De Vlaamse Gids. Jaargang 38

[p. 763]

Brief uit Parijs
door Rudy Kousbroek

WOENSDAG negen Juni betrad ik 's avonds om tien uur het Maison de la Pensée Française en stortte mij in de dik opeengepakte menigte. Er werd een tentoonstelling geopend van werken van Picasso, afkomstig uit de musea van Moskou en Leningrad, georganiseerd onder auspiciën van een of andere vereniging voor Frans-Sowjettische toenadering. De toegangskaarten waren peperduur en niet te krijgen; slechts dank zij een kennis slaagde ik er in een uitnodiging te bemachtigen.

De schilderijen, een stuk of twintig voor zover uit Rusland afkomstig (er waren er ook enkele uit Frans particulier bezit), bevonden zich bij het uitbreken der revolutie in het bezit van Russische particulieren; de recentste zijn van 1914, de oudste van 1900.

Gedurende dit tijdvak speelde zich een belangrijk gedeelte af van de omwenteling die in de Europese schilderkunst plaats heeft gehad, en de gelegenheid op een tentoonstelling niets dan werk uit die periode te zien is zeldzaam. Nooit heb ik zo goed beseft van welke afmetingen die omwenteling geweest is, en hoe langzaam en vooral moeizaam zij tot stand kwam. Of moet ik zeggen met welk een duizelingwekkende vaart? Aspect na aspect verandert of verdwijnt om plaats te maken voor een ander, en het merkwaardigste is wel dat die metamorphose een logisch, noodzakelijk karakter draagt; als men beseft dat van die noodzaak in werkelijkheid natuurlijk geen sprake is (men bedenke b.v. hoe anders die noodzaak uitvalt bij Klee of Miro), dan wordt het duidelijk hoe dwingend en volledig Picasso zijn ontwikkeling in schilderijen wist om te zetten.

De oudst aanwezige schilderijen, een roodharige vrouw die toilet maakt, een omhelzing, zij zouden door Cézanne geschilderd kunnen zijn. Er is nog niets dat doet vermoeden dat over slechts vijf jaar de spiegel der realiteit in duizend stukken zal springen. De toeschouwer van het jaar negentienhonderd heeft nog weinig reden om in Picasso een uitzonderlijk groot schilder te zien. En een Rus koopt en neemt de schilderijen mee naar Moskou.

Wat dan volgt is reeds door een ander geschilderd: Picasso. Men noemt het thans de blauwe periode; tentoongesteld is een bijzonder mooi specimen: Le vieux Juif. Het is van 1903. Als de Rus, die het koopt, in

[p. 764]

St. Petersburg terugkeert, breekt de Russisch-Japanse oorlog uit. Voordat nieuwe schilderijen van nationaliteit verwisselen is de vrede getekend, en de spiegel gesprongen.

Het schijnt alsof het van dat ogenblik af hard gaat, maar toch liggen er vier jaar tussen Buste de femme nue, dat herinnert aan Les Demoiselles d'Avignon en Horta de Ebro, reeds geheel in kubistische stijl geschilderd. Die indruk van snelheid wordt wellicht veroorzaakt door het feit dat er per tijdseenheid ontzaggelijk veel meer veranderd is. De schilderijen gaan over in het bezit van prins X. of grootvorst Y., en nog steeds is er in Europa geen oorlog. Opnieuw treden er veranderingen op, een voorspel van het surrealisme; er is één collage. Het laatste schilderij is Nature morte à la bouteille de rhum, van 1914. Frans-Ferdinand wordt in Serajewo vermoord. De tentoonstelling is uit.

Dit feit kwam mij een ogenblik verwonderlijk voor: dat de tentoonstelling daar ophoudt; ik bemerkte dat ik onwillekeurig mijn herinnering afzocht naar bekende schilderijen van Picasso, die er op volgen. Toch is het een jaar lang 1914 geweest. Het zonderlinge van deze tentoonstelling is dat zij, geheel eender, in 1914 had kunnen plaatsvinden. Denkbeeldige bezoekers zouden een oordeel gehad hebben; hoeveel zouden er geweest zijn die voorzagen dat Picasso een der grootste schilders der twintigste eeuw zou worden? In die dagen waren er zeker mensen, die dat voorzagen; maar algemeen gesproken was de reactie afkeer, spot en woede. Waar is die meerderheid gebleven?

Een tiental dagen tevoren had ik mij bij de expositie van een tijdgenoot ongeveer dezelfde vragen gesteld; het was de tentoonstelling van recente schilderijen van Karel Appel in Galerie Facchetti (17 rue de Lille), expositie waarvan ik zeer onder de indruk was, en die ik niet aarzel een der belangrijkste in Parijs van dit jaar te noemen.

Het probleem was ook dààr: een waardering, die men om een of andere reden absoluut wil maken, een emotie waarvan men de intensiteit tracht aan te tekenen op een schaal van losstaande, onafhankelijke waarden. Maar hier kan geen herinnering ons uitkomst bieden: we leven in 1914 en soldaten schrijven met krijt de woorden ‘A Berlin’ op de treinen. Guernica moet nog geschilderd worden.

Blijft: de reactie van ‘mensen’. Ik herinner mij de eerste tentoonstelling waar o.a. Karel Appel exposeerde, in het Stedelijk Museum van Amsterdam. Het leek er op, alsof men in Nederland voor het eerst ontdekte dat er beeldende kunst bestond, die iets anders beoogde dan het weergeven van de realiteit; bij die gelegenheid heb ik zelf kunnen zien uit welke structuur een zogenaamde ‘publieke’ reactie opgebouwd is, en kunnen lezen wat de stromen ingezonden stukken behelzen waarvan men altijd hoort, en wat de protesten ‘op de ferme toon die de kranten aanslaan zodra ze zeker zijn van het succes’, zoals S. Carmiggelt het uitdrukte, van journalisten die

[p. 765]

zich anders ophielden met weggelopen katten en tewatergeraakte automobielen. Waar zullen zij gebleven zijn?

Het antwoord op die vraag wordt duidelijk als men de mensen gadeslaat die op een tentoonstelling als deze van Picasso de zalen vullen, en luistert naar hun gesprekken. Het is een aspect van de opening der tentoonstelling dat ik nog verzwegen heb, maar dat men niet zou kunnen ignoreren, al wilde men. Daar zijn ze, de verontwaardigde journalist, de woedende captain of industry, de fulminerende politicus, met hun wrokkerige vrouwen naast zich. Ik verklaar dat het dezelfde waren, de honderden mensen in een walm van lichaamslucht, strompelend, buigend, lachend en liegend. Bijna allen meer dan 50 jaar oud, veel vrouwen vooral, met de wrede gezichten waar ik bang voor ben: een gezin terroriserend, kinderen helse straffen gevend, totdat een schoonzoon haar met bijl in stukken hakt als in een sprookje, maar men leest daarvan geregeld in France-Soir. Of met hun handen vol ringen geheel alleen een flat van acht kamers bewonend, zoals die, die ik kende en die achterwaarts de trap af daalde, zo kreupel was zij, snauwend en kijvend.

En mannen ook, de grootpraters, de uitleggers, de overtuigers, de bulderaars; zwetend en schreeuwend. En waarom is daaraan altijd verbonden die indruk als uit een nachtmerrie: zeker vijf zag ik er met tics. Verschillende met een wijnvlek; iemand die zo trilde dat het leek of hij danste; vele afzichtelijke wratten, kroppen, littekens (er was er een, onder een kin, waarin men een kippenei had kunnen leggen, indien het vergund geweest was de persoon ondersteboven te keren). En de fluisteraars, de doven, de kouwers, de kruipers, de gezichten in een duizendkoppige plooi van verrukking. Kunstgenieters. Picasso-kenners. Waar zijn de stenen die zij gooiden in 1914?

Een leugen viert haar veertigste verjaardag. De meest vooraanstaande leugenaars zijn bijeengekomen om haar zwetend, dringend en glimlachend te gedenken. Straks stappen zij in hun auto's en verdwijnen in het donker; morgen zien we hen weer in kerken, banken, directiekamers en ministeries.

Ik vergat nog te vermelden dat iemand niet op de opening is verschenen: Picasso zelf