De Vlaamse Gids. Jaargang 40

[p. 658]

Het menselijk dichterschap van Hendrik de Vries
door Pierre H. Dubois

MET betrekking tot de dichter die op 17 augustus jl. ter gelegenheid van zijn vermoedelijk hoogst apocriefe zestigste verjaardag werd gehuldigd, berijd ik sedert enige tijd een stokpaardje, dat men mij wel zal willen toestaan van stal te halen, nu ik hier enkele notities publiceer over de poëzie van Hendrik de Vries. Dat stokpaardje is de menselijkheid van Hendrik de Vries' dichterschap.

Ik heb van die menselijkheid om de waarheid te zeggen, eigenlijk nooit een probleem gemaakt, omdat ik ze vanaf het moment dat ik hem begon te lezen, ongeveer 20 jaar geleden, altijd in hoge mate aanwezig heb gevonden. Dat het desondanks mijn stokpaardje geworden is, is dan ook uitsluitend een gevolg van het feit dat het mij bij de lezing van wat sommigen in de loop der jaren over de poëzie van Hendrik de Vries geschreven hebben, is opgevallen dat velen het karakter van zijn poëzie als onmenselijk, d.w.z. als los van de mens staand beschouwen. Marsman bijvoorbeeld, die allicht te veel dichter was om de poëtische kwaliteit van het werk van de Vries niet te onderkennen miste die menselijkheid al in 1922 bij de eerste bundel van de dichter De Nacht; in de tweede bundel Vlamrood achtte hij in hetzelfde jaar het humaan sentiment afwezig. Zes jaar later schreef hij met betrekking tot de prachtige gedichten uit de bundel Silenen over het zoekraken van het contact met alle menselijke realiteiten; hij deed dat overigens in zulke gezwollen termen dat men zich onwillekeurig moest afvragen aan welke menselijke realiteit hij deze mening wilde toetsen. Op dat moment was Marsman echter nog een jonge man van 29 jaar. Naar aanleiding echter van de bundel Nergal vergeleek hij nog in 1936 deze poëzie met ‘een woestijnachtig landschap, waarin het leven opgezweept tot een verwilderde razernij, tegelijk verhevigd en van het onmiddellijk menselijke ontledigd, zich ontlaadt in monsterlijke gedaanten en zichzelf verwoekerende vormen, die, levend in een schroeiende ruimte, zelf zonder interne ruimte zijn, zonder water of lucht, verstikkend om in te leven’. Niet alleen Marsman oordeelt zo: Ter Braak sprak in 1937 van het ‘uitgesproken onmenselijke’ van de Vries' poëzie en voegde er alleen ter verduidelijking nog aan toe: ‘Onmenselijk niet in de zin van beestachtig,

[p. 659]

maar opgevat als ontdaan van het mens-element’. Ook bij tal van andere critici kan men in meer of minder expliciete vorm een waardering van Hendrik de Vries ontmoeten welke hem ziet als een demonisch dichter, vol kosmische vernielzucht en occulte waanzin, vol zwart gif zich bewegend in een woest nirwana, in de blinde almacht van een Babylonisch Nergal.

Ik zou niet willen, en ik zou vooral niet kunnen beweren, dat deze vreemde en onwereldse werkelijkheid niet eigen is aan de poëzie van Hendrik de Vries. Men behoeft slechts strofen te lezen als deze uit Nergal om daarvan overtuigd te zijn:

Steelwaaiers boven aschmoerassen. Geelgeharte
Klauwdistels. Flarden. Radeloze, deels verzwarte
Geraamten, hemelvuur-geteisterd. Schubbenstrengen
Verzengen, plengen harslucht, sijpelen, en brengen
Loodkleurig, wreedvermengde schaduwen teweeg...

Het gaat er inderdaad niet om die eigen werkelijkheid van Hendrik de Vries' poëzie te ontkennen, maar om te ontdekken dat die werkelijkheid een menselijke werkelijkheid is, ook al wordt zij in haar verschijningsvorm dan ook uiteraard geheel bepaald door de individuele persoonlijkheid van de dichter.

De poëzie van Hendrik de Vries is niet levensvreemd en niet levensschuw. Zij opent echter het uitzicht op een terrein dat wel degelijk tot het menselijk leven en tot de menselijke geest behoort, maar dat over het algemeen - men mag wel zeggen - ongeveer vijf eeuwen lang, althans hier in het westen, als ‘overwonnen’ is beschouwd. Ik bedoel het terrein van het irrationele. Ik weet wel dat de poëzie - en de kunst in het algemeen - per essentie tot het terrein van het irrationele moet worden gerekend; maar dan toch hoofdzakelijk in teorie. Zodra het op de practijk aankomt, d.w.z. op de gedichten die geschreven worden, dan blijkt het overwicht van de rede vaak overduidelijk. De poëzie van de experimentelen maakt daarop geen uitzondering. Bij Hendrik de Vries ligt dit alles anders. Bij hem kan men een bepaalde logica binnen het gedicht aantreffen die volkomen consekwent is en desondanks niets verandert aan het feit dat het gedicht als zodanig in ons aanslaat op gevoelens die niets met redelijkheid te maken hebben, eenvoudig omdat zij thuishoren in dat deel van onszelf dat wij niet kennen, maar dat minstens zo werkelijk en minstens zo gewichtig is als de werkelijkheid waarvan wij ons bewust zijn en die wij kennen of althans menen te kennen.

Neen, de poëzie van Hendrik de Vries is allerminst levensvreemd, maar zij bestrijkt een gebied waar het humane sentiment, zoals Marsman het noemde, geconfronteerd wordt met de realiteit van de angst - die angst welke een oer-angst kan heten en waaraan men met alle psychologisch en psycho-analytisch inzicht niet ontkomt; zij wordt er geconfronteerd met de

[p. 660]

afgrond, de waanzin, het absurde, met de metafysische wanhoop ook, die iets geheel anders is dan de sentimentele wanhoop. Met zaken kortom die wij binnen de sfeer van het redelijke en van de psychologie slechts met vage en weinigzeggende woorden kunnen aanduiden. Deze zaken, deze gevoelens, deze werkelijkheden worden in de poëzie van Hendrik de Vries tot ervaring. Buiten die ervaring lijkt zij misschien een wereld te beschrijven die losstaat van de wereld der levenden. Dit is slechts schijn, want in werkelijkheid is zij de niet door de rede te controleren en niet door het hart te omvatten, maar door een mytische intuïtie gedicteerde uitdrukking van de on- en onderbewuste waarheid van de wereld der mensen.

Er is in de poëzie van Hendrik de Vries iets volkomen anders gaande dan bij iemand als bijvoorbeeld Roland Holst. De wereld van Holst, hoezeer ook een droomwereld, is veel bewuster dan die van de Vries. Het is de wereld die de dichter dróómt, het is niet de droom die zich in de dichter omhoogwoelt als uit een duister moeras. Menno ter Braak heeft met betrekking tot deze beide dichters van een ‘ontmenselijkingstendens’ gesproken: terecht bij Roland Holst die de mens als verstoten wil beschouwen uit een ‘overzeesche wereld’ en over die illusie droomt, aan die bewuste overtuiging zijn dromen ontlokt en die deze wereld dan ook als alleen toegankelijk kan beschouwen voor dichters in hun begenadigde momenten. Maar dit geldt niet voor Hendrik de Vries die zijn wereld niet beheerst, die haar niet droomt, maar de werkelijkheid ervaart van wat hij slechts als droom kan uitbeelden. Daarom is er bij de Vries ook geen sprake van de dichter als uitverkoren wezen. De dichter is hier opgegaan in de mens en zijn poëzie is dan ook in die zin kosmisch. Vandaar echter ook dat de mens bij hem als een monade zijn verstotenheid ervaart. In koorts en angst en eenzaamheid boort een dichterlijke bezetenheid steeds dieper in die angst, in die koorts, in die eenzaamheid. Maar op deze ontdekkingstochten, waarvan men moeilijk vol kan houden dat zij ‘levensvreemd’ zijn ontdekt men iets geheel anders dan het ‘puin van sagen’, dat in de gedichten van Roland Holst te vinden is; men ontdekt er de mytische bronnen van het leven: deels van het leven dat wij als onbekend en onkenbaar vrezen, maar dat zich soms in visioenen openbaart als afschuwelijk en ontzind. Het wezen van de poëzie is misschien juist geen ‘harmonie’, geen ‘geluk’, geen ‘schoonheid’, maar veeleer wellicht de uitdrukking van wat niet harmonisch doch woest, niet schoon maar lelijk, niet geluk maar ongeluk is. En het peillood van Hendrik de Vries' poëzie peilt in wateren die - in tegenstelling tot wat Marsman eens schreef - juist bij uitstek essentiële levensbetekenis hebben. Ten dele vindt men in zijn gedichten ook de mytische levensbronnen van het romantisch verlangen, van het verlangen, zoals Hendrik de Vries het zelf de Bijbel nazegt naar ‘wat geen oog heeft gezien, wat geen oor heeft gehoord, wat in geen hart is opgekomen’, maar desondanks en derhalve, tóch in de mens verborgen ligt. Dat wil dus zeggen dat niet alle poëzie van de Vries tot die ‘vervreemde bezetenheid’ valt te herleiden.

[p. 661]

Zijn oeuvre dat vrij omvangrijk is en vanaf De Nacht uit 1920 tot de ‘Gitaarfantasieën’ uit 1955 een kleine twintig bundels telt, omvat vele accoorden. Er is geluksdronkenschap, blinde energie en wanhoop en er is, niet minder, een soms tot feilloze, kristalharde, zakelijke eenvoud ingedampte bewustheid of para-bewustheid. Er zijn de Heksenliederen, Stormdansen, Tarantella's en Sterrenwerelden, er zijn de Nocturnes en de Atlantische Balladen en er zijn de afzonderlijke prachtige gedichten als Verloren:

Huls en doek, in blauwe banen
boven hals en hand geplooid,
schreien diamanten tranen,
en haar dans vergeet zij nooit.

't Is een waan van eeuwig zweven,
door haar weeldrigst schoon getooid;
't is een droom, en 't zomerleven
volgt een ijs, dat nimmer dooit.

In de mist vergaat haar adem,
't is de wind alleen die klaagt.
't Is geen danser die twee vadem,
nauw twee vadem diep haar draagt.

Huls en doek, in blauwe banen,
boven hals en hand geplooid,
weenden, diamanten tranen.
Neen, haar dans vergeet zij nooit.

En dan is er tenslotte de magische ervaring van het romantisch verlangen, die van een zo meesterlijke bundel als Toovertuin een bij al zijn schijnbare wereldvreemdheid zo door en door menselijk boek maakt. Misschien heeft C.J. Kelk deze bundel intuïtief de hoogste lof toegezwaaid, toen hij er in de Groene Amsterdammer van schreef: ‘Het lijkt mij toe dat deze verzen altijd bestaan hebben’. Dat is een heel zeldzame gewaarwording die alleen voor de zuiverste en diepste kunstwerken opgaat: als zij oud zijn, lijken zij modern en zijn ze nieuw dan is het als waren zij al heel oud. De gedichten uit Toovertuin maken inderdaad die indruk; men is er werkelijk in een geheimzinnig labyrinth, waar iedere boom een stem krijgt, waar elke struik iets verbergt, iedere bloem iets anders is dan zij is en waar de sprookjesgestalten tegelijk kind èn oud zijn, beschenen als zij worden door de rossige gloed van een onheilspellende vreugde, zoals in dit gedicht:

[p. 662]

 

Een schoorsteen in de verte rookt.

 

Het is nu 't uur dat het speelgoed spookt.

 

Overal gebeuren vreemde dingen.

 

In de voorkamer gaat een pauw huilen of zingen

 

Torens luiden: dit is nu dat uur!

 

 

 

Tegen de pas aangestoken lichten

 

zetten de bomen boze gezichten.

 

Een grote vis hangt in de takken.

 

De wolken krijgen de maan te pakken.

 

Een kabouter kijkt weer over de muur.

 

 

 

Nu lopen de dieven met zware zakken.

 

Ons huis kan instorten: de balken krakken.

 

Rijtuigen daveren; paarden draven.

 

Wie brand wil stichten hoeft maar te graven:

 

onder de wereld smeult altijd vuur.

Ik heb mij voorgenomen kort te zijn. Het was niet mijn bedoeling alle, zelfs meerdere, facetten van het sublieme en in onze letteren unieke dichtwerk van Hendrik de Vries te behandelen of te vermelden. Ik heb slechts op helaas stellig onvoldoende wijze willen bewustmaken dat deze poëzie, in tegenstelling tot een reputatie die zij bezit, niets onmenselijks heeft, maar opwelt uit andere bronnen dan de meeste poëzie, namelijk uit die welke de mens vergeten is en zelfs probeert te verstoppen omdat hij ze vreest. Juist daardoor zijn zij echter menselijk. Van een menselijkheid die men slechts op één manier kan erkennen, namelijk als men ze hérkent. Wat kan men de dichter beter toewensen dan de herkenning van een poëzie, waarvan hijzelf op de meest overtuigende wijze het wonder in de zes regels heeft neergelegd, waarmee ik hier wil besluiten:

Hiermee toonde ik mijn toovermacht:
Dat ik levende wezens heb voortgebracht.

Ik schiep een geluk dat onstoorbaar is:
volmaakte liefde in volmaakt gemis.

Daar is nog één wonder waar ik op wacht:
volmaakte stilte en volmaakte nacht