De Vlaamse Gids. Jaargang 39

[p. 126]

Zeer losse opmerkingen
door J. Greshoff
3.

HET Maandelijks Bulletin van de Stichting voor Culturele Samenwerking (Amsterdam), dat ik geregeld ontvang, is een humoristisch tijdschrift. In zoverre dat de redactie voor een lach en een traan zorgt, dat wil zeggen afwisselend belachelijk en ergerlijk is.

Het bundeltje zojuist ontvangen heeft mij weer ernstig bezig gehouden. De samenstellers blijven ongenoemd en dat is maar goed ook. Eén ervan heeft zich opvallend ontwikkeld in de richting van de gemeenplaats. Hij heeft op dit gebied iets bereikt. En het is altijd prettig een uitblinker te ontmoeten. Zo kondigt hij een roman van Clare Lennart aan en geeft daar een toelichting bij. Hij is niet alleen, op zijn gebied (dat van de banaliteit), een groot man, hij is als alle grote mannen ook bescheiden en hij doet bij voorkeur zijn mening schuilgaan achter die van anderen. Hij voert dan ook ‘de critici’ sprekende in. Toch had ik liever gehoord dat hij man en paard noemde, zodat het mogelijk werd na te gaan, welke waarde er aan gehecht mag worden aan het aangehaalde oordeel. ‘Volgens de critiek’ is een nutteloze en laffe dooddoener. Ziehier de volledige tekst, een pronkstuk van platitude: ‘Haar roman straalt, volgens de critici, als al haar ander werk bovenal van liefde en is bijzonder levend. Zij bewaart een zeer schoon evenwicht tussen droom en werkelijkheid. Het kenschetsende van haar oeuvre wordt genoemd dat zij een open oog heeft voor het wonder dat het leven is.’ Hoe dikwijls, in de loop der tijden, is dat ‘schone evenwicht’ al te voorschijn gehaald, gebruikt en misbruikt? Dat ‘open oog’ klinkt mij ook wat al te bekend in de oren. En ‘het wonder dat het leven is’ heeft al duizenden malen dienst gedaan. Dit proza is goor van beduimeldheid en het kan niet anders dan opgesteld worden door iemand, die een gering geestelijk tegoed, op een heel eigen wijze, met aanmatiging en ijdelheid verbindt.

Verder lees ik, dat er in Utrecht geredekaveld werd over de sociale positie van de kunstenaar, en de heer Willem Andriessen sprak daarbij over ‘de kunst die geen weelde is’. Dit alles is voor mij abracadabra. Naar mijn opvatting (berustende op mijn persoonlijkheid en mijn ervaring) kan

[p. 127]

er geen sprake zijn van een sociale positie van iemand als kunstenaar. Hij kan wel, als de heer X of de heer Y, een geëerd en aanzienlijk maatschappelijk leven leiden. Doch zodra de heren X en Y in de kunstenaars X en Y opgaan, worden zij verschoppelingen, bannelingen. Het is de kracht en de glorie van het kunstenaarschap, dat het zich alléén tegen of bezijden de samenleving kan ontwikkelen. En de kunstenaar is, ook al verbééldt hij zich een sociale positie te bezitten, altijd anti- of asociaal, zodrà hij als schepper optreedt. De orde, welke de kunstenaar in zijn werk nastreeft, heeft niet alleen niets met de maatschappelijke orde uit te staan, hij vormt er een tegenstelling mede. En de Vorm, die de kunstenaar zoekt, is anders dan en vijandig aan iedere aardse vorm, die nooit anders dan schijnvorm kan zijn. De kunstenaar is geschapen om de schepping, om mens, samenleving, natuur te vernietigen, ten einde ze in een verheerlijkste staat te kunnen herscheppen. Zonder de werkelijkheid ongedaan te maken, kan men er niet, gelijk in het kunstwerk geschiedt, een bovenwerkelijkheid voor in de plaats stellen.

De kunstenaar die als kunstenaar, en niet als iedere gewone staatsburger een sociale positie wil innemen, geeft daarmede zijn kunstenaarschap vrijwillig prijs. De weg naar de onvruchtbaarheid is met toegevingen aan de wereld geplaveid.

Een sociale positie is onverenigbaar met een dubbelleven en zonder dubbelleven kan ik mij geen kunstenaar en dus ook geen kunst denken. En wat nu de heer Andriessen aangaat. Ik heb nog nooit gehoord van kunst die géén weelde is en ik kan mij niet voorstellen dat die zou kunnen bestaan. Zelfs in de toegepaste kunst is het nog een weelde als men een bloem schildert of kerft op een plaats, welke zonder enig bezwaar voor de volksgezondheid, onbekerfd had kunnen blijven. Verbeeldt de heer Andriessen zich dat iemand, ook al gaat zijn aanleg die richting uit, zich aan enige kunst kan wijden als hij op sterven na dood van de honger is? Stelt de heer Andriessen zich voor dat men zich met de hogere aangelegenheden des geestes kan bezighouden terwijl men in Cochin-China of waar ook aan zware gevechten deelneemt? Of is hij van oordeel dat de man die zich van de vroege ochtend tot diep in de nacht afslooft om zijn gezin een bestaan te verzekeren, in de gunstigste positie is om meesterwerken voort te brengen?

Moet men nu werkelijk, een geheel leven lang, telkens en telkens herhalen, dat zonder vrije tijd geen kunst zelfs maar vaag denkbaar is en dat vrije tijd weelde is, in onze dagen meer dan ooit te voren. Vrije tijd is de zeldzaamste, de kostbaarste weelde. En zich (als schepper óf als genieter) met hart en ziel, en vooral grondig, te kunnen wijden aan de kunsten is en blijft, wat de heer Andriessen te Utrecht ook beweerd mag hebben, een weelde.

[p. 128]

Kunst die geen weelde is! Hoe haalt de man het zich in zijn hoofd? Kunst is misschien wel de énige weelde en alles wat men verder die naam geeft slechts schijnweelde. Bovendien weet de heer A zo goed als ik, dat de kunst, als iedere weelde, slechts voor de uitgelezen gemeente, the happy few, de zeer weinige werkelijke kenners bestemd is. Niemand kan een ander, die daar niet toe aangelegd is, bijbrengen wàt er in poëzie, muziek, beeldende kunsten te doorleven valt. Hij praat aan dovemansoren, tenzij er, als gezegd een aanleg, een mogelijkheid tot begrip aanwezig is. En die aanwezigheid nu behoort tot de uiterste zeldzaamheden. Zij, aan wie men toegang tot Bach kan verschaffen vormen nog lang geen miljoenste percent van de bevolking dezer aarde.

Moge de kunst tot in lengte van dagen een weelde blijven voortgebracht door zéér, zéér enkele gezegenden, genoten door een kleine groep ingewijden.

Als kunst ophoudt een weelde te zijn, houdt zij op kunst te zijn.

Ik houd niet van de Andriessens die alles naar beneden halen, bezoedelen en overleveren aan de menigte, die hoont en daarmee vernietigt wat hij niet begrijpt.