De Vlaamse Gids. Jaargang 40

[p. 197]

De figuur van Paul Leautaud
door Pierre H. Dubois

HET bericht van de dood van Paul Léautaud op woensdag 22 februari 1956 zal de lezers van zijn werk stellig een kleine schok bezorgd hebben; niet dat men het niet vroeger of later verwachten kon, al was er van ziekte niets bekend, want Léautaud, die in 1872 geboren werd, was dus 84 jaar oud. Maar zijn bewonderaars zijn over het algemeen méér dan bewonderaars, namelijk lieden die van Léautaud hielden. En niet zonder reden! Men staat met stomheid geslagen wanneer men in de persberichten, die ons uit Parijs bereikten, alleen maar leest dat hij een excentriek was, die zich bij voorkeur als bedelaar kleedde en omzwermd werd door honden en katten! Tot op zekere hoogte is dat wel juist, maar - met uitzondering van het laatste - zegt dit natuurlijk niets over de ongewone en zeer aparte schrijversfiguur die Léautaud geweest is en die zijn weerga in de Franse letteren van deze eeuw niet heeft. Een figuur die op niemand anders uit zijn tijd lijkt, ook op niemand anders wilde lijken en daar ook totaal onverschillig voor was.

Hij was de zoon van Firmin Léautaud, aanvankelijk acteur, later souffleur bij de Comédie Française, waar zijn zoon dan ook zijn eerste belangstelling voor het toneel heeft opgedaan, welke hem ertoe zou brengen om later in de ‘Mercure de France’ en in de ‘Nouvelle Revue Française’ de befaamde toneelkronieken te schrijven, die onder de titel ‘Théâtre de Maurice Boissard’ (twee delen, Gallimard) furore zouden maken.

Hij had wat men noemt een ongeregelde jeugd, maar vanaf januari 1908 trad hij als directie-secretaris in dienst bij de uitgeverij de ‘Mercure de France’, na eerst in betrekking te zijn geweest bij een deurwaarder, waarover hij in zijn geschriften, speciaal in ‘Passe-temps’ het nodige verteld heeft. Hij bleef bij de uitgeverij in functie tot zijn 70e jaar in 1942, toen hij op weinig elegante wijze aan de kant gezet werd.

Léautaud had toen nog niet de publieke faam welke hij de laatste jaren bezat en die de verkoop van zijn boeken, in het bijzonder van de ‘Entretiens’ (Gallimard), de radiogesprekken met Robert Mallet, geweldig heeft doen oplopen. Tot dan toe was hij een auteur voor ‘ingewijden’ die hem met onverminderd genot lazen. Zijn oeuvre beperkte zich overigens tot betrekkelijk weinig boeken, al bestonden er nogal wat kleine bibliofiele uitgaven van afzonderlijke stukken of fragmenten. Zijn voornaamste werken

[p. 198]

zijn de roman ‘Le Petit Ami’, het reeds vermelde ‘Théâtre de Maurice Boissard’, de ‘Gazette d'hier et d'aujourd'hui’, ‘Passe-temps’, ‘Amour’, ‘Notes retrouvées’, ‘Marly-le-Roy et environs’, de ‘Entretiens’ en, sedert het vorig jaar, de eerste twee delen van zijn ‘Journal Littéraire’.

De gesprekken van Paul Léautaud voor de Franse radio van november 1950 tot juli 1951, die hem bekend gemaakt hebben bij het grote publiek, zijn stellig een bijzonder merkwaardige en zeer zeldzame gebeurtenis geweest in het Franse litteraire leven. In 22 gesprekken van een uur, die over 38 wekelijkse uitzendingen werden verdeeld, liet een schrijver, tot dan toe slechts in beperkte litteraire kring bekend en gewaardeerd, zich omstreeks zijn tachtigste jaar overhalen uit zijn legendarisch isolement te treden en voor het voetlicht - althans voor de microfoon - te komen. Sommigen hebben dit als een soort verraad beschouwd, m.i. ten onrechte. Want hoe dit zij, men moet toegeven dat Léautaud zichzelf gebleven is. Hij had trouwens de voorwaarde gesteld (en men heeft er zich aan gehouden) dat de spontaneïteit van zijn conversatie zou worden gerespecteerd door een volledige improvisatie. Natuurlijk heeft zijn interviewer, Robert Mallet, zich op elk gesprek grondig voorbereid, maar Léautaud heeft nooit van te voren geweten noch willen weten welke vragen hem gesteld zouden worden of welk onderwerp in het gesprek zou worden behandeld. Deze interviews hebben tot talloze commentaren aanleiding gegeven, zelfs tot een interpellatie in het Parlement. Léautaud heeft het publiek verbaasd, geamuseerd en geërgerd en het veroverende is geweest dat hij dit niet beseft heeft. Maar dat publiek wist ook niet dat er nog zulke door de jaren vergeten, zich aan niets en niemand storende mensen bestonden en zelfs 80 jaar oud konden worden, toonbeelden van onverstoorbare uiterste subjectiviteit en tegelijk - door een curieuze paradox - tevens van volmaakt nuchtere objectiviteit. Het werd geamuseerd door de persoonlijke, vaak zeer onconventionele reacties, zijn verdeur, zijn onbetaalbare bon sens, zijn uitermate wisselende intonaties, zijn fameuse lach, het tikken van zijn stok, zijn springlevende interrupties.

Men mag dan ook zeggen dat deze gesprekken Léautaud aan Frankrijk hebben geopenbaard en men begrijpt het succes dat ze hadden, toen ze in boekvorm zijn verschenen, - ongekuist ditmaal, want zó liberaal kon zelfs de Franse radio niet zijn of ze heeft op bepaalde momenten enkele al te scabreuze détails gecoupeerd...

‘Entretiens avec Robert Mallet’ (Gallimard 1951) is een omvangrijk werk van een 400 grote pagina's dat aan de oude bewonderaars van Léautaud eigenlijk niet veel nieuws te vertellen heeft. Léautaud is een zo essentieel . autobiografisch schrijver, hij schrijft zozeer te allen tijde van zichzelf uit, dat men in zijn boeken en kronieken vrijwel alle bijzonderheden uit zijn leven kan opdiepen. Gelezen naast het werk geven de ‘Entretiens’ echter voor de eerste maal en met de eigen woorden van Léautaud een totaalbeeld

[p. 199]

van zijn figuur en zijn persoonlijkheid. Zonder de kennis van zijn werk heeft het natuurlijk niet hetzelfde belang, want het zou zonder die kennis niet gelezen en begrepen worden in zijn ware betekenis. Onder die voorwaarde vindt men hier echter een uitstekend en zeer gelijkend portret.

Zijn ‘Journal littéraire’, door velen deels met schrik, deels met brandend verlangen tegemoet gezien vormt stellig het voornaamste deel van zijn werk. Men kan het zelfs anders zeggen: ál zijn werk, met inbegrip van zijn zogenaamde roman en zijn toneelkronieken, is te beschouwen als één doorlopend dagboek. Léautaud heeft nooit iets anders gedaan dan geregeld, dagelijks, voor zichzelf noteren wat hem boeide of bezighield. Nu eens waren dat herinneringen (zoals ‘Le Petit Ami’ in feite is), dan weer consideraties bij het zien van toneelvoorstellingen; zijn ‘kronieken’ waren dan ook, en dat vormt hun grootste aantrekkelijkheid, heel anders dan men van toneelkritieken verwacht. Het eigenlijke verslag bestaat soms maar uit een paar regels en voor de rest filosofeert Léautaud over zijn honden of katten, over schouwburgbezoekers, over de achttiende eeuw die voor hem het summum van ‘esprit’ uitmaakte, enz. Maar waar hij over toneel spreekt, gebeurt het met grote scherpzinnigheid en grondige kennis van de toneellitteratuur, speciaal van Molière, voor wie hij een grote genegenheid koesterde.

De nieuwsgierigheid en de schrik in het vooruitzicht van de publicatie van zijn dagboek zijn begrijpelijk, wanneer men zijn buitengewone vrijheid van geest, de scherpte van zijn ironie en sarcasme en de doordringendheid van zijn blik kent. Hij kon moordend zijn en hij was het met gemak, hij kende geen égards voor wie dan ook; ‘erkende’ grootheden bestonden voor hem niet. Ook tegenover zijn vrienden behield hij zijn volstrekte onafhankelijkheid en zijn vriendschap met Gide belette hem niet ook over hem ironisch en sarcastisch te zijn. Iemand als Claudel beschouwde hij als een prutser en hij aarzelde geen ogenblik om dat voor de microfoon te zeggen; hij zei het de mensen ook wel in het gezicht als dat zo uitkwam, en hij vond niets verrukkelijker dan het opvangen en noteren van litteraire roddels, niet om de roddels, maar om wat het van de mens onthulde. Wat men over hem dacht of zei, vervulde hem hoogstens met vermaak, maar liet hem meestal koud. Alleen de mens interesseerde hem, realistisch, fysiologisch, psychologisch, op de wijze van zijn grote voorbeelden Molière, Diderot en Stendhal. Het zijn dan ook zijn genadeloos-rake observaties over tijdgenoten die men het meest ducht. In sommige uittreksels uit het journaal die gepubliceerd werden, maar waarin de betreffende figuren, meestal slechts met initialen werden aangeduid, had men er een voorproefje van gehad, voldoende in elk geval om nu reeds met volstrekte zekerheid te kunnen zeggen dat dit dagboek later een onmisbare bron zal blijken voor de intieme kennis van de Franse litteratuur uit de eerste helft van de twintigste eeuw.

Van dit dagboek zijn tot nu toe, als gezegd, twee delen verschenen, het eerste gaande van 1893-1906, het tweede over de jaren 1906-1907.

[p. 200]

Het behoort tot de heerlijkste litteratuur die men lezen kan, wanneer men van dit soort geschriften houdt. Het is boeiend te ontdekken hoe een figuur als Léautaud zich vanaf zijn twintigste jaar als schrijver en als karakter - twee zaken die bij hem meer en meer tot een absolute eenheid zijn versmolten - gevormd heeft. Zijn onafhankelijkheid neemt voortdurend toe, zijn persoonlijkheid markeert zich steeds scherper. In het begin van deze eeuw probeerde hij nog in aanmerking te komen voor de Prix Goncourt, die in 1903 voor het eerst werd uitgereikt. Het was een middel om uit de misère te geraken. Hij slaagde er niet in, maar hij begreep ook al spoedig dat hij tot geen concessies in zijn geschriften bereid zou zijn. ‘L'important, schreef hij, ce n'est pas de faire des chefs-d'ceuvre, c'est de se donner du plaisir en écrivant’. Dat dit de enige manier is om tenslotte ook anderen dat genoegen te bezorgen is een schrijversgeheim, waar tal van auteurs helaas nooit achterkomen. Het brengt een zekere ontoegankelijkheid met zich mee, een schijnbare onvriendelijkheid, een onsentimenteel zichzelf zijn, en in laatste instantie de combinatie van dit alles: de eenzaamheid. Léautaud heeft daaraan de voorkeur gegeven en met die prijs heeft hij een natuurlijkheid betaald, die in de achttiende en misschien zelfs in de eerste helft van de negentiende eeuw stellig gemakkelijker leefbaar was dan in onze tijd, waarin de vulgarisatie (en de nauwelijks vermijdbare vulgariteit) dwangvormen heeft aangenomen die aan de natuurlijkheid nog ongeveer alleen het vrijwillig aanvaarde isolement overlalen. Het is waar dat er om de figuur van Léautaud in de laatste jaren veel gerucht is gemaakt, ik geloof niet dat hij er zich bewust toe geleend heeft. De befaamde radio-gesprekken werden van te voren op de band opgenomen en Léautaud die nooit een radio bezat of wilde bezitten, heeft zich stellig niet gerealiseerd wat voor een publiek hij daarmee bereikte, hij heeft zich waarschijnlijk ook niet kunnen voorstellen (hij die nooit voordien oplagen van meer dan 2000 exemplaren gekend had) dat ‘het publiek’ voor zijn mededelingen belangstelling zou kunnen hebben. De reacties, op die uitzendingen gevolgd, hebben hem op zijn beurt verbaasd, geërgerd en geamuseerd. En hoe dan ook, heel zijn leven heeft bewezen dat hij werkelijk was wie hij scheen, het tegendeel van een litteraire streber, een eigenzinnige eenzame, een misanthroop, wiens dierenliefde onthullend was.

Robert Mallet vertelt in zijn ‘Une mort ambiguë’ (Gallimard) hoe hij met Léautaud in 1951 het graf van André Gide in Cuverville ging bezoeken. Léautaud vertelde hem toen, dat hij na zijn dood verast wilde worden en dat zijn urn op het kerkhof van een Parijs voorstadje moest worden bijgezet: ‘Je zult mijn uiteindelijke voorkeur wel zien, als je op mijn begrafenis komt! Ofschoon ik eigenlijk nog niet weet of ik je zal laten waarschuwen. En bovendien, misschien ga ik wel naar de jouwe: er zijn gekker dingen vertoond’. Hij liet, aldus Mallet, zijn knersende lach horen. Toen, zich omdraaiend, naderde hij het graf van de vrouw van Gide en ontcijferde de zinnen uit de Evangeliën die in de steen gegroefd waren.

[p. 201]

Een van die teksten gaf uitdrukking aan de sereniteit van ‘de dood in de Heer’. - Wat een mooie woorden, zei Léautaud. De gelovigen staan er maar goed voor, die sterven gemakkelijker. Als ik bedenk dat sommigen die zich vrijdenkers noemen de anderen zouden willen beletten om te geloven! Zoiets willen is misdadig. Ik spuw op al die sectarissen!... Léautaud, vervolgt Mallet, vreesde zeker dat ik er hem van zou verdenken aan ouderdomszwakte te lijden, want hij wilde aanstonds verduidelijken: - Het geloof... het geloof! Je moet naïef zijn om het te bezitten, maar enfin, des te beter als je naïef bent!... Hij wees met zijn stok naar de grafheuvel (van Gide): - Hij is tenminste goed gestorven! Hij heeft in de laatste momenten veel waardigheid en moed gehad. En het heeft ook niet te lang geduurd. Tot het laatst toe heeft hij van het leven geprofiteerd. Zie je, dat is hoofdzaak: niet verminderd worden vóór je sterft...’

Léautaud heeft in zijn dood voor Gide niet ondergedaan. Hij is gestorven zoals hij geleefd heeft: eenzaam, eigenzinnig, honderd procent zichzelf en de man van zijn geschriften. Dal is meer dan men van de meeste schrijvers zeggen kan, de groten inclusief.