De Vlaamse Gids. Jaargang 44

[p. 378]

De tekeningen van Roel d'Haese
door Jan Walravens

Ook Roel d'Haese is tot op zekere hoogte te verklaren door datgene wat hij niet is en niet wenst te zijn. En wat hij nochtans gedurende lange tijd geweest is.

In 1921 te Geraardsbergen geboren, heeft hij Oscar Jespers als leermeester gehad op het Hoger Instituut voor Sierkunsten van Ter Kameren. Daar heeft hij in de eerste plaats naar vormzuiverheid leren zoeken. Later zou Brancusi zijn voorbeeld worden en door hem de spanning der oppervlakten, de synthetische vitaliteit der klaarafgelijnde volumen, een sterke maar verpuurde aanwezigheid van leven. Men kent de geniale eigenschappen van de kunst van Brancusi. Men kent vooral de hoge, spirituele atmosfeer waarin de Roemeen heeft willen leven en waarin hij gewerkt heeft aan beelden die ontdaan waren van al wat tot het toevallige, grillige, doelloze behoorde. De Brancusi der grote dagen wou slechts autonome blokken van geabstraheerd leven creëren. Hij is daar met grootse eenvoud in geslaagd.

Roel d'Haese heeft aanvankelijk hetzelfde gezocht en in Middelheim is van hem een beeld te zien, dat nog de gaafheid en vooral de spanning van de kunst van de Roemeen niet bezit, maar ze toch dicht nabij komt. De kwaliteit van dit beeld legt in ieder geval getuigenis af voor de intensiteit en de eerlijkheid waarmee de jonge kunstenaar deze periode doorleefd heeft. Het ideaal van een harde, tot de essenties herleide schoonheid is voor hem gedurende lange tijd een obsederende droom geweest.

De paradoks ligt hierin, dat de Roel d'Haese die wij nu kennen slechts geboren is op het ogenblik dat hij dit Brancusi-ideaal heeft leren afzweren. We zullen zien dat hij meer de vormgeving van die kunst dan haar essentie afgewezen heeft - hetgeen begrijpelijk mag heten, want van éne periode naar een andere zweert een kunstenaar zijn verleden nooit volledig af. Integendeel, het beste van zijn persoonlijkheid ligt juist in zijn drang om zich te vernieuwen en verkrijgt daarvan haar eenheid. Maar met Roel d'Haese is het in ieder

[p. 379]

geval zo, dat hij zijn huidige kunst in de eerste plaats put uit de weigering van al wat hij aanvankelijk gemaakt en betracht heeft. Zijn hedendaags werk begint met een afwijzing. Plots schijnt Roel d'Haese zijn ingesloten, vaste beelden met eigen handen aan scherven te slaan en in de brokstukken die voor hem op de vloer liggen, in dat puin ontdekt hij de vormgeving zelf van zijn nieuw werk.

Ook geestelijk wil hij ontsnappen aan de orde, de gestrenge eenheid, de abstractie. Als artiest wijst hij de vaste contoeren, de gepolijste en geunifieerde oppervlakten af, als mens wil hij het bestaan opnieuw ervaren buiten iedere systematiek om, los van ieder ingrijpen van de intelligentie, zonder van buitenaf opgelegde ordening. Hij verwijdert zich dus definitief van het nette, geestelijk-klare en zelfs van het zogezegd zuivere. Noch in de kunst noch in de levenshoudingen kan Saint Just hem nog langer boeien. Hij gaat - wellicht voor altijd - de richting uit van Bosch, van de barok, van de natuur ‘à l'état sauvage’.

Roel d'Haese zet dan dadelijk de ontdekkingstocht in van deze wereld van het ongevormde, het dynamische, het louter-vitale, de wereld van de overgang en de beweging. Met gelijke intensiteit begint hij te boetseren en te tekenen. Soms doet hij dat in dezelfde periode, maar meestal volgt een ontspannen tijd van tekenen op een nerveuze tijd van boetseren.

Al werkt hij aan dezelfde wereld wanneer hij boetseert of tekent, toch bereikt hij verschillende uitslagen en die beantwoorden aan de verschillende kunsten die hij, beeldhouwer of tekenaar, beoefent. Daar wij het hier meer moeten hebben over zijn tekeningen dan over zijn beelden, zullen we bondig van deze laatste zeggen, dat ze hoofdzakelijk fantastische personages te zien geven, samengesteld uit talrijke vreemde en ogenschijnlijk vormeloze brokstukken. Een dronken godheid, zoals de Ouden er wel gefantaseerd hebben, schijnt zich hier geamuseerd te hebben met het scheppen van kleine, ineengedrongen monsters, die hij zowel met zijn zin voor humor als met zijn geheim satanisme beladen heeft. Een lach en een wapen, dit is de formule die men op deze beelden zou kunnen toepassen. Zij herinneren ons aan Noorse aardgeesten, zij herinneren ons natuurlijk aan de nachtmerrie-figuurtjes van Bosch. Op het ogenblik zelf dat men hun trotse gestalte en hun somptueuze en tevens afgebrokkelde omtrekken ontwaart, voelt men zowel zijn genoegen als zijn angst opstaan. Meteen voelt men ook, en dit is de indruk die het diepste nawerkt, dat hier opnieuw, met de echte middelen van de kunst, een brok aanwezigheid,

[p. 380]

natuur, leven geschapen werd. Het voornaamste wat men van deze curieuze vermengingen van mens en plant zeggen kan, ligt inderdaad in de bevestiging van hun bestaan. Zij bestaan dreigend en fantastisch als de bomen, de onweerswolken, de voorhistorische dieren die ons overgebleven zijn.

Ook de tekeningen bestaan, doch zij komen ons niet voor als mensen of planten, maar als landschappen. Meteen worden zij ook veel zachter, inniger, bucolieker van stemming. Hier is de vlinder meer aanwezig dan het wapen.

Het landschap, dat de directe uitdrukking is van het begrip natuur en er in de geest van velen ook mee samenvalt, blijft de eerste inspiratiebron van de tekenaar d'Haese. Dit is zo waar, dat hij zelfs bij het voorstellen van een gelaat of een menselijke figuur de indruk wekt een landschap met zijn wolken, bossen, akkers, vijvers en zeeën te tekenen. Met andere woorden: in zijn tekeningen stelt Roel d'Haese ons bijna steeds een neerliggende, uitgestrekte oppervlakte voor, een oppervlakte die geleidelijk opstijgt naar een niet aangeduide horizon en die gelezen kan worden zoals men een stuk van de wereld kan lezen vanuit een vliegtuig of vanop een heuvel. Vandaar dat ieder dezer tekeningen ons de schok der herkenning geeft, want nooit komen wij terecht in een non-figuratieve wereld van rechte, gebroken en gebogen lijnen, maar steeds staan wij in het landschap zelf.

Toch zijn de lijnen belangrijk. Het landschap is immers niet aanwezig in wat men de eerste macht zou willen noemen. Het zit verscholen achter een subtiel grafisch spel dat er voor gespannen is als een netwerk. Alsof men het landschap of het voorgesteld gelaat ontwaarde achter een dichte maar zeer fijne motregen en alle vaste contouren uitgewist werden door het water. Wie aandachtiger toekijkt, zal trouwens constateren dat landschap en lijnenspel niet los staan van elkander, maar dat beide uit en door elkander ontstaan. Zij vormen de mysterieuze eenheid van de tekening, die aldus een delikate evocatie van het natuurbeeld en een bijna autonoom geheel van lijnen op het witte blad wordt.

Maar die eenheid bestaat uit nog een derde aspect. Dit fijnzinnig getekende en weer bedekte landschap is ook bewoond. Waar wij een zeebaai schijnen te ontwaren achter een zeer zachte rilling van de potlood- of inktstrepen, daar zien we meteen een vreemd en curieus wezentje zitten, een broertje zou men denken van de beeldhouwwerken. Gezichten, gestalten, lichamen van dwergen, apen, krijgers, vrouwen duiken op. In wat slechts een met lijnen bedekt wolkenspel scheen te zijn, doemen nu ogen, voeten, buiken op. Uilen komen naar voren, vlinders, insecten, zeekwallen, bloemen. Zij huizen in de tekening,

[p. *5]

[p. *6]

S'en va-t-en guerre / 1956

Compositie in zwart / 1955

Ik ben in de regen 1957
(achterkant)

[p. *7]

ROEL d'HAESE

Salome / 1957

Ik ben in de regen 1957
(voorkant)

[p. *8]

[p. 381]

zoals vogels van alle slag in de kruin der bomen huizen. Sommigen zullen u verrukken, anderen zullen u beangstigen, allen zullen zij een fris en poëtisch leven op het witte blad leggen. De tekening siddert van het geheime leven dat zij in zich draagt en dat zich slechts langzaam openvouwt. En wij lezen met stijgend genoegen in dat rijkgevulde boek.

Toch schept dit alles geen surreële atmosfeer. Wij verlaten immers de natuur niet wanneer we aldus doordringen tot de geheimen van d'Haese's tekening. Integendeel, de wereld waarin wij binnentreden wordt steeds concreter, lichamelijker, sensueler. Nimmer verwisselt d'Haese de wereld van de vormen, die deze van de Vlamingen en van de zinnen is, voor deze van de geest, die geest weze dan abstract of surrealistisch georiënteerd. Steeds blijft hij de natuur getrouw en meteen de stof, de aarde, de lichamen.

Het brengt hem op veilige wijze buiten de intellectualistische experimenten van de tijd om met een bijna zinnelijk plezier zijn potlood, penseel of pen over het papier te laten dwalen in een rustig verlangen om nog alleen de natuur als oerkracht, als vitaliteit tot uitdrukking te brengen. Of hij daarmee een reactionaire beweging uitvoert ten overstaan van figuren als Mondriaan of Max Bill zullen we in het midden laten. Alleen zullen we enerzijds vaststellen, dat d'Haese met een hele groep jongeren over de wereld dergelijke terugkeer naar de vitaliteit van de stof en de natuur uitvoert, en anderzijds zullen wij bekennen dat ook voor ons het volgen van dat genuanceerde, vast aangeduide of bijna onmerkbaar geëvoceerde lijnenspel een sensueel genot wordt en wij hier een aloude deugd van de tekening terug vinden, namelijk haar sensualiteit. Met dezelfde aanstekelijke zin voor wat men bijna het vleselijke zou willen noemen, holt d'Haese zijn oppervlakten uit, brengt hij ze naar voor of schuift hij ze naar achter, accentueert of ver-licht hij ze. Zó uitgediept, zó uitpuilend wordt zijn tekening, dat men het gevoel krijgt met monsterachtige uitwassen, met een wonderbare en wilde plantengroei te doen te hebben. Een wolk, een oerwoud, een zee die u naderen en die als het ware met lichamelijk overwicht op u afkomen.

Heel het leven van de tekening wordt geschapen door die zinnelijke aanwezigheid, maar die zinnelijkheid zelf wordt opgeroepen in een stijl, die zo zacht en zo innig blijft als een prelude van Debussy. Wij zegden al dat d'Haese in zijn tekeningen op verre na zo onrustwekkend niet wordt als in zijn beeldhouwwerken. Zelfs de humor is hier verzacht. En dit is ook het geval in sommige tekeningen die bijna Balzaciaans aandoen, maar die in hun heftigheid toch nog een streling blijven op het blad. Strelen doet de pen van Roel d'Haese in de allereerste plaats: de lijnen, de krullen, de streepjes, de curieuze figuur-

[p. 382]

tjes, de grote hemels en de diepe zeeën zeer innig en zeer delicaat uitstrekken voor onze ogen...

Dat alles wordt bereikt door de toevoeging en de ophoping. Vroeger werd alleen geabstraheerd en uitgepuurd. Maar in feite gaat het steeds om dezelfde evocatie van een intense levenskracht, een aangrijpende aanwezigheid van leven. En die evocatie gaat uit van steeds hetzelfde verlangen naar totaliteit. Vroeger volgde men het klassieke ideaal van de beperking en de beheersing. Nu verliest men zich op de barokke wegen van de uitbreiding, de zwier, de passie. Maar al kan hij ons afwisselend de verschillende aspecten van zijn wezen tonen, in de grond verandert het streven van Roel d'Haese niet. Voor hem heeft het kunstwerk maar éne opdracht maar die éne is alles: het moet leven.