Vestdijkkroniek. Jaargang 1976

Samenvatting

Samenvatting deel I

Het essay haakt aan bij Vestdijk's verhandeling over Emily Dickenson uit 1932. Daarin geeft hij aan wat voor hem intentionele-dynamische poëzie is en gaat hij in op de wisselwerking tussen vorm en inhoud. Het dynamische vertoont zich b.v. bij Rilke in de vorm van Verwandlung, metamorphose en in het tegelijkertijd concretiseren en abstraheren, concretizing abstract principles.

Vestdijk onderscheidt tussen muzikale en significatieve poëzie. De laatste is verstaanbaar, intelligibel, gecentreerd rondom een idee en staat dus ver af van het stamelen. Poëzie is veelzinnig, een gedicht laat een preciese richting zien maar binnen een hof van onduidelijkheid en on-precisie. Typerend voor Vestdijk is een indirecte manier van kijken en verwijzen naar de werkelijkheid.

Beeld van wat een gedicht is, is de glanzende kiemcel: suggestie van een universum in afgeslotenheid (monade). Een gedicht dat barst van de klanken maar zonder idee is, wordt verworpen, evenals het gedicht dat uitsluitend vertakkingen van ideeën inhoudt. Vestdijk argumenteert ten gunste van een evenwicht tussen concreet en abstract, beelden en ideeën. Poëzie is een kenvorm, een manier van voelen en denken. Representatief acht hij het sonnet. Significatieve

[p. 50]

poëzie krijgt er een evenwichtige vorm in.

Het denken is in de poëzie anders dan in de philosophie. Het gedicht is een beweging, een proces en daarmee niet-concluderend. Speciale belangstelling toont Vestdijk voor poëzie omtrent de liefde. In de liefdes-poëzie siddert de zegkracht onder het teken van terugkeer-van-de-geliefde. Poëzie roept op, roept terug, zij wordt door een verloren-gegaan-zijn gestimuleerd.

Taal als fenomeen krijgt uitvoerige aandacht. Vestdijk was zich, evenals Wittgenstein, goed bewust van het verraderlijke van de taal. Poëzie is min of meer een daad van wanhoop, een gewapende bekentenis die nooit overwinnend kan zijn. Idealen - Drukkende Idealen - ziin bijzonder verraderlijk. De grammaticale overeenstemming moet het ontgelden: ‘The road to hell is not paved with good intentions but with grammatically ordered nonsense.’

Vestdijk hield zich nadrukkelijk bezig met de essentie van de paradox en in het bijzonder met de fundamentele paradox van Ik en Gij, een grondthema van Buber. In zijn romans werkte hij het frustrerende van die paradox vooral psychologisch nader uit.

Poëzie wordt dus vergeleken met een kiemcel, proza met een veelcellig organisme. Een kiemcel omvat alle mogelijkheden en potenties en is daarmee vervuld van het volle leven. Zij houdt de mogelijkheid van alle vormen in, specialisatie zou haar gevangen zetten. Die cel is dus de zetel van verandering, metamorphose. Verwandlung. Een gedicht is dat alles ook. Vestdijk lost in het gedicht het levensraadsel niet op, het blijft als mysterie voortbestaan. In het hart van Vestdijk's poëzie treft men mysterie, verbijstering en pijn aan. Het gedicht is één en al dynamiek, het vibreert van het komende leven, zoals een kiemcel.

Samenvatting deel II

Praktijk en theorie van het dichten vullen elkaar wederkerig aan. Vestdijk's dichtwerk loopt in de pas met dat van grote buitenlandse tijdgenoten. In zijn significatieve poëzie speelt het denkproces een voorname rol. Zijn taalgebruik vertoont een combinatie van alledaagsheid en verhevenheid. Hij staat in het gedicht geen stagnatie, geen stilstand toe. Dit blijkt o.a. uit het gebruik van het ‘blurring rhyme’. Terwijl hij bezig is scherp te omschrijven vervagen de omtrekken alweer, ze lossen in de omgeving op.

Ook het beeldgebruik vertoont iets dergelijks. Geformuleerde gedachten en concrete verbeeldingen wisselen elkaar af als de hartslag, als systole en diastole die onverbrekelijk bijeen horen. Vestdijk is overigens als dichter veelal méér realist dan als romanschrijver, meent Beekman. Soms kan hij echter in zijn beeldvorming geheel de mist in gaan.

Typerend voor Vestdijk is een mengvorm van het verhevene en het aardse binnen strikt formele grenzen. Beekman vergelijkt een havengedicht van Wallace Stevens met Vestdijk's gedicht over Amsterdam. Hij toont aan hoe het gebruik van realistische details de precisie niet hoeft te bevorderen, maar in staat is een sfeer op te roepen. Het gedicht blijkt niet statisch te zijn, maar te vibreren van leven: ‘a ghosttown of activity’.

Na Vestdijk's gijzelingsperiode verliest zijn poëzie niet aan plasticiteit of psychologisch inzicht, maar zij wordt wel contemplatiever. Dood, religie en tijd

[p. 51]

komen als thema naar voren. Fundamentele levensvragen worden nu behandeld zonder verlies van plastisch uitbeeldingsvermogen.

De doods-poëzie maakt indruk op grond van het thema van de strijd op leven en dood tussen vader en zoon. De vader die gehaat wordt wegens het falen in het de zoon begrijpen. Vader en zoon verschijnen echter ook als elkaars spiegelbeeld. In de Ballade van het Vierde Kruis wordt God aangeklaagd als de lafhartige en hierin toont zich Vestdijk ongebruikelijk heftig. Beekman ziet dus het vader-zoon thema, religieus en werelds, als een emotioneel centraal thema.

Het gedicht De uiterste seconde wordt zeer uitvoerig geanalyseerd. Het is een hoogtepunt in Vestdijk's poëzie. Het grondthema is het proces van sterven, het doodgaan (sterven is verheven, doodgaan is alledaags!) als een gebeuren in het grensgebied tussen leven en dood. Ook het beëindigen van een levende relatie is een sterven. De zo alledaagse beelden - huis, vrouw en honden - zijn kernsymbolen die naar het sterven verwijzen.

Beekman stelt dat Vestdijk's gedichten géén voorstudies voor zijn latere werk zijn, zoals wel wordt betoogd. Het zijn eerder uitwijkwegen (escape vents) uit de spanningen die werk-van-lange-adem nu eenmaal meebrengt. Beekman vergelijkt de roman met het werk van de aannemer-wegenbouwer, het gedicht met dat van de mijn-ingenieur die een exploratieve schacht boort. Verticale ontginning. Dichten is ook het bijhouden van een metafysisch dagboek. Vestdijk's poëzie is, evenals het werk van Goethe en Rembrandt, verankerd in de realiteit. Vestdijk bewonderde Rembrandt vanwege diens onthutsende eenvoud in relatie tot de realiteit. Beekman's lange essay eindigt met een uitvoerig citaat uit de Poolse Ruiter, waarin Vestdijk Rembrandt's verbeelding van een ‘blooming youth on top of a mummy’ bijvalt. Leven en dood in één samenvattend beeld.