De Vlaamse Gids. Jaargang 41

[p. 14]

Bij Juan Ramon Jimenez te Havana
door Karel Jonckheere

IN mijn reisverhaal ‘Cargo’ heb ik alleen de buitenkant van de overvaart Antwerpen-Cuba verteld. Wie een boek met een kwinkslag begint (de inleiding werd na de reis geschreven) is niet meer meester over het arsenaal van de herinnering. Ware er nog iemand om te onderbreken met een serieuze vraag. Helaas, zelfs het kleinste boekje schrijft men gruwelijk eenzaam alleen en de laatste van de 240 beloofde bladzijden ligt daar veel vlugger dan men gehoopt en gevreesd heeft.

De zomer van het jaar 1937 stond, zelfs op zee, (langs de radio) in het geluid van de Spaanse burgeroorlog. Aan boord van de ‘Elisabeth van België’ werd er veel over gesproken. Onder het eten, tussen de drie offieieren Figue, Dumonceau en Pouriolle, en de drie kadetten Edmond Vandercammen, Jaak Godderis en mezelf. Het ware blasfemie geweest het bloed, dat in Guernica gevloeid had en dat op dat ogenblik te Bilbao uit verse wonden spoot, te mengen met de goedkope inkt voor de reiskrabbels.

Te Havana aangekomen hoorden wij uit elke zwarte of blanke demokratische mond hoezeer in de oude Spaanse kolonie met het oude moederland werd meegeleefd.

De 14e juli stonden we, Vandercammen met geweldig ingetoomde ontroering, in de Catedral de Colon, waar Christoffel eens begraven lag. Spanje stond werkelijk in ons te laaien, we wisten niet wat gezegd of gezocht om ons af te reageren, we wisten geen weg met onze genegenheid voor het huidige eens zo glorieuze land, dat zelfs het onze meer dan twee eeuwen met vreemde vrijheden had be- en vergiftigd.

Het was een droge, hete voornoen. We slenterden door de smalste schaduwstraten en bleven plots staan voor een klein maar rijkvoorzien boekhandeltje. Doelloos liepen we de openstaande deur binnen. Tot onze verrassing stonden we voor een landgenoot, een Brusselaar. Bij het begin van de eeuw was hij in Havana verzeild na in de hoofdstad van het vaderland bijna geen zaken te hebben gedaan. Niet te koop toonde hij ons de eerste drukken van Maeterlinck's verzen en toneelstukken. Hij bezorgde ons een paar namen van Cubaanse dichters en essayisten en, we stonden al op de drempel, toen zei hij:

[p. 15]

- Wie hier ook als banneling zit: Juan Ramón Jiménez.

In een vlaag van juveniel entousiasme hoor ik Edmond nog roepen:

- Nous allons le voir, où est-il?

Dit is negentien jaar geleden. Gisteren.

Zijn adres hadden we gevonden, zelfs zijn telefoonnummer. Ik hoor Vandercammen met ontroerde stem, de telefoonhoorn beefde werkelijk in zijn hand, bedeesd spreken en een paar diskrete vragen stellen. Dan wachten. De meid zou mevrouw Jiménez roepen. Edmond kan met zeer schuine oogopslag iemand afwezig aankijken. Toen schalde een melodieuze viriele vrouwenstem door de draad. Edmond hief ook zijn stem op, glunderde en uit zijn veel muchisimas gracias maakte ik op dat we mochten komen. Nog dezelfde namiddag, tegen vier uur en we mochten blijven tot zes uur, dan kwamen er andere vrienden.

Ik was nog een zeer armtierig hispanisant en vroeg Edmond wat Jiménez geschreven had. Niet veel méér kende ik dan zijn toen al beroemde naam. Wat weten de meesten van ons over Spaanse poëzie, onvertaald en meestal onvertaalbaar?

Jiménez is van 1881 (Moguer, provincie Huelva). Student van zeventien jaar als de Spaanse Van Nu en Straksers, de generatie van 1898, aan het woord komt: Miguel de Unamuno, Pio Baroja, Azorin en Antonio Machado, allen ontzwachteld door Ruben Dario (Nicaragua). Hij vangt aan met gedichten, die vol geraffineerde zintuigelijke associaties zitten en door de muzikaliteit van een geslepen vers de zeer moderne eenheid laten bevroeden van alles wat niet alleen onder de huid maar ook onder het bewustzijn naar harmonie zoekt. De natuur met al haar romantische attributen vindt op dat ogenblik in Jiménez haar meest aristokratische vertolker. En voor wie weet wat Spanje aan anjelieren verfijning bezit, is dergelijke lof een zeer hoge.

Las antiguas aranas de todos los salones
se han encendido frente al crepùsculo amatiste.

(Antieke spinnen uit alle salons

zijn in gloei geschoten in de amethisten schemer).

Zijn tweede periode brengt de konstante zuivering (depuracion) van het ik en dit via de metaforisatie van elk beeld, de sublimering van elke persoonlijke anekdote:

Agua y luna no màs, noches y noches.

(Geen water meer en geen maan, nachten en nachten)

Zijn eerste en tweede seizoen vallen misschien het gelukkigst samen, intuïtief dan want het gedicht is van 1902-1903, in de verzen uit ‘Arias tristes’, verwant met de eerste Maeterlinck:

- Het was niemand. Het water. - Niemand?
Zou water niemand zijn? - Neen,

[p. 16]

 

er is niemand. De bloem. - Is er niemand?

 

Een bloem is dat niemand?

 

 

 

- Er is niemand. Het was de wind. - Niemand?

 

Is de wind soms niemand? - Neen,

 

er is niemand. Illusie. - Is daar niemand?

 

De illusie is dat niemand?

Als voorbeeld van zintuigelijke en abstrakte indruk in één syntese geschoven, wanneer hij de lucht bekijkt:

Dios es azul.

(God is blauw)

Dit is geen literatuur maar werkelijk zoeken naar het allernaakste in uitdrukking. Want poëzie is behalve troost ook zelfuitdrukking, zelfontdekking, echter altijd onder geleide van de lucide en steeds zelfspeurende geest, precies als bij Valéry. Een bundel ‘Sonetos espirituales’ (1913-1915) eindigt:

...en ik, ik ben slechts mijn eigen gedachte.

Al het geschapene bestaat maar in zoverre als wij het met de eigen geestesklaarte beseffen. Geest, geen rede zijnde, maar de klaarte, die uit ons zelfs over de rede straalt. Door de poëzie, liever door de inspanning, waardoor poëzie ontstaat, scheppen wij én aan de wereld én aan eigen voltage.

_**_*

Aan tafel, aan boord van ons schip, zeggen we geen woord over de uitstap van de namiddag. We gaan een Spaanse vriend bezoeken. We zijn egoïsten of bang dat de edele figuur, die we de hand mogen drukken, door niet ingewijden zou gebanaliseerd worden.

Met een rammelende taxi van even buiten de havenkooi, voert een zwarte chauffeur ons buiten Havana, door een rustige want slapende voorstad met villa's onder palmen, achter paarse en roze bougainvillea's.

Het witte huis met bogengalerij lag te stoven in de hete zon onder de meer dan bloedrode klimrozen. Langs het voetpad stond een boord van tijm en rozemarijn. Ik graaide er met de vingers door, wilde de gemengde geuren opsnuiven, had er de tijd niet voor. Onder de galerij, blank op de donkerbruine schaduw van de open gangdeur, trad mevrouw Jiménez op ons toe, Zenobia Camprubi. Een gulle, veertigjarige, levenslustige vrouw met ernstig hoewel weelderig kapsel. Edmond wilde haar met een beso mano begroeten maar zij schudde zijn hand zo kameraadschappelijk energiek, dat zijn lippen haar handrug achterna moesten tasten. Ik hield mij schuchter bij de gewone handdruk, wat me de gelegenheid bood van haar vriendelijk gezicht te lezen hoe ze voor haar man, de dromer, én vrouw én moederlijke

[p. 17]

zuster was. Eén ogenblik bleef ze zwijgend na de shake hands, zei eerst:

- Romero (rozemarijn), - en dan: mil gracias por ser venidos.

Wij werden bedankt, omdat we gekomen waren.

Ik heb al heel wat dichters gezien. Mannen bij wie niet blijkt dat ze ooit één vers hebben gemurmeld; mannen, die in poëzie zijn gekleed; mannen, die op normale burgers trekken en in wier ogen alleen de artist een onderkomen vindt. Juan Ramon behoort tot de laatste reeks. Misschien mag ik zijn handen vermelden, klein en diskreet, als schaamden ze zich een beetje, als dienstknechten tot hetzelfde lichaam van de brandende ogen te behoren. Die handen hadden elkaar nodig om eerst die van Edmond, dan die van mij te omgrijpen. Geen van ons gevieren sprak een woord. Hij was ontroerd, omdat we hem van zo ver, uit het Europa, dat hij ontvlucht was, onze hulde brachten; wij zwegen, omdat hij Jiménez was en door onze komst met één sprong in verbeelding naar ons oud vasteland was weergekeerd.

Hij zag er goed uit, een echte donkere Spanjaard met Moorse inslag: kaarsrechte houding, lichtgebogen neus, ronde baard en ruige knevel, kaal, met van slapen tot achter de oren, stekelig grijzend haar, gehard door het vinnig gestrijk van de vingers. Boven zijn wit hoog pak stond zijn fel hoofd, stonden zijn ogen, brandend, onvergetelijk.

Zenobia verbrak de strakke tover en we gingen zitten in een salon, dat gehuurd was. Onpersoonlijke tafel en stoelen, zomerpension. Ik keek des te meer Jiménez aan, die nog altijd niet wist hoe hij ons aanspreken moest, zonder zijn droom te schenden en toch de onze te raken. Hij zocht naar atmosfeer en zei vlug iets tot zijn vrouw, die lachend antwoordde: waarom niet? Naar een andere kamer, waar boeken stonden, waar hij schreef, waar hij ‘thuis’ was. Toen hoorde ik voor het eerst zijn stem. Ik kan geen beter woord vinden om ze te kenschetsen dan ‘gewassen’. Een stem zonder heffingen, met soms een daling; een zuiver, ietwat mat timbre dat de geloste woorden elk de blinkendste, klaarste en zuiverste kans gaf. Hij sprak bijna met rozebottels.

Het gesprek begon met vragen, waar we precies vandaan kwamen. Edmond zei: Brusselas, ik noemde geen stad, zei: Flandes. Hij herhaalde de twee namen en bezorgde me een glimlach. Zijn ‘Brusselas... Flandes...’ klonk alsof ook voor hem Brussel in Vlaanderen lag.

Zenobia had ons verlaten om koffie te zetten en toen legde hij plots op Edmonds hand en de mijne één van de zijne, zei iets luider: amigos, talmde even en begon een monoloog, langzaam zwellend en nu wel met vurige heffingen, over Spanje, zijn vaderland. Over de burgeroorlog.

Ik wil deze monoloog niet verraden door hem te parafraseren. Nooit heb ik een volwassen, geraffineerd en evenwichtig man met zo'n organische en viriele liefde zijn entiteit vaderland horen verdedigen in absolute waarden. In genie, traditie, geestelijke verwezenlijkingen en konstante mogelijk

[p. 18]

heden. Het werd een paradoksale les in wereldvaderlandsliefde. Zijn haat tegen degenen, die uit naam van rechts en kerk en andere spekulatieve ongerijmdheden en kuiperijen, sprak hij niet met haatwoorden uit maar met een superieur trots medelijden. Het was de houding van de geest, die weet dat hij gelijk heeft tegenover de rook en zich niet verlagen mag tegen walmen uit te varen.

Wat Edmond geantwoord heeft, zonder woorden, weet ik niet, waarschijnlijk hetzelfde als ik. Er stond een traan in mijn ogen. Toen kwam de vrouw des huizes weer binnen, begrijpende glimlach. Ze voelde dat alles gezegd was. Weer eens.

Juan Ramón is dan beginnen vertellen met grote weemoed en ongerustheid over zijn bibliotheek, die te Madrid was achtergebleven en waarover hij toen nog geen nieuws had. In Havana kon hij wel werken maar uit wat hij liet bevroeden kon opgemaakt dat hij, geraffineerd en subtiel en man van fluïdi ontworteld was én uit Spanje én uit de vertrouwde fysische omgang met eigen verworven en gehanteerde voorwerpen, bronnen. Hoezeer ook verminkt door dit afgesneden zijn met het verleden, hij was gelukkig in een stuk oud Spanje te leven, waar zijn moedertaal weerklonk, koel water op de brandende blessuur.

Zijn verzameld werk was hij aan het ijken, voor de zoveelste keer. Ik mocht leren hoe geen enkele uiterlijke schok er hem van weerhouden kon de innerlijke zuivering van zijn weergave-vermogen en het reeds weergegevene te beletten.

Op onze vraag of hij nieuwe gedichten geschreven had sedert zijn vrijwillige verbanning, antwoordde hij hard:

- No.

Geen van ons beiden durfde de vraag stellen: of hij zijn stilte niet beter doorbreken zou. In zijn cassant ‘no’ lag a.h.w. een gelofte van zwijgen besloten, zolang de geest, zijn geest, niet terug over de hoogvlakte van Kastillië waaien zou.

Zijn arbeid bestond er in al het oudere werk, een twintigtal bundels opnieuw te onderwerpen aan de recentere, nog koeler klaarte van zijn steeds louterende geest. Al enkele keren had hij bloemlezingen verzorgd en telkens waren ze gebalder geworden. Hij bouwde zelf zijn piramide.

Proza ontviel hem wel nu en dan. Niet in de aard van de gesprekken met zijn ezeltje ‘Platero y yo’ maar als bladzijden van een dagboek. Geen feitenjournaal maar het optekenen van lucide flitsen en gensters over het sublieme mekanisme dat poëzie niet is maar tot poëzie leidt.

Het was al kwart voor zes geworden. Toch wilde hij ons niet laten gaan eer we naar een paar bladzijden uit dit dagboek geluisterd hadden. Hij had ze geschreven voor de ‘Revista Cubana’. Het was traanhelder poëtisch proza vol meditaties over temata, die zowel in de vlakte worden behandeld als naast een bergmeer. Over muziek, droom, ritme, eeuwigheid,

[p. 19]

harmonieuze eenheid van stof en ziel. Geen loze bespiegelingen maar de logische bekroning van een leven dat met dezelfde aardse waarden van iedereen het leven pas tot een kunstwerk maakt, waar anderen in banale domheid tussen die waarden verloren lopen.

Bij een goed glas rum zaten Edmond en ik, eer we naar boord trokken, die schemering ons bezoek te resumeren. Wie van ons de bevrijdende zin vond, weet ik niet maar hij kwam hierop neer:

- De meeste mensen brengen het niet verder dan tot stenenzoeker. Juan Ramón heeft ze ook bijeengezocht, er een prachtig paleis mee gebouwd en bovendien dit paleis voor zichzelf en enkele anderen bewoonbaar gemaakt. Tot een dwaze oorlog hem er uit heeft verdreven.

Vandaag heeft de Zweedse Akademie Jiménez de Nobelprijs toegekend. Late oorlogsschade. Juan Ramón is niet meer naar Spanje teruggekeerd. Havana verliet hij voor Puerto Rico, waar Columbus ook eens begraven werd.

Of hij zeer eenzaam is gebleven, weet ik niet, het zal wel. Vier dagen na de toekenning van de grootste prijs ter wereld, is Zenobia gestorven. Te Rijmenam groeit een struik rozemarijn, die deze lente met wortels en al uitgeplukt werd op de heuvel-cordillera te Mataro, langs de Katalaanse kust. Sentimenteel zijn is al lang verleerd. Toch heb ik mijn hand over de grijsgroene twijgen geschoven, toen ik de dood van Jiménez' vrouw heb vernomen. Ik zal het nog doen, de dichter ter ere en als hulde voor haar, die hem precies veertig jaar heeft laten dichten; Zenobia, die mij voor het eerst de Spaanse naam zei:

- Romero.