijke diepgang die hij opspoort en waarin hij veel dieper gaat dan Streuvels, is opnieuw iets te vernemen van de strijd tussen de goede en de kwade machten en tégen de fataliteit, die de neef van Gezelle op zulke grootse wijze uitgebeeld had in zijn beste verhalen en die hij in 1926 voor de laatste maal zal brengen in zijn meesterlijk ‘Leven en Dood in den Ast’.

Maar dan gaat ook Walschap een meer humanistische, in

[p. 642]

‘Houtekiet’ zelfs een neo-paganistische weg op en Streuvels' invloed schijnt verdwenen te zijn uit de Vlaamse literatuur wanneer Marnix Gijsen van zijn eerste verhalend prozawerk ‘Joachim van Babyion’ zegt, dat het ‘een verhaal zonder wind noch wolken’ is. Voor de schrijvers van de naoorlog - ‘De Voorstad groeit’ van Louis-Paul Boon is met de Leo J. Krijnprijs bekroond in 1942 wanneer Streuvels zopas de 70 jaar overschreden heeft - bestaat het landschap zelfs niet meer. In ‘Abel Gholaerts’ en ‘De Kapellekensbaan’ wordt wel aandacht besteed aan atmosfeerschildering, nooit aan beschrijving. De natuur is een sadistische macht geworden en de grootheid, waar zij bereikt wordt, ontstaat meer uit de vernietiging dan uit de overwinning van de mens. Terwijl in ‘De Metsiers’ het landschap volledig opgeslorpt is in de innerlijke monoloog van de personages.

Mag men zeggen dat er, precies nadat hij dit vriespunt bereikt had, voor Stijn Streuvels een rehabilitatie inzet? Men zou het niet volledig durven beweren maar toch klinken in de tijd twee stemmen op die zich precies in 1951 en 1961 laten horen en die hem om twee totaal verschillende redenen, opnieuw op het voorplan brengen. In 1951 spreekt Albert Westerlinck op het Brussels stadhuis een rede uit, waarvan men de tekst zal vinden in zijn bundel ‘Wandelen al peinzend’ en waarin de bekende priester-criticus zijn auteur als het ware in een nieuw daglicht stelt. De natuurbeschrijvingen en het plastisch taalvermogen, die eens Streuvels' grote roem uitgemaakt hebben, schenken Westerlinck slechts een esthetisch genot waarover hij verder zwijgt, maar hij wijdt al zijn aandacht aan de wijsgerige en ethische houding van de grijze schrijver en het valt hem niet moeilijk daarin accenten te vinden die op aangrijpende wijze aan het alsdan beruchte existentialisme herinneren. Ook bij Streuvels strijdt de mens tegen het absurde en ‘stomme’ leven, is hij veroordeeld om eenzaam en vrij te zijn, wordt ‘hij haast een ding onder de dingen, mysterieus-gesloten als de plant in haar vegetatief bestaan en als het dier in zijn instinct’. Zowel Camus als Sartre kan men achter deze bepalingen horen en Westerlinck heeft gelijk ook: Streuvels' werk bezit inderdaad een diepgang die zeer dicht bij de existentialistische levenshouding ligt en die hij, als katholiek, geleidelijk laat overgaan in een ‘eerbiedige huivering tegenover een machtiger Zijn, dat over hem beschikt, al is dit Zijn nog zo demonisch en zó katastrofaal’.

Wij weten niet of de appreciaties uit 1951 van Albert Westerlinck een grote weerklank verwekt hebben, maar ze zijn er onbetwistbaar en met recht geweest. Tien jaar later, nu Streuvels 90 wordt, laat Ivo Michiels een heel andere en

[p. 643]

nog paradoksaler stem horen. De psychologie, waarbij Elsschot en Roelants eens gezworen hebben, is voor hem een overwonnen standpunt geworden. Geen enkel mens kan ooit het binnenste van een ander mens beschrijven tot in zijn fijnste geledingen zoals de psychologen in hun naïeveteit trachten te doen. Bestaat er wel zo iets als een autonoom binnenste van de mens? De gevoelens van de mensen zijn niets meer dan hun reacties op de buitenwereld en de oproeping in de taal van die reacties en vooral van die buitenwereld zijn dan ook veel revelatiever dan vele hypothetische psychologische uitrafelingen. Welnu, wat heeft Streuvels anders gedaan dan de mens gemeten aan het decor, het landschap, dat hem omringde en dit in de wijdse expressiekracht van de taal? Is ook bij Streuvels ‘de betekenis van verbeelding en transcendentie niet te achterhalen in de taal’? In zijn inleiding tot ‘13 Vlamingen’ stelt Ivo Michiels de vraag: ‘Zou bijvoorbeeld het terzijdeschuiven van Streuvels, deze machtige van de taal - machtig op een andere, maar wellicht indrukwekkender wijze nog dan Elsschot - niet de grote vergissing blijken te zijn van de naoorlogse generatie?’

Rehabilitatie van Streuvels in de richting van de jonge Franse romanesthetiek dus, zoals Westerlinck zijn rehabilitatie doorgevoerd had met existentialistische motieven. De tweede had nog alleen aandacht voor de inhoud van Streuvels' werk, de eerste kan ‘het zijn van de schrijver en het zijn van het geschrevene, de geestelijke substantie daarin’ slechts ‘door de taal ontdekken en duiden’, en hij noemt Streuvels' taal daarvoor machtig...

Zo is Stijn Streuvels, doorheen 70 jaren van onze literatuur ongeveer, wellicht de levendigste, de beweeglijkste en de veelzijdigste van onze schrijvers gebleken. Werd hij vereerd of afgewezen, werd hij opnieuw geroemd om zijn wijsgerige inhoud of om zijn ‘zijns-rijke’ taal, steeds was hij aanwezig. Men kan hem niet beter huldigen dan door te wijzen op die bestendige aanwezigheid.