De Vlaamse Gids. Jaargang 44

[p. 401]

Requiem bij de uitvaart van Willem Elsschot
door Herman Teirlinck

De Nederlandse Letteren zijn in rouw.

Willem Elsschot is overleden.

Hij heette Alfons De Ridder en was in Antwerpen geboren de 7de mei 1882. Op het Atheneum was o.a. Pol de Mont zijn leraar, maar niets tekende hem voor een schrijverscarrière, niets althans dan een mysterieuze aanleg, die hij aanvankelijk in de omgang met schilders zocht te bevredigen. Zijn verdere opleiding was trouwens naar de nuchtere zakenwereld gericht. Hij liep de colleges van het Hoger Handelsinstituut en veroverde er zonder bijzondere geestdrift het licentiaat voor commerciële en consulaire wetenschappen. Aldus uitgerust werd hij een bedreven publiciteitsagent, en was om beurt werkzaam te Antwerpen, te Brussel, te Rotterdam en te Parijs. Hij heeft zijn zaken zelf opgebouwd en is in zijn bedachtzame ondernemingen, naar mij werd door meer bevoegden verzekerd, volkomen geslaagd. Maar de handel, die hem vaak heeft opgeslorpt, heeft blijkbaar zijn geestesleven niet aangetast en zijn diepere persoonlijkheid ongerept gelaten.

Zoals wij allen toen, is hij als sentimenteel poëet begonnen. Een tiental zijner gedichten zijn in zijn Verzameld Werk opgenomen, maar ik meen mij te herinneren, aan de hand van de nochtans schaarse omgang die ik in die jaren met hem had, dat hij er meer heeft geschreven.

De kleine kring van ‘Van Nu en Straks’ dunkt mij dat hij heeft geschuwd. Althans is het zeker dat hij hem niet heeft gezocht. Maar door zijn eerste roman ‘Villa des Roses’ wist hij zich in 1913 op verrassende wijze te imponeren. Gust Vermeylen die in die dagen op de loer stond naar ‘schrijvers met een litteraire opdracht’ zoals hij de deugdelijk aankomende boodschappers heette, meende er zo een in Elsschot te hebben gevonden. Althans heb ik hem met levendige lof over ‘Villa des Roses’ horen spreken. Hij kondigde ons dat werk aan als een nieuw geluid, een tegenhanger van het platteland-verhaal, dat (wel waardevol, doch al te begrensd) de Vlaamse gezichtseinders op

[p. 402]

een ruimere wereld dreigde af te sluiten. Ik herinner me goed (precies omdat het me toen afschrikte) dat hij de ‘revelatieve’ waarde van deze Parijse roman in één adem noemde met ‘Het rollende Leven’ van Vermeersch, een ontdekking die ook in andere dan mijne ogen het kritisch gezag van onze geliefde leider niet bleek te verhogen. Ik wil alleen maar onderlijnen dat Elsschot met zijn ‘Villa des Roses’ onmiddellijk zijn droit de cité had veroverd, en ik voeg er bij dat (in tegenstelling met Vermeersch) hij dat recht glansrijk heeft gehandhaafd in zijn verdere evolutie. Het ware derhalve onjuist te beweren dat hij miskend werd. Maar hij misprees door de band de veroverde posities. Ik weet nog steeds niet waarom.

Achtereenvolgens verschenen dan van hem: ‘Een Ontgoocheling’ 1920; ‘De Verlossing’ 1921; ‘Lijmen’ 1924; ‘Kaas’ 1933; ‘Tsjip’ 1934; ‘Pensioen’ 1937; ‘Het Been’ 1938; ‘De Leeuwentemmer’ 1940; ‘Het Tankschip’ 1942 en eindelijk ‘Het Dwaallicht’ 1946.

Elsschot bracht een werk dat, vanwege zijn wrange substantie en meer nog vanwege zijn zeer bijzondere menselijke diepgang, de dagelijkse kritiek heeft ontredderd. Het heeft zijn faam niet in het minst gestuit. Langzaam heeft zij zich uit een verwarde actualiteit bevrijd, en thans rijst zij rustig boven de dood uit, de glans van het meest luciede woord dat het Vlaamse vlees kon verklanken, een fenomenale waarheid van de Nederlandse litteratuur.

Het is het melancholisch voorrecht van een oud man als ik, levend te mogen getuigen voor een schrijver, waarvan ik het tijdgenootschap deel, waarvan ik als Van Nu en Strakser ‘Villa des Roses’ heb toegejuicht, en wiens laatste kreet, ‘Het Dwaallicht’, (ophefmakende meesterwerk), Vermeylens testamentaire stichting, het ‘Nieuw Vlaams Tijdschrift’, bij zijn allereerste verschijning in 1946, voor altijd heeft gesierd.

Het is waar, Vlaanderen is niet groot, en wij hangen bij mekaar aan eenzelfde lijn, of wij het willen of niet. Maar goddank zijn wij zeer verscheiden, en het is door onze verschillen dat wij waardig zijn.

Ik geloof dat onder ons Willem Elsschot zich voordoet als de meest tragische figuur, een zeldzame, en een definitieve.

Men heeft hem een cynicus genoemd, en dat heeft hij ook willen zijn. Maar cynisme is bij hem geen doel geweest, zoals het zich bij de kentering van de tijdsgeest ten onzent als een modieus litterair verschijnsel heeft voorgedaan.

Willem Elsschot heeft het cynisme aanvaard als een offensieve uitrusting in de strijd die hij tegen de tijd heeft aangebonden.

[p. 403]

Het gevecht met de tijd, dat is de daad van zijn leven geweest en het vereenzelvigde zich met zijn artistieke gedragingen, al zeer vroeg, amper nadat hij zijn eerste levensblijdschappen in verzen had uitgezongen.

Wij allen worden, als uit de schoot van onze moeder, in de tijd geslingerd, en wij zijn bang, bang door de tijd te worden opgelost. Het ware immers de dood.

Daarom kruipen wij bijeen in een samenleving die ons dient te beschermen. En wij spannen ons in om een orde te scheppen, die ons tijdelijk bestaan met de eeuwigheid verzoent. Het is een moeizame bezigheid, want wij weten dat de regeling van zulke orde nooit is voltooid en dat zij het ook niet kan, want de eeuwigheid zal het altijd halen op onze tijdelijkheid. Maar, hoe dan ook, wij mogen niet verzaken. Wij zoeken elke dag de voorwaarden van een heilzame saamhorigheid, wij klampen ons vast aan een maatschappelijk ritueel, dat zogezegd berust op plichtsbesef en geweten.

De wallen die wij tegen de tijd optrekken, zijn gedoemd te wankelen, omdat wij zeuren, stiekem, elk voor zich.

Het cynisme van Elsschot bestaat hierin dat hij zich onze leugens aantrekt. Hij staat als in de rug van de kaartspelers ons bedrog te beloeren en hij verraadt ons met sadistische onverbiddelijkheid.

Eigenlijk is hij de kampioen van een waarheid die wij te laf zijn om loyaal en integraal te huldigen. Hij schijnt niet terug te deinzen voor opofferingen van de eigen familie om de toorn van de genadeloze tijd te milderen. In de grond meent hij haar er door te redden. ‘Het gaat immers niet aan’, zo schrijft hij, ‘het gaat niet aan om iemand die vrouw en kinderen ten laste heeft, zich telkens af te zonderen om de leden van zijn gezin en zijn eigen binnenste van uit een hoek te gaan bespieden en ze een voor een onder het mes te nemen om uit hun bloed voor vreemden een fikraat te bereiden. Mijn plicht gebiedt mij op de brug te blijven in plaats van af en toe te komen kijken of het schip nog drijft. En moet ik, na zo'n geploeter niet telkens weer gluiperig in mijn huiskring plaats nemen als een die niets ontheiligd, die niets op zijn geweten heeft?’

Maar Elsschot, de vechter, is ook een mens. En dan wordt hij het schouwspel beu. Hij vlucht, hij gaat kwansuis op reis. En hij schrijft: ‘Ik kom thuis van de reis, en vind alles voor mij gereed; de kinderen hebben gedaan alsof ik niet weg was geweest, en mijn vrouw heeft mijn souper opgediend. En telkens is het zo. Voor de zoveelste maal kom ik thuis van de reis. En vind alles voor mij gereed staan.’

De onverbiddelijke ordening van de tijd, de sleur van de huiselijke timing, de kalender aan de muur en de versleten pantoffels bij de

[p. 404]

kachel, het is alles zelfbedrog uit bangheid voor de slepende uren, en Elsschot leest de verwoestingen van de tijd op het gelaat van zijn schijnheilige bemanning. Hij klaagt die schijnheiligheid niet aan. Integendeel, ogenschijnlijk ontleedt hij haar met een nijdassig welbehagen. Meent hij aldus de tijd te verschalken? Neen, met een harde borst aanvaardt hij de stoten en straks op hogere leeftijd gekomen, wanneer hij ‘Het Dwaallicht’ schrijft, aanvaardt hij sportief de nederlaag.

Het spreekt vanzelf dat een dergelijke litteraire houding voornamelijk op eigen belevenissen berust. En dat juist is de verheven tragiek van het geval. Hij is zelf de gebeurende tragiek. ‘Ik heb geen verbeelding’, heeft hij ergens beweerd en het is waar dat zijn werk, meer dan bij andere schrijvers (want geen ontsnapt aan de autobiografische greep) aan eigen levenspassie heeft geput. Maar deze subjectieve aanvaarding neemt hij onophoudend onder een olijk objectief controol.

Laat het alles maar cynisme heten. Het woord hindert mij niet. Maar dit is dan een belletristisch cynisme, een waartoe de schrijver zich verplicht, overtuigd als hij is, dat hij aan onderhuidse ingevingen gehoorzaamt en gehoor leent aan oergeluiden. Zijn de stemmen, die nu zijn hand tot schrijven dwingen, een duivelse spot? Zijn zij misschien een goddelijke openbaring? Hoe zou hij het weten, waar elke menselijke weerstand aan hun macht is onttrokken! Maar de wil om weerstand te bieden laat hem niet los. Hij ziet de tijd al wat leeft rondom hem aanranden, invreten, uitroeien. Als krabben in een mand, bijten de mensen elkander in het gelaat. Wat hoop wordt genoemd en ons zo dapper stemde, is nauwelijks een lafheid, een buikloop, een beetje zweet, een traan uit zieltogende ogen. Elsschot in zijn zo klare letteren daagt de tijd uit en rijst boven de dagen, een worstelaar zonder deernis, zonder troost. Helaas! met blote handen.

Er is een vraag die ik niet ophoud mezelf te stellen. Heeft deze kunstenaar met het kristallen schrift en zinsneden genadeloos als lemmers, heeft hij zijn gepantserde uitrusting, die aan zijn vlees is ontgroeid, heeft hij ze van eigen belevenis ontvangen of meegekregen van een of andere schikgodin, aan de bron zelf gezeten van de tijd?

Ziehier, mijn onrust. Elsschot was amper achtentwintig jaar oud, toen hij het striemende gedicht ‘Het Huwelijk’ schreef. Gij kent het poëtisch gegeven: de vaneen geleefde echtelingen aan weerskanten van de haard, zij, die bevend tot hem opkijkt ‘als een stervend paard’, en hij die ‘bewegingloos en zwijgend, een godvergeten en vervaarlijk aanblik’ biedt. Vanwaar werd een zo jonge man een zo onmeedogend en inhumaan vonnis ingeblazen? Kan zulks een ervaring zijn van nog ongeschonden jongelingsjaren? Of is de datering verkeerd?

[p. 405]

Komaan, de datering zal wel juist zijn. Elsschot was nog een kind toen hem het harnas werd aangebonden, en vloekend volgt hij de vijand op het spoor der ruïnen, achtergelaten door de tijd.

Kan het een weerwraak zijn van de tijd, dat hij al levend milder wordt? De tijd bestaat immers niet. En Elsschot is wellicht een ridder die zich, als aan molenwieken, kwetst aan eigen dromen, Neen, deze schrijver is een eenheid zo feilloos dat verwondingen of tegenstellingen niet vermogen haar te storen.

In 1934, in ‘Achter de Schermen’ schrijft hij: ‘Mijn dochter is getrouwd en heeft ons verlaten. Nog steeds zie ik mijn vrouw zoals ze naast mij stond toen Adèle heenging om de man te volgen. Haar alledaags gezicht vertrok tot een masker, dat lilde als onder de striemen van een zweep. Ja zij wil blijven zogen tot haar laatste dag. Maar een hoos heeft ons uiteengejaagd: dat meisje de baan van het moederschap op, en ons beiden weer naar de oude haard toe, waar dat smeulend vuur moet worden voortgezet. Toen echter dat kind voor onze voeten gelegd werd, toen is mijn oude bedgenote aan het stralen gegaan, als had zij het zelf gebaard, en in gedachten bracht zij haar hand aan haar blouse, als om die los te knopen. Haar sloffen werd opnieuw een getrippel, en haar geklaag een hooglied. En ikzelf heb mij opgericht als om tot grote daden over te gaan.’

En op een plaats in ‘Tsjip’ (een boek waarin de autobiografische ervaringen nauwelijks zijn omfloerst) lees ik: ‘En mocht ik ooit mijn lieve vrouw verliezen, dan trek ik naar Polen met pak en zak...’

Dat heeft hij niet hoeven te doen. Hij is daags vóór zijn vrouw gestorven. En nog terwijl ik dit requiem zing voor de uitvaart van een dode vriend en een geducht wapenbroeder, heeft zijn echtgenote haar weduwschap afgelegd, de eenzaamheid ontvlucht, en zich ‘als een stervend paard’, fideel bij haar meester in het graf gevoegd.

Hier zijn de tekens van het Noodlot merkbaar.
Zij worden diep gegrift.
Gij zult ze lezen, mensen van morgen.

Juni 1960.