De Vlaamse Gids. Jaargang 44

[p. 583]

De dood van Boris L. Pasternak
door Jan Walravens

Meesterlijk is het vers van Stéphane Mallarmé dat zegt: ‘...tel qu'en lui même enfin l'éternité le change’. Door de dood worden wij eindelijk binnengeleid in de eeuwigheid en meteen in de wereld der essenties. Door de dood worden wij ook herleid tot wat wij waren, d.i. tot datgene wat het leven van ons gemaakt heeft en wij van het leven. Pas aan een dode kan men vragen: Wie zijt gij?

Wie aan de dode Boris Leonidowitsj Pasternak, op 11 februari 1890 te Moscou geboren en te Peredelkino op 30 mei 1960 overleden, vraagt wie hij geweest is en het antwoord slechts kan verwachten van zijn uitgebreid, zij het nog ver van volledig uitgegeven literair werk, komt aan alle zijden uit op een karakteristiek, die wij aanvankelijk als een grote gevoeligheid, geleidelijk als een intens verlangen naar zuiverheid zullen bestempelen.

De eerste bladzijden van ‘Dokter Zjivago’, de Nobelprijs 1958 van Boris Pasternak waarvan de tweedelige vertaling door Nico Scheepmaker verschenen is bij Bruna te Utrecht, brengen ons al dadelijk binnen in een wereld van rouw, vereenzaming, zedelijke verwarring, zelfmoord. Het is de wereld van terreur en angst, die we kennen uit zovele klassieke en moderne Russische romans. Toch valt de verschrikking ons minder op dan de toon waarop ze ons meegedeeld wordt. Men luistert minder naar de verhalen van de verteller dan naar zijn stem, de gang van zijn zinnen, de plaats van zijn adjectieven. De kwaliteit van die stem zegt wat anders dan de woorden die zij laat horen. Men hoort er een grote gevoeligheid in, een fascinerende gave om dicht en teder bij de pijn van de mensen te gaan staan - hier het verdriet van een wees op het graf van zijn moeder en de violente dood van zijn vader - en tóch op afstand te blijven teneinde die mensen niet te krenken bij het aankijken van hun leed. Aandacht en discretie gaan hier samen en zij leiden tot een menselijke houding die zich direct tot poëzie omzet. Dààr ligt het genie van Boris Pasternak: zijn woord bezit een poëtische klank, die als het ware het symbool mag

[p. 584]

heten van een edele en voorname menselijke houding tegenover het leed van anderen. Bij hem is de poëzie bijgevolg een rechtstreeks product van zijn gevoeligheid als mens.

Dat poëzie-geworden-gevoel is niet minder groot in de talrijke dichtbundels, die hij in het eerste deel van zijn leven uitgegeven heeft en waaruit G.A. van Oorschot te Amsterdam een keuze heeft laten verschijnen in de ietwat stroeve maar alleszins verdienstelijke vertaling van Charles B. Timmer. In deze gedichten behandelt Pasternak drie themata: het meest van al de natuur, dikwijls zekere morele tormenten die hem en zijn tijd eigen geweest zijn, soms de communistische actie in zijn land. In de behandeling van dit laatste thema is Pasternak steeds het minst gelukkig geweest. Het heeft hem verzen ingegeven waarvan het modernisme hem niet lag en die hem weleens onwaardig waren. Toch is juist uit die mislukking zijn later prozawerk ontstaan.

De natuur is de grote inspiratiebron geweest van Pasternaks poëzie. Zij vooral heeft hem toegelaten die scherpe weergave van de realiteitsvormen te brengen in een doorlopend tere en aristocratische stijl, weergave die waarschijnlijk niemand in Rusland overtroffen heeft. De natuur heeft hem die prachtige metaforen ingegeven waarin een totale maar bijna niet uit te spreken sensatie samengebald is in enkele heerlijke woorden. Zij heeft van hem de symbolistische dichter (‘de la musique avant toute chose’) bij uitstek gemaakt, de ‘priester van het woord’, die de Adamsgave bezit om de dingen uit te zeggen in hun originele gaafheid en eenheid. Het meest van al heeft zij hem toegelaten om zijn humane kwaliteiten van begrip en hyperscherpe aanvoeling te demonstreren op het plan van de zeer delikate oproeping van de bomen, de luchten, de vruchten, de wegen. En zo heeft zij hem een woordgebruik ingegeven dat men met vele, al even onhandige adjectieven zou willen karakteriseren: sidderend, pastelkleurig, Debussyiaans. Met één woord: door haar is hij een der subtielste dichters van onze tijd geworden.

Zijn tweede thema, dat van de innerlijke problematiek, heeft hem al dichter bij de latere ‘Dokter Zjivago’ gebracht (waarin de fijnzinnige natuurevocaties trouwens op geen enkele bladzijde ontbreken). Boris Pasternak schijnt al vroeg geobsedeerd geweest te zijn door beproevingen die hemzelf, zijn tijd en zijn volk te wachten stonden en die gekomen zijn met het geweld dat men kent. Het heeft zijn vers van bij de aanvang een tragische toon verleend, die nog versterkt werd door het feit dat de dichter zo moeilijk van zijn jeugd scheen te kunnen scheiden. Weemoed naar het geluk der eerste jaren en een penibel voorvoelen van de breuken en de bloedstortingen die nog komen moeten, bezwaren deze anders zo precieze poëzie op dramatische wijze. Men denkt aan een kunstenaar als Watteau die plots voor de opdracht zou

[p. 585]

staan de oorlogsverschrikkingen van Goya uit te beelden. Het meest van al denkt men aan William Shakespeare en diens subtiele juxtapositie van muzikaliteit en tragiek.

Wanneer de verschrikking er werkelijk komt, ondergaat Pasternak ze op bijna fysische wijze (Goriély vertelt dat de collectivisatie van de landbouw hem aan de rand van krankzinnigheid brengt) en onmiddellijk wil hij ze opnemen in zijn poëzie. Hij mag dan, technisch gezien, nog een symbolistisch dichter zijn, aan de zelfbelijdenispoëzie van zovele dichters met fin-de-sièclementaliteit heeft hij nooit geofferd. Dadelijk spant hij zich in om zijn woordgebruik op de hoogte te plaatsen van de geweldige revolutie die zich rondom hem voltrekt en die hij aanvankelijk goedkeurt. Zoals zovele dichters van zijn generatie zoekt hij zijn eigen taak te midden van de revolutionnairen die hij huldigt. Voor korte tijd gaat het vroegere, persoonlijke torment dat hij uitsprak over in een collectieve zekerheid. Er doet zich nochtans spoedig een troeblerend fenomeen voor: in dienst gesteld van de revolutie weigeren de woorden hun diensten aan Pasternak. Pasternak ziet dat hij niet schrijven kan over de revolutie, en uit onmacht leert hij geleidelijk, dat hij ook niet kan blijven geloven in de revolutie.

Het is een tragisch moment, waarrond heel de latere ‘Dokter Zjivago’ draait, dat hijzelf zo pakkend heeft uitgedrukt in zijn korte, autobiografische tekst ‘Geleidbrief’ en waarvan Colette Audry de poëtische consequenties op magistrale wijze heeft geanalyseerd in haar artikel ‘Pasternak et les mots’ (‘Les Temps Modernes’, februari 1959). De revolutie is een realiteit die Pasternak niet aan kan, noch om ze te verheerlijken noch om ze op daadwerkelijke wijze af te werpen. kan hij wel leven in de revolutie? En hier rijst voor hem niet alleen het spook van de onvruchtbaarheid maar ook dat van de zelfmoord op. Hoe leven te midden van een samenleving waarvan men noch de grondprincipes noch de dynamiek kan aanvaarden? Het is een terreur die waarschijnlijk alle Russische intellectuelen in deze eeuw hebben doorgemaakt, die velen naar het buitenland heeft gezonden, die Maiakowski en Fedin om verscheidene redenen en op verscheidene tijdstippen maar even consequent naar de dood door een eigen kogel heeft gedreven. Pasternak heeft niet geabdikeerd voor het idee om zichzelf van het leven te benemen, maar over weinige menselijke gevoelens tenzij over dat van de liefde, heeft hij zo ontroerend en zo indrukwekkend geschreven als over het verlangen om te sterven uit eigen wil.

Na vele jaren waarin hij als dichter zwijgt en zich wanhopig vastklampt aan het stipte, secure werk van de Shakespeare- en Schillervertaler, beslist Pasternak dan over te gaan van de poëzie naar het verhalend proza, van het gedicht naar de roman. Veel later zal hij zeggen,

[p. 586]

dat de poëzie geen spreekbuis meer is voor de moderne realiteit. Zij is dat vooral voor hem niet meer. De roman wordt nu het medium waardoor hij zijn leven een zin wil geven. De roman wordt nu die oorlogsmachine waardoor hij de redenen van zijn onvruchtbaarheid wil bestrijden en zichzelf terugvinden. Hij doet het hoofdzakelijk in de figuur van de twijfelzieke, de onstandvastige dokter Zjivago. Hij schenkt hem zijn getroebleerde en toch heerlijke jeugd, zijn eerste geestdrift ten overstaan van de revolutie, zijn latere afkeer. Hij schenkt hem vooral - en hier benaderen we dan de essentie van Pasternak zelf - zijn onmogelijkheid tot handelen en meteen zijn wanhopige aanhankelijkheid aan al wat zuiver, gaaf, onschuldig is.

De daad is nooit een haven geweest voor Pasternak, zoals ze dat ook nooit was voor Zjivago. Men heeft het gezien aan zijn onhandige bewerkingen met zijn boek, aan zijn al even onvaste reacties op de toekenning van de Nobelprijs en het schandaal dat de Sovjet-Schrijvers er rond gemaakt hebben. Men ziet het ook aan de ongelukkige wijze waarop Zjivago versukkeld geraakt in zijn onmogelijke liefde voor Lara, aan de droeve wijze waarop hij aan zijn einde komt. Het mag wel een der ontroerendste aspecten heten van deze geniale roman: dat zoeken van Zjivago om eindelijk iets te realiseren, iets te doen, iets af te werken. Maar niets geraakt afgewerkt in zijn leven, tenzij het kleine bundeltje verzen dat hij nalaat en dat hij opstelt onmiddellijk na de hoogperiode van zijn liefde.

Zo speelt de poëzie dezelfde rol in het fictieve leven van Zjivago als in het reële leven van Boris Pasternak. Zijn kunst is zijn reden van bestaan geweest en alleen in zijn kunst heeft hij een essentie bereikt en meteen een eeuwigheid gelegd. Volgens de esthetische opvattingen van het begin van de 19de eeuw, die opvattingen waaraan hij tot op het einde van zijn leven zijn getrouwheid heeft betuigd en dan vooral in de vorm die zij tijdens de Russische renaissance van 1907 bezeten hebben, moest het ook zijn. De kunst is de hoogste realiteit, want alleen in haar blijven de zuiverheid, de origines, de religieuze eenheid van wereld en leven, van waarheid en schoonheid bewaard.

De onmogelijkheid om daden te stellen, zij is slechts de hoge gave van het kind om zichzelf te blijven. Het kind handelt nog niet, hetgeen betekent dat het nog geen daden stelt die een maatschappelijk nut opleveren. Het is nog, zonder meer. Net als de primitieve mens, net als het dier, net als de natuur. Alleen door de kunst kan de mens dat essentiële, schuldeloze en schaduwloze Zijn van het kind benaderen. Al de rest is verwarring, zoals het hele leven van Zjivago onmiddellijk na de dood van zijn moeder en na zijn intrede in de maatschappij, verwarring en wanorde is geweest. En al mag de liefde die chaos voor

[p. 587]

enkele tijd aan de orde van de passie onderworpen hebben, toch moest ook zij voorbijgaan, niet omdat ze sterfelijk is, maar omdat geen enkele menselijke liefde haar zuiverheid nu eenmaal kan bewaren. Nergens ligt de wanorde zelfs meer op de loer dan op het domein van de passie.

Men ziet hoe ver Pasternak met dit alles verwijderd is van een overwogen en consequente kritiek op het communistische staatsbeleid in de Sovjet-Unie. Dat staatsbeleid keurt hij af, daar bestaat geen twijfel over en hij drukt zich op dat gebied duidelijk genoeg uit. Maar de minste doelstelling van zijn boek is wel die kritiek. Wat hij zoekt, het is een zelfverrechtvaardiging en vooral: het is het terugvinden van zichzelf op het enige vlak waar hij zijn drang naar zuiverheid, onschuld, gaafheid bevredigen kan, het plan van de kunst. In de 20ste eeuw introduceert Pasternak opnieuw de mystiek van de kunst en het schandaal van zijn optreden heeft beslist hierin bestaan, dat hij die mystiek van de schoonheid als enige plek ter aarde waar de mens zichzelf kan blijven - in de productie of in de contemplatie ervan - is komen brengen in de maatschappij die er het verst van verwijderd stond. Maatschappij die nochtans in haar verdere opgang het meest te verwachten heeft van deze mystiek. Want wat kan een sociëteit, die gedurende een halve eeuw bijna alleen om brood - dat waren hier machines en wapens - gevochten heeft, wat kan deze maatschappij thans gelukkiger en vrijer maken tenzij het lied en de vorm? Of zouden de Russen het ook niet weten, zij die hun virtuozen van de klank en de beweging verafgoden?

Met ‘Dokter Zjivago’ had Boris Pasternak in ieder geval zijn eigen leven dichtgesloten. Hij was geworden wat hij wilde zijn: een maker - in de Griekse betekenis van het woord, een poëet van zuiverheid. De zuiverheid was voor hem iets geworden dat men moet getrouw blijven in zichzelf en dat men moet scheppen voor de anderen. En over zijn houdingen, zijn daden, zijn woorden mocht men oordelen zoals men wou: het boek bleef.

Eindelijk veranderd in zichzelf, is Boris Pasternak als een der zuiverste mensen, als een der zeldzame zuivere mensen van de 20ste eeuw ten grave gegaan.