Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde. Nieuwe reeks 1960

[p. 551]

‘Nationale treurspelen’ uit de nalatenschap van Bilderdijk
Door Dr. Martien J.G. de Jong

I

In zijn bekende verhandeling Het treurspel (1808) schrijft Willem Bilderdijk uitvoerig over de grote pedagogische waarde van de zg. ‘Nationale Tooneelpoëzy’. Hij meent o.a. dat het vaderlandse treurspel bij uitstek geschikt is om belangstelling te wekken voor de nationale historie, doch voegt daar onmiddellijk aan toe dat de kennis van die historie zelf nog zeer veel te wensen overlaat. Dit geldt vooral met betrekking tot de middeleeuwse periode en dan meer in het biezonder voor Bilderdijks eigen vaderland: ‘Gebrekkig is de Geschiedenis aller hedendaagsche volken in hare eersten Eeuwen; maar de onze is op de allerdeerlijkste wijze mishandeld’⁽¹⁾.

Aangezien Willem Bilderdijk zich zowel met de geschiedschrijving als met de dramaturgie heeft beziggehouden, valt het te verwachten dat zijn eigen geschriften getuigenis afleggen van biezondere aandacht voor de zojuist aangeduide ‘mishandelde’ periode der nationale historie. Inderdaad is dit het geval. In zijn kritische opmerkingen bij Bilderdijks postuum verschenen Geschiedenis des Vaderlands schrijft een modern historikus anno 1958 dat de auteur de middeleeuwen verheerlijkt en dit tijdperk beschouwt als een ‘verloren paradijs’⁽²⁾. Volkomen in overeenstemming met bepaalde uitlatingen in zijn treurspelverhandeling van 1808 (en trouwens ook met zijn akademische studie in de rechten), is verder het feit dat Bilderdijk

(1) Willem Bilderdijk, Treurspelen, tweede deel, 's-Gravenhage 1808, blz. 159.

(2) Ph. de Vries in Algemene geschiedenis der Nederlanden, dl. XII, Zeist-Antwerpen 1958, blz. 468.

[p. 552]

in de Geschiedenis des Vaderlands zeer veel belangstelling toont voor het ‘Leenstelsel’ en het ‘Staatsrecht’.

Zijn werkzaamheid als dramatisch dichter vertoont dezelfde kenmerken. In 1808 publiceerde Bilderdijk drie treurspelen: Floris de Vijfde, Willem van Holland en Kormak. Voor het laatstgenoemde spel heeft de dichter ontleend aan Homerus, doch de handeling is ‘in eene andere eeuw en luchtstreek verplaatst’⁽¹⁾. De beide andere stukken zijn vaderlandse treurspelen over gebeurtenissen uit de middeleeuwse geschiedenis, die ten nauwste samenhangen met staatsrechterlijke problemen. De Floris de Vijfde voert de bekende moordaanslag van de edelen in 1296 ten tonele, en de Willem van Holland ‘behandelt’ de twisten die in het begin van de dertiende eeuw gepaard gingen met de erkenning van Willem I als graaf van Holland.

Bilderdijks werkzaamheid als schrijver van ‘Nationale Tooneelpoëzy’ is echter geenszins beperkt gebleven tot dit tweetal door hem zelf gepubliceerde treurspelen. Uit een onderzoek van zijn dichterlijke nalatenschap bleek me dat hij nog aan zes andere toneelstukken heeft gewerkt waarin belangrijke momenten uit de vaderlandse geschiedenis worden gedramatizeerd. Behalve een onvoltooid treurspel over de moord op Willem van Oranje in 1584, waarvoor ik reeds elders de aandacht vroeg⁽²⁾, schreef Bilderdijk ontwerpen en fragmenten voor toneelspelen over: Engelbert van Breda (achtste eeuw), Floris de Zwarte van Friesland (twaalfde eeuw), Graaf Willem van Holland, de kruisvaarder (dertiende eeuw), Willem de Vijfde van Holland (veertiende eeuw) en Willem van Arkel (vijftiende eeuw).

Bilderdijks belangstelling voor de middeleeuwse geschiedenis blijkt uit deze opsomming overduidelijk. Behalve de door mij al eerder gepubliceerde stukken over Engelbert van Breda en Willem de kruisvaarder⁽³⁾, bewijzen de hier genoemde toneelspelen bovendien dat Bilderdijk zich in de dichterlijke ‘praktijk’ bij

(1) De dichtwerken van Bilderdijk, dl. XV, blz. 141.

(2) Martien J.G. de Jong, Bilderdijks treurspel over Willem van Oranje, Spiegel der Letteren 1958, blz. 98 e.v.

(3) Martien J.G. de Jong, Een historisch spektakelstuk van Willem Bilderdijk, Roeping 1957, blz. 185 e.v. Mijn uitgave van Bilderdijks onvoltooide stuk over Engelbert van Breda werd opgenomen in het jaarboek 1960 van de Bredase oudheidkundige kring De Oranjeboom, dl. XIII, blz. 138 e.v.

[p. 553]

voorkeur verdiepte in staatsrechterlijke vraagstukken die verband hielden met het leenstelsel. Op welke wijze hij dergelijke problemen als dramatisch dichter verwerkte, leert ons een onderzoek van zijn onvoltooide treurspelen over Willem de Vijfde van Holland en Willem van Arkel, die tans voor het eerst worden gedrukt.

Alvorens tot de bespreking van deze stukken over te gaan, wil ik hier echter nog enkele opmerkingen maken over Bilderdijks werkzaamheid als geschiedschrijver en als dramatisch dichter in het algemeen.

De Geschiedenis des Vaderlands werd na de dood van Bilderdijk in dertien delen gepubliceerd door Prof. H.W. Tydeman, die daarvoor de aantekeningen benutte welke door de dichter waren gebruikt voor zijn privaatkolleges te Leiden (1817-1827). Hoewel Bilderdijk zich ook vóór die tijd had verdiept in de vaderlandse historie, schijnt hij toen niet het plan te hebben gehad de geschiedenis van het Nederlandse volk sistematisch te beschrijven⁽¹⁾. Het is evenwel Prof. Tydeman geweest, die herhaaldelijk op de uitgave van een vaderlandse geschiedenis door Bilderdijk heeft aangedrongen⁽²⁾. Zelf schreef de dichter hem in 1809: ‘... niets is mij ondoenlijker dan Historie schrijven. Dit werkt niets voor mij uit. Een metaphysique waarheid stelt men nooit voor, of men ziet er iets nieuws in; maar een fait is een fait en blijft het’⁽³⁾.

Pas twintig jaar later is Tydeman erin geslaagd het kollegehandschrift van Bilderdijk te kopen met het recht om dit na diens dood te publiceren. Bij de overdracht van het manuskript deelde Bilderdijk uitdrukkelijk mede dat de ‘grondslag tot een historie’ die hij aan het papier had toevertrouwd, slechts placht te dienen als uitgangspunt bij zijn privaatlessen. Hij vervolgt: ‘En recht uit gezeid, ik geloof met de uitgaaf gants geen eer te kunnen behalen, noch dat het aan de verwachting, die men er zich op den tytel af maken zal, zal beandwoorden. Oordeel gij zelf. - Naderhand, als opus posthumum, mocht het misschien aangaan, maar zelf het in 't licht te geven, acht ik beschamend voor mij’⁽⁴⁾.

(1) Dit volgt uit Bilderdijks briefwisseling. Uit Dichtwerken, dl. XV, blz. 141 blijkt dat Bilderdijk tijdens zijn verblijf te Brunswijk (1797-1806) les gaf in de vaderlandse geschiedenis. Vgl. Brieven, dl. I, blz. 239.

(2) Bewijsplaatsen worden genoemd in de Briefwisseling van Mr. W. Bilderdijk met de hoogleeraren en Mrs. M. en H.W. Tydeman, dl. II, Sneek 1867, blz. 376.

(3) Tyd., dl. I, blz. 153. Ik kursiveer de eerste regel.

(4) Tyd., dl. II, blz. 238. Ik kursiveer.

[p. 554]

Het komt mij voor dat bij de beoordeling van Bilderdijks Geschiedenis des Vaderlands terdege rekening moet worden gehouden met de zo even geciteerde passage uit de briefwisseling van de dichter. In verband hiermee wijs ik ook op een onuitgegeven brief van Abraham de Vries, die ik aantrof in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage. Schrijvend aan zijn broer Jeronimo, die evenals hijzelf een vriend en bewonderaar van Bilderdijk was, merkt De Vries bij Tydemans postume uitgave van de Geschiedenis des Vaderlands op: ‘Bilderdijks Geschiedenis is in mijne oogen een vod, een schandpaal voor het kwade humeur en wraakzuchtig karakter van den anders warelijk bewonderenswaardigen man door hem zelven opgericht, dien de ware Vriendschap had moeten verstoppen en verbranden, niet schaamteloos voor het publiek ten toon stellen’⁽¹⁾. Ook Isaac da Costa is van mening dat door de uitgave van de Geschiedenis des Vaderlands een ‘kwade dienst’ is bewezen ‘aan de nagedachtenis van den in alles paradoxen Geleerde’, die Bilderdijk nu eenmaal was. Evenals Bilderdijk zelf, ziet zijn bekendste leerling een tegenstrijdigheid tussen de publikatie in boekvorm en het besloten karakter van de privaatkolleges, waarbij de dichter mondelinge toelichtingen gaf op zijn geschiedkundige en de traditionele ‘Hoeksche-Staatsgezinde historieschrijvers’ bekritizerende aantekeningen, die volgens Da Costa worden gekenmerkt door de ‘overdrijving en helling naar tegenovergestelde uitersten’, welke voortvloeien uit Bilderdijks ‘heftigen aart’⁽²⁾.

Hoewel Bilderdijk door latere historici openlijk is geprezen omdat hij belangrijke korrekties heeft aangebracht op de traditionele vaderlandse geschiedschrijving⁽³⁾, achtte ik het nodig hier nog even de aandacht te vestigen op de ware aard en de ont-

(1) Onuitgegeven brief van Abraham de Vries aan Jeronimo de Vries van 1835; handschr. in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage, nr. 121 B 1-12.

(2) Is. da Costa, De mensch en de dichter Willem Bilderdijk, Haarlem 1859, blz. 326, 327.

(3) ‘Bij intuïtie zag hij (Bilderdijk), gedeeltelijk althans, hetgeen voor Wagenaar en andere bevooroordeelde republikeinen geheel verborgen was gebleven.... Naar mijn oordeel hebben zij (Bilderdijks onbewezen uitspraken) echter de grote verdienste, dat zij in de goede richting wijzen, waarheen ons onderzoek zich moet uitstrekken’, aldus Prof. Dr. Robert Fruin in De Gids van 1865. Vgl. noot 2 op blz. 551 en noot 2 op blz. 556.

[p. 555]

staansgeschiedenis van zijn postuum gepubliceerde historische aantekeningen: temeer omdat ook in deze studie enkele opmerkingen uit de Geschiedenis des Vaderlands tersprake moeten komen waaruit blijkt dat Bilderdijks tot het paradoksale neigende kritiek op de gangbare opvattingen, in sommige gevallen leiden kon tot volslagen onwetenschappelijke beweringen.

Mijn opmerking over de werkzaamheid van Bilderdijk als dramatisch dichter kan korter zijn. De kwestie is slechts dat ik mij verplicht zie een misverstand uit de weg te ruimen, dat is gewekt door een mededeling in de overigens voortreffelijke Bilderdijk-biografie van Dr. R.A. Kollewijn. Men leest namelijk in dit werk dat Kollewijn in het bezit is van een manuskript dat fragmenten bevat van een vaderlands treurspel over ‘Jan van Arkel’⁽¹⁾. Deze mededeling is onjuist en moet worden verklaard uit de omstandigheid dat Dr. Kollewijn het handschrift in kwestie niet nauwkeurig heeft bestudeerd⁽²⁾. De bundel manuskripten die als nr. 27, onder de later toegevoegde titel ‘Jan van Arkel’ in de kollektie-Kollewijn voorkomt, bevat fragmenten van twee toneelstukken. Er is een ontwerp en het openingstoneel van een treurspel dat de ondergang van Willem van Arkel verbeeldt; én er zijn bijna drie bedrijven en het ontwerp van een nationaal toneelstuk over graaf Willem de Vijfde van Holland. Daarenboven maakte Bilderdijk een aantal aantekeningen van geschiedkundige aard, die aan de eigenlijke ontwerpen voorafgingen. De door Kollewijn foutief betitelde manuskripten zijn dus geen andere als die, welke wij tans aan een kort literairhistorisch onderzoek zullen gaan onderwerpen.

(1) R.A. Kollewijn, Bilderdijk. Zijn leven en zijn werken, dl I, Amsterdam 1891, blz. 447. Kollewijn schonk zijn Bilderdijkiana in 1931 aan de Maatschappij der Nederlandse letterkunde te Leiden, Kodeks 1821.

(2) Zo is het Kollewijn ook ontgaan dat het door hem als Selima vermelde stuk (Kollewijn, dl. I, blz. 448) een ontwerp is voor Feiths treurspel Thirsa. Vgl. mijn artikelen |De eerste auteur van Feiths treurspel’, ‘Thirsa’, De nieuwe taalgids 1957, blz. 129 e.v. en blz. 205 e.v.

II

Zoals uit de handschriften van Willem de Vijfde blijkt, heeft Bilderdijk de dramatizering voor ogen gestaan van een beslissend

[p. 556]

moment uit de strijd tussen gravin Margareta van Henegouwen († 1355) en haar later krankzinnig geworden zoon Willem de Vijfde, die ook wel bekend is onder de naam ‘Willem Verbeider’ († 1389). De inzet van deze strijd was de macht in het graafschap Holland, die werd betwist door twee partijen: de Hoeken en de Kabeljauwen. Men zou kunnen zeggen dat de eerstgenoemden het bestuur over Holland en Zeeland in handen wilden brengen van een kleine groep aristokraten en dat zij derhalve belang hadden bij een zwakke (vrouwelijke) regering, terwijl de tweede groep daarentegen een krachtig grafelijk gezag wenste en zich een onafhankelijk en ondeelbaar land als ideaal stelde.

Om Bilderdijks houding tegenover de historische feiten vast te stellen, maak ik gebruik van zijn brieven en van de Geschiedenis des Vaderlands⁽¹⁾. Daarin heeft hij immers neergelegd wat hij zelf onder de ‘historische feiten’ verstond. Eventuele afwijkingen van de waarheid zijn voor ons niet van belang: zij vormen het voorwerp van onderzoek voor hem die Bilderdijks waarde als geschiedschrijver te bepalen heeft⁽²⁾. Tans gaat het er slechts om te achterhalen op welk standpunt Bilderdijk zich als toneelschrijver stelde, toen hij het gegeven van Margareta's strijd tegen haar zoon Willem te behandelen kreeg. Gaan wij daartoe eerst na hoe de dichter zich over de in zijn toneelstuk bewerkte gebeurtenissen als geschiedkundige heeft uitgelaten, zonder ons daarbij evenwel te bekommeren om het al of niet juiste van zijn uitspraken.

In het derde deel van zijn Geschiedenis des Vaderlands besteedt Bilderdijk bijna honderd bladzijden aan de twisten tussen Willem Verbeider en diens moeder Margareta⁽³⁾. Hij houdt zijn mening daarbij niet voor de lezer verborgen. Willem had ‘een goed hart en een beminlijk karakter’; zijn moeder daarentegen was een ‘heersch-en gewinzuchtigwijf’, een ‘helsche teef’, een ‘hoogmoedig wijf’, ‘ontuig’, een ‘helsche furie’ en ‘het hatelijkste wijf

(1) Na Bilderdijks dood uitgegeven door zijn vriend Prof. H.W. Tydeman (Amsterdam 1833-1855).

(2) Over Bilderdijk als geschiedschrijver o.a.J. Moll, Bilderdijk's ‘Geschiedenis des Vaderlands’, Assen 1918, en - onder dezelfde titel - K.H.E. de Jong, Leiden 1934. In zijn opstel Een eeuw strijd om Bilderdijk noemt P. Geyl verdere literatuur en laakt zelf Bilderdijks ‘extreme, alle historische zin en nationale verbondenheid ondermijnende partijzucht’ (De Gids 1956).

(3) Geschiedenis des Vaderlands dl. III. Amsterdam 1833, blz. 126-215.

[p. 557]

dat de geschiedenis van ons Land aanwijst’. Over de invektieven die zijn te verzamelen uit de brieven van Bilderdijk, deel ik nog slechts mede dat ze variëren van ‘wulps’, over ‘ontaard’ en ‘eerloos’, tot ‘hoerachtig’⁽¹⁾. Bilderdijk merkt zelf in zijn Geschiedenis op: ‘Sommigen zullen mogelijk verwonderd zijn dat ik deze vrouw Margareet zoo zwart afschildere’. De ‘verklaring’ die hij daarop laat volgen, doet de verwondering nog toenemen. Ze luidt: ‘Ik bekommer mij weinig over 't oordeel van Schrijvers omtrent personen. Oude familien weten meer en beter hoe de tijdgenoten dier personen daar over gevoelden’⁽²⁾! Afgezien van het feit dat de overlevering destijds wel meer als argument bij de geschiedschrijving werd gebruikt, wekt deze uitspraak het vermoeden dat Bilderdijk hier een ‘wetenschappelijk’ bewijs wenst te putten uit zijn fantasieën over de adellijke stamboom van zijn eigen geslacht⁽³⁾. Overigens lijken de scheldpartijen tegen Margareta en haar aanhangers nog het best verklaarbaar als ontoelaatbare gevoelsuitingen van een man die zich niet alleen zijn gehele leven een overtuigd voorstander heeft getoond van een sterk eenhoofdig mannelijk gezag, maar die bovendien alle onheilen wist toe te schrijven aan de duivelse werken van een verderfelijke kliekjesgeest, waarin hij de oude ‘Hoekse’ mentaliteit meende te onderkennen. Herhaaldelijk blijkt dat Bilderdijk een verwoed tegenstander is van vrouwelijk bestuur. Wie deze mening niet met hem deelt, moet het ontgelden. De verhandeling die J.C. de Jonge in 1817 over de Hoekse en Kabeljauwse twisten schreef, noemt hij: ‘schandelijk, dom en kwaadaartig-Aristocratisch’⁽⁴⁾. De Jonge had namelijk de partij der Hoeksen verdedigd, terwijl Bilderdijk ‘Kabeljaauwsch’ was. Zo noemt hij zich tenminste in een brief aan M. Tydeman, waar-

(1) Tyd., dl. I, blz. 186, 207, 208.

(2) Gesch., dl. III, blz. 156; vgl. blz. 136.

(3) Vgl. Tydeman in Gesch., dl. VII, blz. 303, noot 1.

(4) Mr. J.C. de Jonge, Verhandeling over den oorsprong der Hoeksche en Kabeljauwsche twisten, Leyden 1817. Het oordeel van Bilderdijk staat in een onuitgegeven brief van 2-9-1817 (Portefeuilles-Margadant, Bilderdijk-Museum, Amsterdam). Tydeman achtte het nodig ‘eenige hatelijke uitdrukkingen tegen den verdienstelijken Heer De Jonge’ bij de uitgave van Bilderdijks Geschiedenis achterwege te laten (Gesch., dl. III, blz. 254). In de Koninklijke Biblioteek te 's-Gravenhage bevindt zich, onder nr. 129D28, een bundeltje aantekeningen die door Bilderdijk n.a.v. de verhandeling van De Jonge werden gemaakt.

[p. 558]

in wordt uiteengezet dat Holland steeds een mannelijk leen is geweest en derhalve Margareta ongerechtigd er te regeren⁽¹⁾.

Uit het voorafgaande is Bilderdijks standpunt genoegzaam gebleken. Tot goed begrip van zijn treurspelontwerp deel ik tans nog enkele biezonderheden mede over Willem de Vijfde en zijn moeder Margareta. Willem de Vijfde was de tweede zoon van keizer Lodewijk van Beieren en Margareta van Henegouwen. Na de dood van haar broer Willem IV van Avesnes (1345), volgde Margareta op als gravin van het ‘spilleleen’ Henegouwen en bovendien werd zij door haar keizerlijke gemaal beleend met Holland en Zeeland. Na de inhuldiging in 1346 benoemde Margareta haar dertienjarige zoon Willem tot regent en opvolger: ‘verbeydende’ de grafelijkheid. Als raadgever van Willem trad o.a. Margareta's oom Jan van Beaumont op de voorgrond. Drie jaar later stond Margareta aan haar zoon het grafelijk gezag over Holland en Zeeland af, tegen betaling van een jaargeld. Hiertegen ontstond ‘Hoeks’ verzet te Dordrecht. In 1350 omringde Willem zich met een ‘Kabeljauwse’ aanhang en weigerde hij aan de verplichtingen jegens zijn moeder te voldoen. Margareta herriep toen haar beslissing, maar Willem liet zich niettemin in het daarop volgende jaar uitroepen als graaf van Holland, waar hij werd gesteund door de Kabeljauwen. Hij versloeg de vloot van zijn moeder bij Zwartewaal (nabij Den Briel) en aanvaardde in 1352 de bemiddeling van Edward III van Engeland. Kort daarop trouwde hij met diens nicht Machteld van Lancaster. Bij de vrede van 1354 behield Willem de gewesten Holland en Zeeland en in 1356 volgde hij ook op in Henegouwen. Nadat hij tekenen van krankzinnigheid begon te vertonen, nam zijn broer Albrecht van Beieren de regering over in de funktie van ‘ruwaard’⁽²⁾.

Zoals reeds is medegedeeld (blz. 555), plaatste Bilderdijk boven het ontwerp van zijn treurspel een aantal geschiedkundige notities.

(1) Onuitgegeven brief van 24-3-1808 aan M. Tydeman. Handschrift in de K.B. te 's-Gravenhage onder het nummer 72B16; vgl. Gesch., dl. III, blz. 132, 137.

(2) Winkler Prins encyclopedie onder hoofdredaktie van Prof. Dr. E. de Bruyne e.a., Amsterdam-Brussel, dl. XIII (1952), blz. 356, dl. XVIII (1954), blz. 527. Uitvoeriger bij P.J. Blok, Geschiedenis van het Nederlandsche volk², dl. I, Leiden 1912, blz. 322 e.v.P. Geyl spreekt in het eerste deel van zijn Geschiedenis van de Nederlandsche stam (1930, blz. 218 e.v.) over de alom heersende ‘partijhartstocht’ van die tijd, welke ‘om zichzelfswil’ lijkt te bestaan!

[p. 559]

Interessant is dat uit deze aantekeningen valt op te maken welke zijn onmiddellijke bron is geweest. De aantekeningen luiden:

1345 sterft Wm. IV / 1346 komt Marg. in Holland / 1347 ob. hr. Lodewijk / 1346 Wm. Verbeider v.H. en Z. / 1348 afstand / 27 Septr. Wm. legt neêr. Van dien tijd af rekent men de partijschap. De Hoekschen geplonderd / 1351 neemt hij 't gezag weêr aan / Voorjaar 1351 zeeslag in Zeeland...... op de Maas / 1354 J.v. Beaum. uitspraak / 1355 Marg. sterft / 1357 Wm. krankzinnig / Wanneer met Macht. v. Lankaster getrd.? / Wanneer Wm. geboren? / Beaumont, Scheidsman.

Ik vond één oud geschiedenisboek waarin de feiten in deze volgorde worden vermeld. Dat klopte bovendien met de paginering die Bilderdijk aangaf bij de historische aantekeningen voor zijn treurspel over Willem van Arkel.⁽¹⁾. Dit boek is de Vaderlandsche Historie van een ‘onwetend waanwijs gekjen’, waaraan Bilderdijk voor zijn eigen Geschiedenis veel ontleende, doch dat hij betitelde als: ‘de lasteringen des vervloekten Wagenaars, die de geschiedenis der Vorsten even als die van den gezegenden Heiland vervalscht’⁽²⁾. Bilderdijks bron was dus de door hem zo zeer gesmade anti-monarchale en ‘aristocratische’ historikus Jan Wagenaar (1709-1773), wiens Vaderlandsche Historie hij trouwens ook bij zijn kolleges te Brunswijk als ‘leiddraad’ had gebruikt⁽³⁾. Dat Bilderdijk in zijn treurspel van die bron afwijkt, zal na het voorafgaande niemand meer verwonderen. De verdere aantekeningen bij het ontwerp stellen ons in staat die afwijkingen op de voet te volgen. Onmiddellijk na de reeds weergegeven notities, vervolgt het handschrift:

Wm. had de regeer. weêr opgegeven, is niet gesteld op de heerschappij / Mr. nu Ma. de kon. v. Engel. 't land opdraagt, dit kan hij niet dulden / Nu is hij, als Erfgen. v. Wm. III en IV, als Hollander, verplicht, zijn volk te beschermen voor de overzeesche overheersing.

De eerste zin is een subjektieve interpretatie van het historische feit dat Willem in 1350 afstand deed. In de tweede en derde zin

(1) Zie blz. 613.

(2) J. Wagenaar, Vaderlandsche historie, derde deel, tweede druk, Amsterdam 1770, blz. 268-291. Tyd., dl. I, blz. 208. Gesch., dl. IV, blz. 184. Voor Bilderdijks ontleningen: Moll, blz. 51.

(3) Dichtwerken, dl. XV, blz. 141.

[p. 560]

keert de dichter een door Wagenaar medegedeelde volgorde zonder meer om. De Vaderlandsche Historie vermeldt dat Margareta gedwongen was de hulp van de Engelse koning in te roepen, nadat Willem zich opnieuw als graaf had laten huldigen⁽¹⁾; Bilderdijk wenst het voor te stellen alsof Willem genoodzaakt werd het gezag te hernemen omdat hij een Engelse overheersing niet dulden kon. Daarmee begint tevens de idealizering van zijn held. De nu volgende alinea is:

Ed. na dat hij Marg. met troepen en geld ondersteund heeft om zich voor hem meester v. Holland te maken, biedt (ô fi) zich tot scheidsman aan / Hij houdt Machteld v.L. gevangen, om Wm. te dwingen / Hij wil ze te rug geven /

Eerst een kort gevoelskommentaar op een bij Wagenaar vermelde gebeurtenis. In de volgende zin blijkt Bilderdijks fantasie zich weer al iets meer van zijn bron te hebben losgemaakt. De bij de eerste aantekeningen gerezen vraag omtrent Machteld, laat ruimte aan zijn verbeelding⁽²⁾. Willems verloofde, Machteld van Lankaster, zal in zijn stuk door de koning van Engeland in gijzeling worden gehouden. De aantekeningen vervolgen met een gegeven uit Wagenaar: Jan v. Beaumont, Wms. Oom, gemachtigde v. Edd. Daaronder trok Bilderdijk een dubbele streep. Nu raakt zijn fantasie eerst goed op dreef. Hij vervolgt met enkele aanduidingen voor de laatste bedrijven van zijn stuk:

V. 't slot, is Margs. afstand. Wms verzwakking door een val v. 't paard / IV. Vooraf een slag wr. v. de tijding tot Marg. komt, dat Wm. verslagen is, 't geen in 't Ve bedrijf anders uitkomt. Dit gerucht van zijn dood, doet de Edelen zich te sterker verbinden / III. Toebereidsels tot dien slag, na een vruchtloos onderhoud tusschen W. en Marg. / Marg. zit onder Egmond⁽³⁾ en Brederode.

(1) Wagenaar, dl. III, blz. 277.

(2) Wagenaar vermeldt slechts dat Willem na de slag op de Maas in 1351 naar Engeland ging, ‘alwaar hij, sedert, in 't Huwelijk tradt, met Magteld, Dogter van Henrik, Hertoge van Lankaster’ (Wagenaar, dl. III, blz. 282).

(3) Deze naam berust op een vergissing van Bilderdijk. Egmond behoorde tot de partij van Willem. (vgl. noot 1 op blz. 577 en noot 1 op blz. 585).

[p. 561]

We zagen in deze aantekeningen dat Bilderdijk zich slechts schoorvoetend van zijn uitgangspunt verwijderde. In het eigenlijke ontwerp, dat hij hierna schreef, speelt de fantasie een veel grotere rol, evenals in de overgeleverde tekst van de eerste bedrijven. Men moet bij de afdwalingen van zijn bron nochtans onderscheid maken tussen de afwijkingen van Wagenaar die Bilderdijk als historikus verdedigde, en die welke hij als dramatisch dichter aanbracht in de door hem zelf als historische feiten erkende gebeurtenissen. De dag waarop het toneelstuk speelt, is aan de hand van Bilderdijks Geschiedenis te bepalen. Het is de vierde juli van het jaar 1351. Toen ‘bejegenden de vloten elkander op de Maze nabij den Briel en Zwartenwaal’, waarbij ‘de overwinning zich verklaarde voor den braven Willem’⁽¹⁾. Wie de uitlatingen van Bilderdijk als historikus vergelijkt met de toneeltekst, ontdekt talrijke parallellen. Zonder rekening te houden met herhaalde overeenkomsten, tekende ik een twintigtal ongeveer gelijkluidende plaatsen aan⁽²⁾. De dichter blijkt in het toneelstuk niet zo heel ver van zijn eigen historische waarheid af te wijken. Hij verlegt de plaats der handeling van Schiedam⁽³⁾ naar het slot van Willems medestander Arkel te Gorkum, vlecht de episode van Machtelds gijzeling in en stelt het in zijn ontwerp voor alsof de verzoening onmiddellijk na de slag op de vierde juli plaatsvond. De geest die zijn toneelstuk ademt, is echter onmiskenbaar die van zijn Geschiedenis des Vaderlands. Staatsrechterlijk gezien, is de Willem de Vijfde een illustratie van Bilderdijks kabeljauwse overtuiging. Daar waar de geschiedkundige gegevens tekort schoten (de tijd van Willems verloving met Machteld), werd de historische onzekerheid op gelukkige wijze benut door zijn verbeelding. Als men zich stelt op het standpunt van Bilderdijk, moet tenslotte worden gekonkludeerd dat het geschiedkundige gegeven voor zijn Willem de Vijfde slechts in geringe mate door de dramatische bewerking werd ver-tekend⁽⁴⁾.

(1) Gesch., dl. III, blz. 173, 174.

(2) Bij de uitgave van Bilderdijks treurspel heb ik deze overeenkomstige plaatsen in de voetnoten aangegeven.

(3) Gesch., dl. III, blz. 173.

(4) Voor Bilderdijks mening over de verplichtingen van de toneelschrijver t.o. de historische waarheid zie men overigens mijn in noot 3 op blz. 552 genoemde uitgave van Engelbert van Breda.

[p. 562]

III

Bilderdijk is niet de eerste geweest die de twisten tussen Margareta en haar zoon voor het toneel bewerkte. Zoals verderop⁽¹⁾. zal worden bewezen, deden dat tenminste drie auteurs vóór hem. Wij zullen hun resultaten even met die van Bilderdijk moeten vergelijken.

In 1774 verscheen de Hertog Willem de Vijfde van Simon Rivier, een treurspel met vijf bedrijven en twee ‘vertooningen’ waarin gevochten wordt en allegorische figuren optreden⁽²⁾. Zijn stuk speelt zich af nadat de twee slagen van 1351 reeds hebben plaatsgehad en eindigt met de opsluiting van de door wroeging krankzinnig geworden Willem, die op het toneel ‘doorslaande blijken van volkome dolligheid’ geeft⁽³⁾. Volgens Rivier zou Willem graag de grafelijke waardigheid aan zijn moeder hebben afgestaan, werd hij niet ‘door eer en eed, en door bezwooren wetten weërhouden’⁽⁴⁾. De graaf tracht de kabeljauwse edelen daarom te bewegen hem van zijn eed te ontslaan⁽⁵⁾. Ook Bilderdijks Willem de Vijfde kent de twijfel. Dat blijkt uit de laatste regel van het overgeleverde fragment en uit Willems klacht in het twaalfde toneel van het tweede bedrijf:

ô Waarom mij gedoemd tot heerschen tot regeeren.
Of wat verhindert mij ten halve weer te keeren?

Maar onmiddellijk daarop besluit hij:

Doch neen! ik gaf mijn volk, mijn trouw en vorstelijk woord.
Hun offre ik rust en bloed- aan wien het toebehoort.

In het eerste toneel van het derde bedrijf herhaalt de graaf nogeens nadrukkelijk dat hij zich geheel zal offeren ‘aan 't recht van (z)ijn Baronnen’ en alles lijden wil zo ‘hun belangen (dat) vereischen’. Er zijn andere overeenkomsten met het stuk van

(1) Zie blz. 569 e.v.

(2) S. Rivier, Hertog Willem de vijfde, bijgenaamt de dolle, graaf van Holland, Zeeland en Henegouwen, en Heer van Vriesland. Treurspel, Rotterdam 1774.

(3) Rivier, blz. 25, 44.

(4) Id., blz. 16, 34.

(5) Id., blz. 22.

[p. 563]

Rivier. Men vergelijke slechts de betoning van trouw der kabeljauwse edelen aan Willem, met die der hoekse aan Margareta in het treurspel van Simon Rivier⁽¹⁾. Ook de gruwelijke bedreigingen van Margareta aan het adres van haar zoon, komen in beide toneelstukken voor⁽²⁾. Jan van Beaumont behoort bij Rivier niet tot de dramatis personae; in zijn stuk treedt Albrecht, de broeder van Willem, op als ‘Twistbemiddelaar’⁽³⁾. Als in het oudere stuk de ontmoeting tussen Margareta en haar zoon zal plaatsvinden, neemt de laatste maatregelen om de ontvangst zo waardig mogelijk te doen zijn. Hetzelfde gebeurt bij Bilderdijk. Evenals bij Rivier, moet daartoe eerst een aan Margareta sympatieke gevangene uit Willems kerker worden bevrijd. Bij Rivier is dat Brederode; bij Bilderdijk is het Jan van Beaumont⁽⁴⁾. Ook bij de oudere schrijver loopt de ontmoeting tussen moeder en zoon op beledigingen uit, nadat Margareta niets van bemiddelende voorstellen heeft willen weten⁽⁵⁾. Bovendien komt in beide stukken Margareta's vervloeking van haar zoon voor, al is ze in het treurspel van Bilderdijk (natuurlijk) veel heftiger⁽⁶⁾. Opmerkelijk is ook dat Bilderdijk blijkens zijn ontwerp een bijeenkomst der edelen in het vierde toneel van het derde bedrijf wilde plaatsen, waarbij deze weigeren hun trouw te zweren aan Margareta. Hetzelfde vindt plaats in het vierde toneel van Riviers derde bedrijf⁽⁷⁾.

In verband met het toneelstuk van Simon Rivier dient tenslotte nog te worden gewezen op een eigenaardigheid die men aantreft in Bilderdijks aanwijzingen voor het vierde en vijfde bedrijf van zijn treurspelontwerp. Hij laat daar een door Willem de Vijfde aan zijn moeder gerichte brief overhandigen, die tot gevolg heeft dat Margareta plotseling besluit de regering neer te leggen. Men kan slechts gissen dat Willem in dit (na zijn dood te overhandigen) schrijven aan zijn moeder vergeving heeft gevraagd als kind, een daad die hij tijdens hun voorafgaand onderhoud niet heeft

(1) Willem de Vijfde, I/1; Rivier, blz. 48.

(2) Willem, II/9; Rivier, blz. 3.

(3) Rivier, blz. 32.

(4) Willem, III/1; Rivier, blz. 9, 10.

(5) Willem, III/2; Rivier, blz. 15, 16.

(6) Willem, III/2; Rivier, blz. 65.

(7) Rivier, blz. 29 e.v.

[p. 564]

kunnen stellen, omdat hij toen sprak als telg van ‘koning Willems (en) der Florissen geslacht’ die, als beschermer van het recht, zijn land te verdedigen had tegen de indringster die Margareta was. In geen geval kan worden aangenomen dat de graaf in dit schrijven het recht van zijn moeder zou hebben erkend. Deed hij dat wel, dan zou zijn houding kortweg belachelijk worden en het treurspel een tegenspraak van Bilderdijks eigen staatkundige opvattingen. Aangezien dit niet valt aan te nemen, veronderstel ik dat Bilderdijk deze brief heeft willen gebruiken om een bij Simon Rivier voorkomend motief door omkering voor zijn eigen toneelstuk geschikt te maken. In Riviers treurspel verzoekt de opstandige graaf namelijk aan zijn moeder of zij ‘'t Roer der regering’ weer aanvaarden wil⁽¹⁾.

Jammer is, dat ik de mening van Bilderdijk over dit stuk nergens heb kunnen vinden. Wel vond ik zijn opinie over een ander treurspel waarin het door hem behandelde gegeven is verwerkt. Ik bedoel de Margaretha van Henegouwen door J. Fokke, waarover Bilderdijk opmerkte dat de schrijver zijn onderwerp ‘kwalijk heeft aangevat’⁽²⁾. Dit oordeel zal mede zijn ingegeven door de omstandigheid dat in Fokkes eerste tonelen over Willem wordt medegedeeld dat hij ‘verslingert op 't gebied’ is en zich omringd heeft door vleiers: beschuldigingen die in Bilderdijks stuk juist tegen Margareta worden geuit⁽³⁾. In het treurspel van Fokke wordt Gorkum, waar Bilderdijks stuk zich afspeelt, genoemd als de plaats, ‘daar hij... zich met een reeks van vrinden / in spijt der Moeder, tot haar nadeel, dorst verbinden’⁽⁴⁾. Deze woorden worden uitgesproken door Jan van Beaumont, die in dit stuk dus wèl tot de handelende personen behoort doch, in tegenstelling tot Bilderdijks opvatting, openlijk de partij kiest van Margareta. Behalve Beaumont, treedt ook Brederode in het stuk van Fokke op. Hij is degene die graaf Willem tijdens het onderhoud met Margareta de reprimande toedient, die hij zelf vertienvoudigd te inkasseren krijgt in Bilderdijks toneelstuk⁽⁵⁾. De

(1) Rivier, blz. 5.

(2) Brieven van Mr. Willem Bilderdijk, dl. II, Amsterdam 1837, blz. 100; J. Fokke, Margaretha van Henegouwen, Gravin van Holland en Zeeland, Amsterdam 1775.

(3) Willem, I/1; Fokke, blz. 2, 6.

(4) Fokke, blz. 2.

(5) Willem, III/2; Fokke, blz. 19.

[p. 565]

Willem de Vijfde van Bilderdijk schijnt wel een doorlopende ‘korrektie’ op het werk van Fokke.

Intussen zal men hebben opgemerkt dat Bilderdijks episode over de gijzeling van Machteld van Lancaster in de beide andere stukken ontbreekt. Desondanks berust dit motief niet helemaal op zijn eigen fantasie. Het valt eveneens te verklaren als een ‘korrektie’, en wel op het in 1806 verschenen treurspel De Hoekschen en Kabeljauwschen, door Hendrik Tollens⁽¹⁾. Daarin wordt Machteld ten tonele gevoerd als gevangene van... Willem! De Engelse jonkvrouw treedt bij Tollens namelijk op als verloofde van Willems broer Albrecht van Beieren. Nadat zij op verraderlijke wijze door de Hollandse graaf is geschaakt, staat Albrecht haar tenslotte edelmoedig aan zijn broer af. Tollens' toneelstuk heeft nog meer overeenkomsten met dat van Bilderdijk, o.a. de aankondiging van Margareta's vloot en de komst van een gezant per schip⁽²⁾. Ook de door Beaumonts komst afgebroken alleenspraak waarin Machteld haar lot beklaagt en de Engelse toestanden vergelijkt met die in Holland, ontbreekt bij Tollens niet⁽³⁾. Gemeenschappelijk hebben beide stukken nog de vervloeking van Margareta en de poging van een harer gezanten om op Willems gevoel te werken door hem te konfronteren met een dierbare vrouw. Bij Bilderdijk is dat Machteld; bij Tollens is het zijn moeder zelf⁽⁴⁾.

Wij kunnen tenslotte vaststellen: Uit historisch en staatsrechterlijk oogpunt mag de Willem de Vijfde worden beschouwd als illustratie der Bilderdijkiaanse ideeën; als toneelspel is het stuk een dramatisch-politieke ‘korrektie’ op Bilderdijks voorgangers, van wie de schrijver de hem bruikbaar lijkende elementen overigens dankbaar heeft benut. Dat Bilderdijk voornemens was de drie klassieke eenheden in zijn stuk te handhaven, blijkt uit zijn ontwerp duidelijk. Tevens is daaruit te konkluderen dat de ont-

(1) H. Tollens Czn., De Hoekschen en Kabeljaauwschen. Treurspel, Amsterdam 1836. Over de verhouding Bilderdijk-Tollens, zie: J. Bosch, Bilderdijk en Tollens, opgenomen in het verslag over het jaar 1939-1940 van de vereniging Het Bilderdijk-Museum, Amsterdam 1941.

(2) Willem, II/4, 5; Tollens, blz. 13, 15.

(3) Ontwerp Willem, IV/1; Tollens, blz. 29 (III/1).

(4) Willem, III/2, 1/3; Tollens, blz. 60, 21.

[p. 566]

knoping van Willem de Vijfde in even geringe mate ‘tragisch’ zou zijn geweest als dat in Bilderdijks uitgegeven ‘treurspel’ Willem van Holland het geval is⁽¹⁾.

(1) Dichtwerken, dl. IV, blz. 73, 74.

IV

Aan de ommezijde van het blad met het kompositie-schema van Willem de Vijfde, schreef Bilderdijk enige aantekenigen en het ontwerp voor een ander nationaal spel, dat waarschijnlijk de titel Willem van Arkel zou hebben gekregen⁽²⁾. Omdat hij daarop tevens enkele data uit het leven van diens vader Jan van Arkel plaatste, is Kollewijn waarschijnlijk tot zijn reeds besproken foutieve naamgeving gekomen⁽³⁾. Van het treurspel in kwestie is verder slechts het begin van de openingsscène overgeleverd. Ook dit bevindt zich onder de fragmenten van Willem de Vijfde.

Volgens het door Bilderdijk geraadpleegde werk van Wagenaar, moet de handeling van dit tweede nationale spel plaatsvinden op 1 december 1417. In het konflikt tussen Jakoba van Beieren en haar oom Jan zonder Genade, de elekt van Luik, hadden de heren van Arkel de partij van de laatstgenoemde gekozen. Zij wilden zich meester maken van de stad Gorkum en het slot Arkel, waardoor Jan van Beieren dan nagenoeg geheel Zuid-Holland zou beheersen. Inderdaad kreeg Egmond voor hen de stad bij verrassing in handen. Kort daarop deed Jakoba echter vanuit het vroegere slot der Arkels een aanval op de stad die met sukses werd bekroond: ‘De Arkelschen waren wel vijfendertighonderd gewapenden sterk, en stonden geschaard, in eene straat, thans de Krijtsteeg genoemd. Hier viel, op den eersten van Wintermaand, een bloedig gevegt voor, in welk Vrouw Jakoba de overhand behieldt. Meer dan duizend man sneuvelde 'er van de Arkelsche zijde, onder welken Jongkheer Willem zelf was. Egmond en veele Geldersche Edelen werden gevangen genomen: van welken 'er, sedert, eenigen onthalsd werden’⁽⁴⁾.

(2) Zoals ik in het voorafgaande aantoonde, nam Bilderdijk deze aantekeningen over uit de Vaderlandsche Historie van Jan Wagenaar.

(3) Zie blz. 555; Kollewijn, dl. I, blz. 447.

(4) Wagenaar, dl. III, blz. 419, 420 en - ongeveer hetzelfde - in Bilderdijks Gesch., dl. IV, blz. 60, 61.

[p. 567]

Bilderdijks treurspelontwerp is overzichtelijk genoeg om voor zichzelf te spreken. Zeer opmerkelijk daarin is de liefde van Jakoba van Beieren voor haar vijand Willem van Arkel. Er schijnt slechts één historische bron te zijn die daarvan melding maakt. Dat is in het in 1656 te Gorkum verschenen Leven der Doorluchtige Heeren van Arkel, ende Beschrijving der stad Gorinchem, door Abraham Kemp⁽¹⁾. Dit werk heeft Bilderdijk m.i. niet gekend. Indien dat het wel het geval was, zou hij er in zijn Geschiedenis des Vaderlands zeker gebruik van hebben gemaakt om de verliefdheid van Jakoba aan de kaak te stellen. Hij deelt immers van de ‘slimme en doortrapte feeks’ mede dat zij ‘wulps van aart’ was en dat Jan van Brabant’ physiek niet gesteld was, om haar te bevredigen’⁽²⁾. Als Bilderdijk, al was het dan slechts door overlevering in ‘oude familien’, ook maar iets van dien aard had vermoed, zou hij het zeker te berde hebben gebracht om de wulpsheid van de gehate Jakoba belachelijk te maken. Nu moest hij er zich tevreden mee stellen zijn Geschiedenis, na het verslag over de gebeurtenissen te Gorkum 'als volgt voort te zetten: ‘Maar Jacoba, die nu sedert den 4 April weduw was, moest weder een man hebben, en zij was geen wijfjen om den annus luctus (het jaar van rouw) verder uit te strekken dan volstrekt behoefde...⁽³⁾.

Toch is het motief van Jakoba's liefde voor haar vijand geen verzinsel van Bilderdijk. Hij heeft het m.i. ontleend aan het in 1662 verschenen treurspel Den ondergang van Jr. Willem van Arkel, door J. van Paffenrode, met wiens stuk het ontwerp van Bilderdijk

(1) W.C. Peletier, Jacoba van Beieren in het Nederlandsche treurspel, Nijmegen 1912, blz. 32. Blijkens de Catalogus librorum Guilelmus Bilderdijk d.d. 24 juli 1797 was Bilderdijk in het bezit van de door mij niet geraadpleegde uitgave: C. van Zomeren, Beschrijving der stadt Gorinchem en Landen van Arkel, Gorinch, 1755. Een niet door Peletier genoemd toneelstuk is Kornelis Zeventis, Jacoba van Beyeren, 1691, waarvan ik de titel aantrof op een kladblaadje van Bilderdijk (Ltk. Museum te 's-Gravenhage, hschr. B. 583, adversaria 3), maar waarnaar ik tevergeefs zocht in de grote Nederlandse biblioteken.

(2) Gesch., dl. IV, blz. 77, 78. Vgl. Dichtwerken, dl. XIV, blz. 17.

(3) Gesch., dl. IV, blz. 61. Moll herinnert er in zijn proefschrift aan dat Tydeman de ‘gemeenste’ scheldwoorden aan het adres van Jakoba nog heeft onderdrukt. Moll, blz. 24.

[p. 568]

opvallende overeenkomsten vertoont⁽¹⁾. In beide spelen heeft Arkel de opdracht om zijn vader te wreken en wordt hij voorgesteld als een simpatieke figuur. Het eerste bedrijf begint met een gesprek tussen Arkel en Egmond en in het tweede bedrijf volgt dan het aanzoek van Jakoba. Bij Paffenrode is de drost van Gorkum daarbij tussenpersoon⁽²⁾, maar Bilderdijk verhevigt Jakoba's liefde nog door haar zelf (als ridder vermomd) een onderhoud met Arkel te doen vragen: de vernedering door Arkels afwijzing wordt daar natuurlijk des te direkter door. Verder blijkt dat het tafereel waarin Arkel de wachten kontroleert, zowel bij Bilderdijk als bij Paffenrode te vinden is. Opmerkelijk en totaal anders als bij Bilderdijk, is evenwel het feit dat Paffenrodes Jakoba al in het vierde bedrijf het bericht van Arkels dood ontvangt.

Er zijn verschillende zwakke punten in het treurspel van Paffenrode. Met de eenheid van plaats heeft hij moeten schipperen. Het toneel stelde voor: ‘de stad en het slot van Gornichem’. Bilderdijks stuk speelt echter alleen in de stad. Bezwaarlijker is bij Paffenrode dat de ‘hoofddaad’ al in het vierde bedrijf is voltooid. Het vijfde bedrijf is een toevoeging die buiten het eigenlijke onderwerp staat: Jakoba dringt daar aan op de terechtstelling van de heer van Vernenburg, die bij de inname van Gorkum gevangen was genomen. Blijkens zijn ontwerp, zou Bilderdijk deze fout in ieder geval hebben vermeden. Paffenrode heeft ook enkele niet-historische figuren ingevoerd die de rol vervullen van ‘vertrouweling’. Ook dit heeft Bilderdijk willen vermijden. Toch heeft ook hij een episode moeten invoeren om de voorgeschreven vijf bedrijven ‘vol’ te maken. Het is de geschiedenis van Arkels verdwenen geliefde, die in het derde bedrijf door Jakoba wordt ontdekt in een klooster: waarschijnlijk zou Bilderdijk door deze kunstgreep hebben bereikt dat de figuur van Willem

(1) Den onder-gang van Ionk-Heer Willem van Arkel, treurspel door I.v.P., Tot Gorinchem 1662, eksemplaar in de U.B. te Leiden. Zie ook Peletier, blz. 22-39.

(2) ‘Ondertusschen sond vrouw Jacoba in 't heymelijk den heere Arent van Leyenburg, drossaerd van Gornichem, tot Jr. Willem, daer sy op verlieft was, hem aanbiddende door een huwelijk tusschen haer beyde al het dreygend quaed te willen stuyten...’ (Paffenrode, Inhoud) Arkel geeft Leyenburg de boodschap mee: ‘Dat ik eer sterven wou, / Eer dat ik oit met haer in echt vergaeren sou’ (Paffenrode, blz. 16).

[p. 569]

van Arkel meer reliëf had gekregen als bij Paffenrode het geval is. Overigens dient men er rekening mee te houden dat Bilderdijk in een gunstigere positie verkeerde als zijn voorganger. Hij had de fouten in het werk van Paffenrode slechts vast te stellen en moest dan trachten deze zelf te vermijden. Desondanks is hij blijkbaar nimmer tot de uitwerking van zijn treurspel gekomen.

Met betrekking tot Bilderdijks opvattingen als dramaturg kan tenslotte worden vastgesteld, dat een vergelijking van zijn ontwerp met het treurspel van Paffenrode tot de konklusie leidt dat Bilderdijk meer aandacht toonde voor de klassieke eenheden, en in het biezonder voor de eenheid van handeling.

V

Het is niet mogelijk de tans besproken stukken op de dag af te dateren. Dat ze beide in dezelfde periode zijn ontstaan, is echter duidelijk. De ontwerpen staan op een en hetzelfde blad en het korte fragment van Willem van Arkel schreef Bilderdijk op een papiertje dat dezelfde omvang heeft als de blaadjes waarop de fragmenten van Willem de Vijfde voorkomen. Ook het handschrift vestigt de indruk dat beide stukken in dezelfde tijd werden geschreven. Daarop wijst trouwens ook het feit dat de manuskripten in de kollektie Kollewijn één bundeltje vormen. Het resultaat van de nu volgende poging tot datering van de Willem de Vijfde, zal daarom tevens een aanwijzing zijn voor de ontstaansdatum van Willem van Arkel.

Bilderdijks treurspel over Margareta en haar zoon Willem, is m.i. in ieder geval geschreven na de achttiende augustus van het jaar 1806. Ik konkludeer dit uit een brief die Bilderdijk op die datum schreef aan Jeronimo de Vries. Daarin antwoordt hij op een verzoek om zijn mening over het treurspel De Hoekschen en Kabeljaauwschen door Tollens. Bilderdijk kent het stuk niet, maar merkt op dat J. Fokke dezelfde stof ‘kwalijk (heeft) aangevat’. Op de genoemde datum had Bilderdijk dus nog niet het stuk van Tollens gelezen, waarop hij - zoals boven is aangetoond - een ‘korrektie’ heeft aangebracht in zijn eigen treurspel. Afgezien daarvan, merk ik op dat Bilderdijk in dezelfde brief schrijft over een nog niet uitgegeven oorspronkelijk treurspel door zijn vrouw en daaraan toevoegt, dat hij zichzelf te oud voelt om nog iets voor het toneel te maken. Het werk is bovendien zo ondankbaar,

[p. 570]

dat hij er nooit aan beginnen zal⁽¹⁾. Dit bewijst dat het halve treurspel over Willem de Vijfde op dat moment nog niet bestond. Anders zou Bilderdijk er toch wel melding van hebben gemaakt in deze brief waarin twee stukken worden genoemd die hetzelfde onderwerp behandelen, en waarin hij tevens over zijn eigen mogelijkheden als dramatisch dichter spreekt. Aan dezelfde Jeronimo de Vries droeg Bilderdijk zijn gedicht Het Tooneel op, dat de zevende maart 1808 nog slechts ‘weinige dagen’ bestond⁽²⁾. In dit gedicht schrijft Bilderdijk dat hij ‘aan 't Schouwtooneel geen enkle hulde deed’ en dit ook niet van plan is te doen, mede omdat de tijd dat hij nog ‘moedig, warm van hart en van verbeelding vlug’ was, nu voorgoed voorbij is⁽³⁾. Hieruit volgt dat het stuk over Willem Verbeider ook op 7 maart 1808 nog niet was geschreven. Kort daarop ontstonden de drie treurspelen die Bilderdijk zelf heeft uitgegeven: Floris de Vijfde waarschijnlijk in de tweede helft van maart, Willem van Holland een week later, en Kormak wellicht tussen 12 april en 7 mei⁽⁴⁾. De laatste datum ontleen ik aan een brief waarin Bilderdijk zijn stukken ter uitgave aanbiedt. In die brief is reeds sprake van de nog te voltooien Verhandeling over het treurspel die in 1808 werd afgedrukt in het tweede deel der Treurspelen⁽⁵⁾. Over ander oorspronkelijk toneelwerk van Bilderdijk wordt niet gerept. Dat gebeurt ook niet in de brief van 19 november 1808, waarin hij Immerzeel mededeelt dat koning Lodewijk hem twee dagen eerder heeft opgedragen een vertaling van de Cinna te leveren⁽⁶⁾. Op 10 januari 1809 is die vertaling gereed en vraagt Bilderdijk of Immerzeel de uitgave ervan op zich wil nemen. In de betreffende brief is ook sprake van een oorspronkelijke treurspel door zijn vrouw, maar weer geen woord over verder toneelwerk door de dichter zelf. Wel schrijft Bilderdijk dat hij dit jaar weinig meer zal kunnen aanbieden vanwege zijn drukke werkzaamheden voor het Konink-

(1) Brieven, dl. II, blz. 100, 101.

(2) Brieven, dl. II, blz. 176.

(3) Dichtwerken, dl. VII, blz. 21.

(4) Dit treurspel wordt nog niet genoemd in een schrijven van 12 april waarin de beide andere stukken wel vermeld worden (Brieven, dl. II, blz. 179). Op 7 mei biedt Bilderdijk de Kormak ter uitgave aan (onuitgegeven brief aan Immerzeel, Portef. Margadant).

(5) Bij Immerzeel te 's-Gravenhage, 1808.

(6) Portef. Margadant.

[p. 571]

lijk Instituut⁽¹⁾. Opvallend is daarom dat hij op 29 mei 1809 aan zijn vrouw schrijft over: ‘wat hij (Bilderdijk) verder van Treurspelen nog zou mogen maken of uitgeven’⁽²⁾. Bestond er toen nog meer toneelwerk in handschrift dat op voltooiing wachtte, maar waarover Bilderdijk niet aan zijn uitgever schreef omdat hij niet wist of die voltooiing binnen afzienbare tijd haar beslag zou krijgen? Ik meen dat dit inderdaad het geval is. Anders blijft onverklaarbaar dat Bilderdijk later aan Wiselius schreef: ‘Mijn eene (dramatisch) koortsjen, dat 3 1/2 stukken achter een leverde, was een soort van voorbijgaande besmettingskoorts’⁽³⁾. Hieruit blijkt dat de dramatische inspiratie van maart-april 1808 een half treurspel meer heeft opgeleverd als de drie die later werden uitgegeven. Daarop wijst ook het konsept van een schrijven aan Lebrun, waarin tevens Bilderdijks niet voltooide epos tersprake komt. De dichter schrijft: ‘La faiblesse de tête, dont j'ai eu a me plaindre depuis quelques années, s'empirant toujours, j'ai cru devoir abandonner la Poesie, pour me retrancher dans l'étude des langues et des belles lettres, et laissant là, mon poême Epique commencé, avec une Tragédie que j'abandonne, j'ai consenti à en donner au public ce que j'avois prêt de Melanges pour l'impression’⁽⁴⁾.

Er moet dus een half treurspel bestaan dat tot op heden onbekend is gebleven. Ik neem aan dat dit halve treurspel de tans voor het eerst uit te geven Willem de Vijfde is, en heb daarvoor verschillende redenen. Allereerst vond ik in Bilderdijks nagelaten toneelwerk (in totaal een dertigtal fragmenten en ontwerpen) slechts twee stukken met een omvang van enkele bedrijven. Een daarvan kan niet met Bilderdijks uitlatingen ‘treurspel’ en ‘tragédie’ in verband worden gebracht omdat het geen treurspel is, doch een dramatische Robinsonade, waarvan ik bovendien met zekerheid kon vaststellen dat ze werd geschreven tussen 1783 en 1785⁽⁵⁾. Het andere stuk is de Willem de Vijfde. Dit bewijst

(1) Portef, Margadant.

(2) Idem.

(3) Brieven, dl. III, blz. 92.

(4) Portef. Margadant 1811-1812. Het handschrift is in de U.B. te Leiden, nr. 873. Vgl. J. Smit, Bilderdijk et la France, Amsterdam 1929, blz. 272.

(5) Martien J.G. de Jong, Een dramatische robinsonade van Willem Bilderdijk, Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor taal- en letterkunde 1958, blz. 131 e.v.

[p. 572]

op zich niets, omdat de mogelijkheid bestaat dat ik niet alle onuitgegeven toneelwerk heb teruggevonden. Twee feiten maken mijn veronderstelling echter waarschijnlijk. Ten eerste konstateerde ik dat in het handschrift van het stuk over Willem Verbeider dezelfde watermerken voorkomen als in de handschriften van de drie uitgegeven stukken⁽¹⁾. Ten tweede is de inhoud van het nu uit te geven stuk een aanwijzing. Evenals in de Floris de Vijfde en de Willem van Holland, behandelt Bilderdijk in zijn Willem de Vijfde enkele problemen uit onze nationale middeleeuwse geschiedenis. Daarmee hield hij zich juist in 1808 intensief bezig, en met name interesseerde hem allerlei kwesties met betrekking tot het staatsbestuur en het opvolgingsrecht. Dat blijkt uit zijn korrespondentie met Prof. H.W. Tydeman en diens vader. Op 27 januari worden de Hollandse graven het eerst genoemd en de gedachtenwisseling erover duurt voort tot in 1810. Bilderdijks opvattingen blijken in die brieven volledig in overeenstemming met de voorstelling die hij geeft in zijn treurspelen. Met betrekking tot Margareta van Henegouwen en Jakoba van Beieren ontvallen hem beschuldigingen als ‘ontucht’, ‘wreedheid’, ‘ontaard’ en ‘eerloos’⁽²⁾. Hierboven bracht ik deze en andere uitlatingen reeds in verband met zijn werkwijze als dramatisch dichter. Het is hier de plaats om erop te wijzen dat ze geschreven werden in dezelfde periode als de vaderlandse treurspelen. Niet toevallig is het, dat er juist in 1810 plannen worden gemaakt voor de uitgave van een door Bilderdijk te schrijven Oorspronkelijke geschiedenis van Holland en dat de dichter het jaar daarvoor aan Valckenaer schrijft: ‘ik leef en heb altijd geleefd in de 10^e, 11^e en 12^e Eeuw, en kan daar niet uit’⁽³⁾. Bilderdijk had toen zijn opvattingen over de geschiedenis van de Hollandse graven reeds gevormd. In 1808 was de Verhandeling over de Hoeksche en Kabeljaauwsche partijschappen van H.W. Tydeman bekroond. Alvorens het opstel te laten drukken, vraagt de schrijver allerlei inlichtingen aan Bilderdijk. Dat is in de eerste maanden van het

(1) De handschriften der uitgegeven treurspelen bevinden zich in de kollektie-Klinkert (Kon. Akademie van Wetenschappen te Amsterdam). De merken zijn: Kloppenburg met een posthoornmerk.

(2) Tyd., dl. I, blz. 40 e.v., 80 e.v., 186 e.v., 207 e.v.

(3) Tyd., dl. I, blz. 241. Onuitgegeven brief van 21 mei 1809 (portef. Margadant).

[p. 573]

jaar 1808⁽¹⁾. Bilderdijk ontving het handschrift der verhandeling op 29 februari ter inzage⁽²⁾. Ongeveer een maand later vatte hij zijn opvattingen erover samen in een lange brief aan M. Tydeman. Daarin komen de oorzaken van de moord in 1296 tersprake (vgl. Floris de Vijfde), ontzegt hij Ada van Holland het recht tot opvolging (vgl. Willem van Holland) en spreekt hij over ‘de weerzin tegen het vrouwlijk bestuur van Margaretha’ (vgl. Willem de Vijfde). Het is van belang vast te stellen dat in dit schrijven zowel de ‘problemen’ van de uitgegeven treurspelen, als die van de in portefeuille gebleven Willem de Vijfde worden behandeld. Bilderdijk schreef deze brief namelijk op 24 maart 1808⁽³⁾. Dat is een datum waarop het dramatische ‘koortsjen dat 3 1/2 stukken achter een leverde’ óf reeds aan het woeden was, óf ieder ogenblik kon beginnen!

Ik zie na het bovenstaande geen redenen meer om te twijfelen aan mijn veronderstelling dat Bilderdijks Willem de Vijfde, evenals de beide uitgegeven nationale spelen, is ontstaan in het voorjaar van 1808. Maar waarom heeft de dichter dit stuk nooit voltooid? De vraag is eerder gesteld als beantwoord. Ik geloof dat hier verband is te zoeken met het derde door Bilderdijk uitgegeven treurspel, de Kormak. In de maanden april en mei schijnt de dramatische inspiratie van de dichter zich van de nationale stof te hebben losgemaakt, wellicht op het ogenblik dat de halve Willem de Vijfde en het openingstoneel van Willem van Arkel al gereed waren. Het laatste stuk is trouwens al veel minder politiek gekleurd. Het zou waarschijnlijk een middeleeuws stuk zonder staatsrechterlijke problemen zijn geworden. De later als de beide andere uitgegeven treurspelen geschreven Kormak, noemt Bilderdijk zelf: ‘een oud Schotsch stuk’⁽⁴⁾. De politiek is misschien in het dramatisch ‘koortsjen’ van de dichter van steeds minder belang geworden. Bovendien schijnt de Kormak, met zijn onmiskenbare invloed van Homerus en Milton, te wijzen op Bilderdijks overgang

(1) Tyd., dl. I, blz. 40. De verhandeling verscheen pas in 1815, bij D. Du Saar te Leiden.

(2) Tyd., dl. I, blz. 48.

(3) Hschr. K.B., nr. 72B16. Het handschrift heeft het posthoornmerk dat in het voor de treurspelen gebruikt papier voorkomt.

(4) Onuitgegeven brief aan Immerzeel van 7 mei 1808 (Portef. Margadant).

[p. 574]

naar de epiek, die zou resulteren in de eerste zangen van het epos De ondergang der eerste wareld. Deze ontstonden in 1809; en misschien hield Bilderdijk zich zelfs al met het onderwerp bezig, toen hij in het voorjaar aan Kesteloot meedeelde dat er van hem geen toneelpoêzie meer het licht zou zien⁽¹⁾. Dat Bilderdijk de Willem de Vijfde niet meer afwerkte in het jaar 1808, is naar alle waarschijnlijkheid mede te verklaren uit de omstandigheid dat de dichter na april talrijke andere bezigheden kreeg, in verband met het pas opgerichte Koninklijk Instituut. Hij vertoeft in mei te Haarlem, schrijft in juni vanuit ‘Meer en Bosch’ en is in juli te Soestdijk⁽²⁾. In het najaar stelt Bilderdijk zijn doorwrochte Verhandeling op, die gereed moet zijn voor het tweede deel der Treurspelen en begint hij tevens aan de vertaling van Cinna, die in het derde deel van die uitgave zal worden gedrukt⁽³⁾. Niet lang daarna zullen zijn gedachten zich reeds op de idee van een epos hebben vastgezet. Het moet daarenboven niet uitgesloten worden geacht dat Bilderdijk de lust is vergaan zijn vaderlandse spelen af te werken, nadat gebleken was dat het uitgegeven toneelwerk niet zou worden opgevoerd. Uit een brief aan Immerzeel blijkt wel dat hij op suksessen in de schouwburg heeft gehoopt⁽⁴⁾. Dat Bilderdijk ook later niet meer tot de voltooiing gekomen is, kan te wijten zijn aan dezelfde omstandigheid die hem noodzaakte ook zijn half voltooide epos op te geven. Of dit de inlijving bij Frankrijk of de (daardoor veroorzaakte?) ‘faiblesse de tête’ is waarover hij in het konsept aan Lebrun klaagt, laat ik hier buiten beschouwing.

(1) Dichtwerken, dl. XV, blz. 181. J.L. Kesteloot, Briefwisseling van Bilderdijk, Gentsch Kunst- en Letter-Blad, 2 febr. 1840. Voor de datering van Bilderdijks onvoltooide epos raadplege men de voortreffelijke uitgave van Dr. J. Bosch: Mr. Willem Bilderdijk, De ondergang der eerste wareld, Zwolle 1959, blz. 18 e.v. en blz. 61 e.v.

(2) Onuitgegeven brieven van 23 mei, 17 juni, 13 juli en 18 juli 1808 (Portef. Margadant).

(3) Onuitgegeven brieven van 8 nov. en 19 nov. 1808 aan Immerzeel (Portef. Margadant).

(4) Onuitgegeven brief van 9 aug. 1808 (Portef. Margadant).

[p. t.o. 574]

Afbeelding 1
De historische aantekeningen en het ontwerp voor Bilderdijks treurspel Willem de Vijfde. Zie: ‘De handschriften van Bilderdijk’, blz. 575, noot 1.

[p. 575]

De handschriften van Bilderdijk

I.	Het ontwerp voor ‘Willem de Vijfde’. Tekst, beschrijving van het handschrift en verantwoording van de uitgave.
II.	Willem de Vijfde, treurspel. Beschrijving der handschriften, verantwoording van de uitgave.
III.	Willem de Vijfde, treurspel. Lijst der dramatis personae en tekst met vermelding der varianten, benevens aantekeningen betreffende de overeenkomsten met Bilderdijks ‘Geschiedenis des Vaderlands’.
IV.	De historische aantekeningen en het ontwerp voor ‘Willem van Arkel’. Tekst, beschrijving van het handschrift en verantwoording van de uitgave.
V.	Willem van Arkel, openingstoneel van het treurspel. Tekst, beschrijving van het handschrift en verantwoording van de uitgave.

I
het ontwerp voor ‘Willem de Vijfde’⁽¹⁾

A.

1.	In 't slot van Arkel. Hij meldt de Edelen dat Eduard aanzoek doet. Zal hij gehoord worden. 't Is niet om Eduard. 't Is om zijn moeder. 't Is om Jan van Beaumont. Besluit hem te hooren, maar vooraf verbinding om niet af te gaan van 't ontwerp: geen Engelsche regeering!

(1) De tekst werd overgenomen uit het enig bekende handschrift, dat zich bevindt in de kollektie-Kollewijn (nr. 27), tans berustend in de biblioteek van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde te Leiden, nr. 1821. Het handschrift is een evenwijdig aan de korte zijde gevouwen en met inkt beschreven kwartoblad van 232 × 192 mm., dat het stempel draagt van de mij. der ned. letterk. en voorzien is van het nummer 27 (zie afb. 1); evenwijdig aan de lange zijde is het watermerk KLOPPENBURG zichtbaar (K in groter korps). Het blad vertoont, behalve het ontwerp voor ‘Willem de Vijfde’, op dezelfde zijde ook nog de historische aantekeningen die zonder enige verandering door mij werden uitgegeven in hoofdstuk II van de Inleiding (blz. 559 e.v.); aan de andere zijde vindt men Bilderdijks historische notities over Willem van Arkel en het ontwerp voor zijn treurspel over deze figuur. (zie blz. 613, 614). Het handschrift is zeer slordig en vertoont talrijke doorhalingen. Afkortingen waarvan de betekenis voor de hand lag, werden door mij opgelost. In de spelling werd niets veranderd; slechts hier en daar plaatste ik een kennelijk vergeten hoofdletter of leesteken. In het eerste bedrijf geeft Bilderdijk de tonelen aan door cijfers; later doet hij de indeling blijken door horizontale streepjes. Ik gebruik cijfers voor alle bedrijven.

[p. 576]

2.	Jan van Beaumont. Gehoord-Niet wegens Eduard, maar wegens Margareta en u-zelv'. Aanspraak. Wil Willem alleen spreken, die 't weigert.
3.	Hij biedt hem zijne bruid aan. Omhelzing. - maar zij is gevangene van Margareta en wil hem alleen spreken.
4.	Machteld. Willem. Zij strekt Margareta tot gijzelaar en wordt gezonden om Willem tot onderwerping over te halen. Gij hebt dan die partij? Neen, nooit. Ik ben de uwe. Bewaar uw rechten Etc. Hier meê heb ik voldaan. Vaarwel!
5.	Willem alleen.

B.

1.	Willem. Beaumont. Gij waagt uw gemalin. Character van Margareta. - Hij wil haar met de wapens verlossen. - Dit gevaarlijk - Hoe! En gij dient (drie onleeshare woorden)! Neen, maar gij kent mij. Hoe 't zij, hij zendt ze niet te rug.
2.	Willem. Beaumont. Arkel! hij zegt Machteld te behouden (drie onleesbare woorden) Echtvoltrekking. Beaumont gaat.
3.	Machteld komt, weigert. Heeft haar woord gegeven.
4.	Hij gelooft Beaumont de uitdaging te doen brengen, die weigert en eischt Machteld meê te nemen. Willem gelast hem gevangen te nemen en wil terstond aanvallen.
5.	Beaumont zendt naar Margareta Etc. en wil een mondgesprek met haar.

[p. 577]

C.

1.	Willem vooraf. Zoo zal ik dan die Moeder zien!
2.	Margareta zelve - met Egmond, dan Arkel.
3.	Willem met haar. Invectiven jegens Brederode en Egmond^(1) die 't land verkoopen. Margareta verdedigt haar recht door Jan van Henegouwen. Willem andwoordt. Willem is gereed de regeering neer te leggen, wil men haar trouw zweren.
4.	Oploop Etc. De Edelen: Neen! De Steden: Neen! Welaan dan. Ik zelf kan mijn land niet blootstellen aan de grillige veranderlijkheden van een vrouw. Margareta weigert Machteld te ontslaan. Altercatie. Beaumont middelt. Zij zal hier blijven en 't slot neutraal zijn. Beaumont neemt er 't bevel van aan, die wil er een eind aan maken. Willem stelt Beaumont een brief aan zijn Moeder in handen, of hij bleef.

(1) Vgl. noot 3 op blz. 560.

D.

1.	Machteld alleen. Men strijdt - Altijd oorlog in England. Maar hier? Is dit dat volk dat Europa beschaaft Etc.
2.	Machteld. Beaumont. Bericht! onzeker. Zij wil zich wapenen en vertrekt.
3.	Margareta verschijnt: ademloos! Beaumont: ‘gij hier?’ - Ja. Hij zegt haar: ‘Willem is dood’ en geeft haar den brief.
4.	Margareta alleen. Ontzet. ô IJschelijkheid.

E.

1.	Afstand! Hereeniging! Ik stel alles in uw handen! Beaumont: wacht Arkel.
2.	Arkel neemt het bewind op. Margareta gevangen. Hoe? Ja men heeft hem zien van 't paard storten. Beaumont: zoo is 't dan waar, ik had het slechts verzonnen.

[p. 578]

3.	Margareta zelfverwijt! en wat nu?
4.	Machteld. Wat is dit, wat verwarring. - Willem is dood - Hemel!
5.	Gejuich. Willem verschijnt verwinnaar. Beaumont en Arkel geven hem 't bewind over. Margareta staat af. Willem geeft Machteld de hand, en zij worden uitgeroepen.

II ‘Willem de Vijfde’, Treurspel

Beschrijving der handschriften.

De handschriften zijn op gelijke wijze gekenmerkt en berusten in dezelfde kollektie als het onder nr. I uitgegeven en besproken manuskript. Bilderdijk beschreef de hierna te noemen bladzijden in oktavo met inkt en evenwijdig aan de korte zijde.

Eerste bedrijf.

Een katern van acht bladzijden oktavo, bestaande uit een evenwijdig aan de korte zijde gevouwen kwartoblad van 227 × 190 mm. en een dito van 227 × 192 mm. Hoewel in het eerste blad het bovenste gedeelte van een evenwijdig aan de lange zijde geprent posthoornmerk zichtbaar is en het tweede blad op dezelfde wijze het onderste gedeelte van een zodanig watermerk vertoont, hebben beide bladen kennelijk niet een geheel gevormd.

Bilderdijk beschreef de acht bladzijden als volgt: blz. 1: r. 1 - r. 38 (r. 38 door B. genummerd; zie afb. 2); blz. 2: r. 39 - r. 76; blz. 3: r. 77 - r. 115 (r. 104 door B. genummerd met het getal 100); blz. 4: r. 116 - r. 122 (r. 122 door B. genummerd met het getal 118). Hieronder een streep, waarna r. 279 - r. 306 (r. 304 door B. genummerd met het getal 300); blz. 5: r. 123 - r. 164 (r. 164 door B. genummerd met het getal 160); blz. 6: r. 165 - r. 199 (r. 190 door B. genummerd met het getal 186); blz. 7: r. 200 - r. 238 (r. 238 door B. genummerd met het getal 234); blz. 8: r. 239 - r. 278 (r. 278 door B. genummerd met het getal 274).

[p. t.o. 578]

Afbeelding 2
Begin van Bilderdijks treurspel Willem de Vijfde.
Zie: ‘De handschriften van Bilderdijk’, nr. II, Eerste bedrijf. blz. 578.

[p. 579]

Tweede bedrijf.

I: 4 bladzijden oktavo, bestaande uit een evenwijdig aan de korte zijde gevouwen kwartoblad van 227 × 190 mm., dat (evenwijdig aan de lange zijde) het bovenste gedeelte van een post-hoornmerk vertoont, welk teken evenwel niet precies aansluit op het watermerk dat zichtbaar is op het zojuist beschreven tweede blad van het eerste bedrijf. Bilderdijk benutte de vier bladzijden als volgt: blz. 1: r. 307 - r. 340; blz. 2: r. 341 - r. 348 tot en met: mijn last (r. 347 door B. genummerd met het getal 41); blz. 3: blanko; blz. 4: blanko.

II: 1 oktavoblaadje van 113 × 187 mm., waarin de zijkant van de bovenste helft van een posthoornmerk zichtbaar is. Dit blaadje werd als volgt door Bilderdijk beschreven: blz. 1: r. 348 (laatste stuk) - r. 389 (r. 348 door B. genummerd met het getal 42; r. 389 door B. genummerd met het getal 132); blz. 2: r. 390 - r. 428 (r. 428 door B. genummerd met het getal 118).

III: 1 oktavoblaadje van 115 × 186 mm., waarop een klein gedeelte zichtbaar is van een watermerk dat zeer waarschijnlijk bestaat uit de naam blauw. Dit blaadje werd als volgt door Bilderdijk beschreven: blz. 1: r. 429 - r. 464 (r. 429 door B. genummerd met het getal 119; r. 464 met het getal 154); blz. 2: r. 465 - r. 495 (r. 470 door B. genummerd met het getal 160).

IV: 1 oktavoblaadje van 113 × 187 mm., waarop een klein gedeelte zichtbaar is van een watermerk dat zeer waarschijnlijk bestaat uit de naam blauw. Dit blaadje werd als volgt door Bilderdijk beschreven: blz. 1: r. 496 - r. 532 (r. 496 door B. genummerd met het getal 186; r. 510 met het getal 200); blz. 2: r. 533 - r. 540 (r. 536 door B. genummerd met het getal 228; r. 540 met het getal 230). Drievierde gedeelte van blz. 2 is blanko.

Derde bedrijf.

I: 1 oktavoblaadje van 114 × 186 mm., waarop een klein gedeelte zichtbaar is van een watermerk dat zeer waarschijnlijk bestaat uit de naam blauw. Dit blaadje werd als volgt door Bilderdijk benut: blz. 1: r. 541 - r. 558. Het onderste gedeelte van deze bladzijde bleef blanko; blz. 2: blanko.

II: 1 oktavoblaadje van 100 × 167 mm. (iets dikker papier), waarin van het watermerk nog de letter C en (in kleiner korps)

[p. 580]

een gedeelte van de letter O zichtbaar is. Dit blaadje werd door Bilderdijk als volgt benut: blz. 1: r. 559 - r. 598 (r. 559 door B. genummerd met het getal 19); blz. 2: r. 600 - r. 632.

Wijze van uitgeven.

In het handschrift zijn de namen der dramatis personae afgekort en staan zij voor de klausen; de indeling in bedrijven en tonelen werd door Bilderdijk doorgaans slechts aangegeven doormiddel van letters engetallen. Ik heb deze typische manuskript-eigenaardigheden gewijzigd in overeenstemming met het uiterlijk van Bilderdijks treurspelen die ons in gedrukte vorm zijn overgeleverd. Naar het voorbeeld van het door de dichter zelf gepubliceerde toneelwerk werden door mij eveneens de titel en de lijst der dramatis personae verzorgd. De afkortingen die de dichter hier en daar gebruikt, heb ik stilzwijgend opgelost, maar in de spelling werd geen enkele verandering aangebracht. Varianten (door de auteur boven de betreffende passages geplaatst) heb ik steeds verantwoord in de voetnoten. Toegevoegd werden door mij de nummering der versregels en de verwijzingen in de voetnoten naar parallelle plaatsen uit Bilderdijks ‘Geschiedenis des Vaderlands’.

[p. 581]

III
Willem de Vijfde
Treurspel door Mr. Wm. Bilderdijk

Personaadjen

Willem de Vijfde:	Graaf van Holland.
Margareta van Henegouwen:	Moeder van Willem de Vijfde, die zijn recht op de graaflijke waardigheid betwist.
Jan van Beaumont:	Scheidsman.
Machteld van Lankaster:	Aanstaande bruid van Graaf Willem.
De Heer van Arkel	} Medestanders van Graaf Willem de Vijfde.
De Heer van Egmond	} Medestanders van Graaf Willem de Vijfde.
X	} Medestanders van Graaf Willem de Vijfde.
N	} Medestanders van Graaf Willem de Vijfde.
De Heer van Brederode:	Aanhanger van Margareta.
Het Tooneel is op het slot Arkel, in Gorinchem^(1).

(1) Hierna volgt de tekst van Bilderdijk.

[p. 583]

Willem de Vijfde
Treurspel
Eerste bedrijf Eerste Tooneel

 

Arkel

 

Ja, Vorst, wie Hollandsch denkt, toont Hertog Willem trouw.

 

De grafelijke staf behoort geen zwakke vrouw.

 

Geen vrouw verheffe zich aan 't hoofd van Hollands adel

 

Op 't heilig Rechtsgestoelt', of schrikbren oorlogszadel!

5

Geen leen-geen krijgsman, fier op kling en heldenbloed,

 

Ontfangt de wet van haar, die hij beschermen moet⁽¹⁾.

 

Margreeta is ons waard als 't bloed van Henegouwen

 

Dat Holland heeft gered, bevestigd en behouen,

 

Als zuster en als telg van vorsten die ons hart

10

Met tederheid herdenkt, en ongeveinsden smart!

 

De vierde Willem viel, ontbloot van huwlijksloten.

 

Wij wenschten om een' heer, uit d'eigen stam gesproten,

 

En dankten Lodewijk die ons geen' andren gaf

 

Dan dien Margretes schoot verwant maakt aan den staf:

15

Met d'achtbren naam in schijn van Hollands Landgravinne,

 

Was zij als voogdes haars zoons in waarheid Ruwaardinne⁽²⁾,

 

Bewaardster van een goed, uw eigendom; en gij,

 

Verbeider van geen gunst, maar eigen Heerschappij⁽³⁾.

 

Gij tradt in al uw recht. Zij riep u tot regeeren,

20

En met haar, 't hart des volks, gereed zijn' vorst te zweeren.

 

Belang en 't vrouwlijk zwak, verslingerd op 't gebied,

 

Deed haar verbinding wel, maar nooit uw recht te niet.

(1) Over ‘het vernederende voor rechtschapen Ridders en Oorlogslieden, zich vervrouwd en aan 't spinnewiel gebracht te zien’, zie: Geschiedenis des Vaderlands dl. III, blz. 135.

(2) Gesch., blz. 138, 154.

(3) Gesch., blz. 138, 147.

[p. 584]

 

Wij staven uw gezag ten koste van ons leven,

 

Als graaf, door 's keizers keus, maar niet door haar gegeven,

25

Niet van haar willekeur te koopen voor ons goud,

 

noch cijnsbaar voor den staf, dien hij als Rijksvorst houdt⁽¹⁾.

 

Willem

 

Uw liefde streelt mijn ziel, rechtschapen Edellieden,

 

Niet dat mijn borst ooit vlamde op heerschen of gebieden.

 

Ik nam den staf niet aan dan op Margretes beê;

30

En gaf hem vrolijk weêr en zonder hartewee.

 

Ja, 'k stond die rechten af, vermocht ik 't, die gij allen

 

Mij toekent als door 't Lot mij wettig toegevallen.

 

En kon het met de wet en 't heil des volks bestaan,

 

'k Bleef kinderlijk gedwee, mijn Moeders onderdaan⁽²⁾.

35

Maar 't is me als vorst een plicht dat ik uw recht verweere,

 

Verdrukking tegensta en wetlooze indrang keere.

 

Gij eischtet dit van mij, en 'k gaf dien eisch gehoor.

 

En stond als mij het voegt, het Hollandsch Staatsrecht voor.

 

Thands is 't me een dubble plicht, daar de overzeesche troepen

40

Ons dreigen, door haar wrok en staatzucht ingeroepen.

 

Wat zeg ik; daar ze, ontaart van Vaderlandsch gevoel

 

Het Erf van haar geslacht vervreemt aan Englands stoel⁽³⁾.

 

Dit dulden waar te veel. Als de afkomst uwer graven,

 

Als nazaat van een' vorst, wiens roem ik heb te staven,

45

Als Hollands echte teelt, en koning Willems bloed,

 

Verheft mijn boezem zich, gelijk uw boezem doet.

 

'k Beken, ik trok het zwaard, met weêrzin, ongenoegen,

 

En, mooglijk met een' zweem van heimlijk boezemwroegen,

 

Zoolang 't een moeder gold, door Heersch- en baatzucht blind,

50

En die in Holland zelf en steun en aanhang vindt;

 

Maar thands ontbrandt mijn ziel van dubble spijt en toren.

 

Neen, zij die vloekbre dwang voor eeuwig afgezworen!

 

Sla Eduard mijn bruid, en al mijn levenslust

 

In boeien, 't sta hem vrij, aan zijn barbaarsche kust!

(1) Gesch., blz. 153 e.v.

(2) Gesch., blz. 146, 174.

(3) Gesch., blz. 170.

[p. 585]

55

Maar waan' hij nooit de hand naar 't Hollandsch strand te strekken

 

Aleer hij d'Oceaan met lijken zal bedekken:

 

Eer Willem nederstort van 't Britsche zwaard doorboord,

 

En Holland...

 

Arkel

 

In het bloed van al zijn' Adel smoort.

 

Dit zweeren wij!

 

Egmond⁽¹⁾

 

En haat en onverzoenbre vete

60

Aan 't roekloos Eedgespan der dartle Margarete⁽²⁾

 

Dat aan een vrouwlijk juk, en overheerschen dwang

 

Het Vaderland verkoopt, uit Heerschzucht en belang.

 

Verga dat woest gespuis van laagbezielde vleieren,

 

Dat Hollands recht ten trots en 't edel huis van Beieren,

65

Met valsche Hoflivrei, tot oproerleus verkeerd,

 

Op naam der Keizerin in 't bloedig rood braveert⁽³⁾!

 

Ons met een spotnaam groet; en wie uw kleuren voeren

(1) Bilderdijk geeft deze persoon slechts door de letter E. aan. Hoewel uit het ontwerp zou kunnen blijken dat Egmond tot de partij van Margareta behoort, vul ik hier zijn naam in. In afwijking van het ontwerp richt Willem zijn ‘invectiven’ in het derde bedrijf namelijk alléén tot Brederode, en vermeldt het door Bilderdijk geraadpleegde werk van Wagenaar dat Egmond ‘Kabeljauw’ was (vgl. noot 3 op blz. 560). Het is bovendien historisch juist dat de Egmonds de partij van Willem, de Brederodes daarentegen die van Margareta kozen (J. en A. Romein, De lage landen bij de zee³, Utrecht 1949, blz. 115).

(2) ‘dartle Margareta’. Vgl. voor deze kwalifikatie: Briefwisseling van Mr. W. Bilderdijk met de hoogleeraren en Mrs. M. en H.W. Tydeman, dl. I, Sneek 1866, blz. 186, 207, 208.

(3) Vgl. Bilderdijks teorie over de kleuren der partijen, die door H.W. Tydeman werd overgenomen in zijn Verhandeling over de Hoeksche en Kabeljaauwsche partijschappen, Leiden 1815, blz. 54. De oude Hollandse hofkleding was geel en rood, en aldus gebleven onder het Huis-Henegouwen. De partij van Margareta voerde daarom de rode kleur tegenover het blauw van de kabeljauwsen. Willems hovelingen droegen namelijk de blauw-geruite kleding van het Beierse hof, die door de tegenstanders werd vergeleken met de schubben van een kabeljauw.

[p. 586]

 

Te vuur, te zwaard, bestookt, met opgeraapte boeren,

 

En plondert en verwoest, wat zich den dwang verzet,

70

En trouw en hulde staaft aan 's Rijks geduchte wet!

 

Hoe zal een kleine hoop verwijfde hovelingen

 

Hun wettig heer den staf en ons het zwaard ontwringen,

 

Ons aller Erf- en grond en Leen- en stambezit

 

Oplevren in de hand van d'ongetemden Brit!

75

Neen, Hertog! Neen ontrol uw zeegrijke oorlogsstanders

 

Wij volgen haar opnieuw. Ons hart verlangt niets anders.

 

Willem

 

Ach! Dat die standaart, reeds met Hollandsch bloed bespat,

 

Den Brit, en hem alleen tot tegenstander had.

 

Dat Hollands rust, herstel, mij toeliet, door de golven

80

Het roofnest op te slaan dier woeste waterwolven,

 

Mijn leed te wreken op dat vijandlijke strand,

 

En mijn geliefde bruid te rukken uit haar band!

 

Maar neen, het noodlot wil, dat broeder tegen broeder

 

(Ik geef er 't voorbeeld van, gedwongen door mijn moeder)

85

Dat maag- met maagschap strijde, en binnenlandsche haat,

 

In woede en razernij geen teugel houde of maat.

 

Mijn hart betreurt een twist, zoo bloedig, zoo beweenbaar!

 

Ach! Ware 't recht des Staats met zachter weg vereenbaar,

 

Verzoening mooglijk, eer een tweede schrikbre dag⁽¹⁾

90

Ons weêr in 't dierbaarst bloed de handen-baden zag!

 

Niet dat ik wankle, neen! Verandren Staatsbelangen!

 

Dat hart verandert niet dat aan zijn plicht blijft hangen.

 

Ja, schrikbaar zij me een goed dat ik zoo duur betaal.

 

'k Aanvaarde uit plicht den staf, uit plicht het oorlogsstaal.

95

Doch! immer vleie ik mij met inkeer van Margrete.

 

Nooit wacht ik dat zij zich een nieuwen slag vermete.

 

De waardige Beaumont biedt zich als midlaar aan⁽²⁾.

 

Wie onzer kan zijn deugd, zijn trouw in twijfel slaan.

 

Zijn boezem wenscht oprecht dees burgertwist te smooren.

(1) De zeeslag bij Veere (voorjaar 1351) was dus reeds voorbij. Gesch., blz. 170.

(2) Gesch., blz. 127, 174, 204.

[p. 587]

100

Mijn wensch is in uw kring des grijsaarts wil te horen.

 

De grondslag tot de vree hangt mooglijk aan zijn' mond,

 

Of mooglijk voegt hij-zelf zich met ons in verbond.

 

Arkel

 

Wij achten d'achtbren held beschaauwd met zilvren lokken,

 

En lauwren meer dan eens van 's vijands bloed doortrokken.

105

Maar Vorst, gij hoopt vergeefs. Zijn zwakheid voor Margreet,

 

En vierden Willems wensch wrocht Holland al dit leed⁽¹⁾.

 

Hij zelf had beter recht om naar den staf te dingen

 

En zwijgt, ja voegt zijn recht bij die uw stoel bespringen.

 

Neen, hij veroordeel vrij, hij staaft het Hoeksch geweld.

110

En welk verdrag, mijn heer, waar 't staats- en leenrecht geldt!

 

Doch, gij, doorluchte vorst, beveelt in Arkels wallen.

 

Ik hield ze u open, u. gebied naar welgevallen.

 

Aan 's Lands gerechte graaf schrijf niemand wetten voor!

 

Doch eischt gij 't, alles spreekt en stemt in zijn gehoor.

 

Willem

115

Zoo nader' hij. Maar gij, getrouwen, gij mijn vrienden,

 

Gelooft niet in mijn hart dat schuldig zwak te vinden

 

Dat vreê voor oneer koopt of 't recht des Staats begeeft⁽²⁾.

 

Gij weet het of dit hart op 't buldrend slagveld beeft.

 

Neen, zoo de keizerin haar aanspraak tot regeeren

120

Op grond van Erfgezag of Leengift blijft beweeren,

 

In willekeur volhard en onderwerping wil.

 

Zie daar mijn arm, mijn zwaard. Dit slisse van 't geschil!

(1) Volgens Bilderdijks Gesch., blz. 123, voerde Willem IV in dat, bij gebrek aan nakomelingen, een Leen werd verdeeld in plaats van tegen betaling te worden uitgegeven aan de bloedverwanten van de gestorvene. Dit wekte ongenoegen en leidde tot ‘het doen vervallen der geslachten of familiën’. Voor ‘rechtschapen adel’ kon er, volgens Bilderdijk, ‘niets hatelijkers uitgedacht worden’.

(2) Gesch., blz. 175.

[p. 588]

Tweede Tooneel

 

Beaumont

 

'k Verheug mij, na een reeks van zoo veel ongelukken

 

De zegerijke hand eens bloedverwants te drukken,

125

Wiens deugd en dapperheid, met zoo veel roems bekroond,

 

Zijn' dubblen keizerstam zich dubbel waardig toont.

 

Ja, Holland ziet in u, door d'eigen moed gedreven,

 

Bij Koning Willems naam zijn' Heldenhart herleven,

 

En 't wacht van 't zelfde hart die zacht-, die menschlijkheid,

130

Waar door een dankbaar volk uw Grootvaâr onderscheidt.

 

Willem

 

Uw lofspraak waar mij dier, ô krijgsman, mocht ik wanen,

 

Dat Gondaas heer zich voegde aan 't lot van onze vanen.

 

Dat geene onzijdigheid, ten hoon van recht en plicht

 

Den arm die ons behoort nog langer hield ontwricht⁽¹⁾.

135

En waar dit heusch beroep op Hollands volksverwachting

 

Geen welomkleed verwijt van halve plichtbetrachting.

 

Gij zucht. Verberg u niet, maar meld mij onverbloemd,

 

Dat ge in Margreet en mij dezelfde staatzucht doemt.

 

Ons beider wapens niet dan siddrend aan kunt schouwen

140

In 't hart voor Beieren stemt, maar helt tot Henegouwen,

 

Naar beider zege wenscht, voor beider neêrlaag beeft,

 

En Holland aan zijn twist ter sloping overgeeft.

 

Is dit uw menschlijkheid? Is dit de plicht der grooten

 

Uit d' Erfstam van het huis der graven voortgesproten?

145

Neen, grijzaart, mengt uw ziel geen waar - en valsch door een

 

Staaf, staaf de wet des staats, van wien zij wordt bestreên,

 

En geef geen aanhang steun, door dit uw schuldig zwijgen,

 

dien gij verplettren moest- en worstlend op laat stijgen.

 

Gij vroegt gehoor, mijn Heer; en 't wierd u niet ontzegd.

150

Uw stam, uw achtbre kruin, uw glorie heeft dit recht.

(1) Ook in Bilderdijks brief van 24 maart 1808 over de Verhandeling van Tydeman, wordt Beaumont gelaakt omdat hij werkeloos bleef toezien toen het opvolgingsrecht met voeten werd getreden (Handschr. K.B. 72B16).

[p. 589]

 

Wij wachten uit uw mond beroemd door strenge wijsheid

 

Geen voorstel dan gepast aan rijp beraden... grijsheid!

 

Maar geen bemiddlen meer, neem ik, neemt Holland aan,

 

Dan die bij 't recht des Lands onwrikbaar kan bestaan.

 

Beaumont

155

Gij dringt te diep, mijn Heer, in 't geen ik nooit verklaarde.

 

Ontzie 't geheim eens harts dat u zijn zucht bewaarde.

 

Dat erfrecht, dat gij roemt als zoo onwrikbaar pal

 

Werd meer dan eens betwist en spel van 't lotgeval.

 

Mij lust niet Adaas zaak met valschen glimp te kleuren

160

Of 't kroost van vrouw Aleid een erfrecht toe te keuren,

 

Dat uit geen andre bron dan vrije leengift sproot,

 

Door 't Keizerlijk gezag verknocht aan Floris dood⁽¹⁾.

 

'k Laat daar, hoeveel die gift, na 't kinderloos versterven

 

Zijns zoons, naar 't strenge recht ons stamhuis mocht verwerven;

165

En of de zucht des volks voor Koning Willems bloed

 

Den twijfel van 't verlei niet zichtbaar heeft vergoed.

 

Neen, zij de aaloude wet in Holland steeds gehuldigd!

 

Ook d' afstand van ons goed zijn wij aan een' plicht verschuldigd.

 

't Is de Edelmoedigheid, rechtschapen vorsten waard,

170

Die aan 't volmaakste recht het willigst offer paart.

 

Willem

 

Zoo drijv' de Heerschzucht spel met overheerde Staten!

 

't Geldt hier 't onkreukbre recht van Hollands onderzaten,

 

Dat duldt geen willekeur, geen vrouwelijk gebiedt,

 

't Behoort het manlijk zwaard; den vrouwen spinrok niet⁽²⁾.

175

Laat andren laf ontzag aan valsche grootheid huwen!

 

Mijn Heer, ik ken mijn plicht! Maar gij, vervul hier d'uwen.

 

Als midlaar of gezant, men hoort u, spreek en vraag.

 

Maar 'k treed in geen gesprek dat Hollands vrijheid waag.

(1) Gesch., blz. 162, en Bilderdijks treurspel Willem van Holland.

(2) Gesch., blz. 137, 167 e.v.

[p. 590]

 

Beaumont

 

Welaan, zoo hoor me alleen. Wat mij staat voortedragen,

180

Geldt u, mijnheer. Niet hun, die hier uw' zetel schragen.

 

U vorder ik gehoor in 't heimlijk, en alleen.

 

Willem

 

Mijn ziel heeft geen belang dan met mijn volk gemeen.

 

't Behage u, in dees kring uw voorstel mij te ontvouwen!

 

Zo niet. Breng Hollands zwaard aan 't slaafsche Henegouwen.

185

Niets meer!

 

Beaumont

 

Genoeg! ik spreek. Of liever 'k breng mijn last,

 

Ten uitvoer. Houdt uw hart aan liefde en teêrheid vast?

 

Bemint ge, en kost het u, het dierbaarst pand te ontbeeren

 

Zijn Echt- en Menschlijkheid u nader dan 't regeeren.

 

Welaan. Zie hier uw bruid! Behaal ze op uw gemoed

190

Dien teedren zegepraal, die gij betwist aan 't bloed!

Willem

Mijn bruid, mijn teêrgeliefde!

Machteld

ô Zie mij aan uw voeten,

Grootmoedige! Op die wijs betaamt het me u te groeten,
Rampzalige slavin van woedende Margreet,
Verschijne ik u ten hoon, en slechts ter dood gereed!

Willem

Rijs dierbre!

[p. 591]

 

Machteld

 

Laat mij hier aan uwe kniën sterven!

 

Hier uit mijns bruigoms mond den laatsten troost verwerven.

 

Zweer, zweer mij, dat mijn dood of mijn behoudenis,

 

U nooit tot iets vervoere dat u onwaardig is.

 

Dan rijze ik, maar niet eer! Gij aarzelt...? 'k Zie u beven!

200

Hou stand, mijn bruîgom, ja! ik weet voor u te sneven!

 

Gij, wreek Lankasters spruit op snooden Eduard.

 

Ziedaar den laatsten wensch van dit mijn brekend hart!

 

Willem

 

Wat zielsverrassing! Ach! Wat maalstroom van gedachten!

 

Mijn dierbre! Spreek, ontdek-wat staat ons hier te wachten.

205

Wat vreest gij, daar mijn arm u aan dees boezem drukt?

 

Machteld

 

Uw liefde zelf, die vreugd die thands uw ziel verrukt!

 

Die duchte ik, die alleen. - Doch gun mij aâm te halen,

 

En laat uw teder oog thands mij in 't harte stralen!

 

Men geve ons vrijheid!

 

Willem

 

Mijn getrouwen!

 

Machteld

 

Blijf, Beaumont.

210

Uw bijzijn wordt vereischt, in dees ontzachbren stond.

Machteld

Wie meent gij hier te zien, hier in uw arm te prangen,
Geliefde? - Een blijde bruid? - Neen, Margareets gevangen!

[p. 592]

 

Zij, door haar bloedverwant op 't allersnoodst verraân,

 

Zij, wie de Britsche vorst in slaafschen boei deed slaan,

215

Zij, offer van den koop met Eduard gesloten⁽¹⁾,

 

Die u, die heel uw huis uit Hollands stoel moest stoten,

 

Werd Margareet verpand, en hemel! strekt bij haar,

 

Voor uw bekrachtiging tot meer dan gijzelaar.

 

Willem

 

Hoe!

 

Machteld

 

Ja, geleverd tot een spel van haar verwoedheid,

220

Ben ik ten strik gesteld, ten valstrik voor uw goedheid.

 

('k Zwijg van uw Liefde, ô Vorst: geen boezem als Margreet,

 

Geen hart als Eduard, dat iets van liefde weet!)

 

Men durft mij, uwe bruid, een felle dood bedreigen

 

Om tot een laffen stap uw groote ziel te neigen!

225

Men wil dat mijn gevaar, mijn smeeken, mijn geklag,

 

U overhaal, ô vorst - tot afstand van 't gezag!

 

Men zendt me u tot dat einde. Ik moet uw eer belagen,

 

Of door eene eedle dood uw glorie onderschragen.

 

Zie daar mijn lot en 't uwe!

 

Willem

 

ô Albewakend oog

230

Zie neder! - Machteld, ja. Geen offer gaat te hoog!

 

Gij, die mij alles zijt... Wat is mij rang of staten...

 

Machteld

 

Hou op! Vervul uw plicht aan wettige onderzaten!

 

Dit eischt die Hemelmacht, die u tot vorst verkoor,

 

Hun zijt ge u-zelv' verplicht, en mij, die u behoor.

235

Hoe zoudt ge een dierbaar volk, gehecht aan Heer en wetten,

 

Verraden, door 't geweld eens dwingelands zien verpletten,

(1) Gesch., blz. 170.

[p. 593]

 

Uw' rang verzaken, gij, en alles 't geen u voegt,

 

Op dat ge in eerloosheid een dartle drift vernoegt!

 

Neen, Willem! 't Harnas praalt u schooner om de leden

240

Dan 't sierlijk bruiloftskleed. De hemel heeft uw eeden!

 

Gij zwoert dit volk als heer, verweer het, staaf het trouw!

 

En sterf, indien 't moet zijn, op 't voorbeeld van een vrouw.

 

Willem

 

Aanbidlijke! ik bezwijk op 't denkbeeld! Ik uw leven

 

Niet redden: voor uw heil geen duizend scepters geven!

245

Neen, waan niet...

 

Machteld

 

Hoor mij! 't Is door 't noodlot dus beslist:

 

Of schande en huwelijkslust, of eer en plicht gemist!

 

Gij, kunt gij kiezen? Neen, hier baat geen tegenwroeten!

 

'k Moet sterven, en met eer, en wilt gij 't, aan uw voeten.

 

Zie hier mijn borst. Gebiê. Maar ooit den dag te zien

250

Die u onteerd beschouw' - geen God kan dit gebiên.

 

Nog siddert ge, en uw oog vol wanhoop blikt mij tegen!

 

Geliefde! ô hoor uw bruid en laat zij u bewegen!

 

Neen 't zou geen liefde zijn, die pleitte voor uw min!

 

Zij, die uw glorie staaft, ken daar uw Machteld in!

255

Maar neen, gij hebt geen hart, dat met haar weet te lijden!

 

Haar offren kan aan de eer! - Zich-zelf kan bestrijden!

 

Vaarwel! Ik volg mijn plicht - Die roept mij naar mijn band!

 

Willem

 

Mijn eenige!

 

Machteld

 

Nog eens. Vaar eeuwig wel! Hou stand!

 

Willem

 

Neen, gij ontkoomt mij niet. Ik durf mijn goed hernemen,

260

Dat woede, of list, of haat, mij nooit vermocht te ontvremen.

[p. 594]

 

Gij zijt de mijne, gij, voor 's Hemels aangezicht.

 

Gij, mijn verloofde; en ik -! Men spreekt mij nog van plicht!

 

Mijn heiligste is, uw band te breken, u te hoeden!

 

Te ontrukken aan 't geweld, aan 't godvergeten woeden!

265

Hier, hier toe drage ik 't zwaard. Ga heen, Margretes slaaf,

 

Breng haar den krijg, de wraak, den vloek van Hollands graaf!

 

'k Heb Machteld in mijn macht! en wee wie 't zich vermete,

 

Dat hij haar wedereische als krijgsbuit van Margrete!

 

Beaumont

 

'k Ontzie uw hartstocht, vorst. Keer tot de kalmte weêr,

270

Dan spreek ik, en gij hoort. - Ik open mij niet eer.

 

Uw vriendschap is mij dier, maar ook uw roem, uw grootheid!

 

En gij, geloof Beaumont niet vatbaar voor een snoodheid.

 

Willem

 

Niet vatbaar! Schrikgezant des onheils...! Moordheraut!

 

ô Heilig volkenrecht, dat mij gekluisterd houdt!

275

Strekt ook uw wet zich uit tot woedende barbaren

 

Wier bloeddorst...! Machteld ach! verzacht mijn zielsbezwaren.

 

Ach, zeg mij dat uw hart mij eeuwig teêr bemint

 

En dan - het outer wacht, dat ons te saam verbindt!

 

Machteld

 

U minnen! Willem, hoe! behoeft gij andre blijken?

280

Mij, stervend voor uw' roem, kunt gij verongelijken!

 

Neen, sus de ontroering van uw felbestormd gemoed!

 

Een uur slechts; en daar na, stel twijfel in mijn' gloed!

 

De schok van onze ziel eischt wederzijds verpozing!

 

Mijn bruigom, 't is geen tijd van teedre minnekozing!

285

't Zijn plichten, welker stem gebiedend tot ons spreekt.

 

ô Tel dat traantjen niet, dat langs mijn konen leekt!

 

Geen week, geen vrouwlijk zwak moet Heldenkracht verwrikken:

 

Geen drift het manlijk hart, uw krijgsmanshart verstrikken.

 

Uw hart behoort aan mij, dat is mijn eigendom;

[p. 595]

290

Dat eische ik, en geheel, en geef ik nooit weêrom.

 

Onttrek het, zoo gij kunt - aan roem en vorstenplichten

 

Ge onttrekt het aan uw bruid. En zij-zal schaamrood zwichten

 

Maar schaamrood leeft zij niet. - Mijn dierbre denk dit na,

 

Ik wacht op uw besluit! Betoon u Machtelds gâ!

Willem

Ja dien betoon ik mij. Mijn opzet is genomen!
Mijn moeder... 't Hoeksche bloed zal voor uw gruwel stroomen!
Ja, eedle en zuivre ziel, die al mijn heil bevat!
Mijn hart verdiende u niet, zoo ik getwijfeld had!
Nooit gorde een oorlogsman, door woede en wraak gedreven,
Het heldenzwaard op zij, door dierbrer recht gesteven!
'k Verdedig thands en volk, en keizerrijk, en bruid!
Margrete, toon me een macht, die zulk een geestdrift stuit!
Mijn Arkel

Willem

Wapen straks den bloem van onze benden.

Nog dezen zelfden dag wil ik den krijg volenden!

(Hij vertrekt driftig)

Arkel

Wat drift. - Mijn eedle vorst! Gij zult het, ja gij zult!
Verga, die 't Britsche juk of vrouwenheerschzucht duldt!

Beaumont

Het aâmt hier alles dan en woedde en wapenschrik.

[p. 596]

 

Arkel

 

Gij ziet het?

 

Beaumont

 

Arkel, hoe! In 't eigenst oogenblik....

 

Arkel

 

Dat gij, als moordheraut der dolle keizerinne

310

Den Hertog 't teder hart, in 't voorwerp zijner minne

 

Bloeddorstig afsteekt, en doornagelt, en doorwroet? -

 

Voorzeker, die verdiende en vrede - en welkomgroet!

 

Gij wachtet dien wellicht? - Mijn heer, men denkt hier anders.

 

Genoeg! Ik dien mijn' graaf en volg zijn oorlogsstanders.

315

Vaarwel.

 

Beaumont

 

Blijf Arkel! - Toef, en hoor mij

 

Arkel

 

Neen, mijn heer!

 

Geen Arkel heeft gehoor voor vleitaal, maar voor de eer;

 

Zoek andren. Ga uw spijt in 't Hoeksche heir verbergen,

 

Waar gruwlen tijtels zijn, die eer en achting vergen!

 

Begeert gij 't; 'k leide u uit dees sterkte. Voor Margreet

320

Uw schaamte en hoon te rug met Hollands wapenkreet.

 

Beaumont

 

'k Erken den fieren held, zijn' ouden adel waardig.

 

Ja Arkel, uw verwijt is billijk, is rechtvaardig.

 

Maar hoor me, en doem het bloed van 't graaflijk stamhuis niet,

 

Eer ge in den boezem leest, waar in dat bloed gebiedt.

 

Arkel

325

'k Ben krijgsman. 'k Ben bekend met eer en wapendaden,

 

Niets meerder; En 'k verfoei in weerloos bloed te baden.

[p. 597]

 

Zoo dit de vorstenstam en keizeren maagschap lijdt,

 

Dank zij mijn afkomst dan, die vorsten niets benijdt!

 

Beaumont

 

Omarm mij, Arkel! Ja, ik deel in uw gevoelens.

330

Ken, ken mij ('k verg het u), en 't uitzicht mijns bedoelens.

 

Ik dien geen Margareet in hare onmenschlijkheid.

 

'k Dien Willem, hem-alleen, en-wie zijn recht bepleit.

 

Arkel

 

Gij, Willem? Gij, mijn heer?

 

Beaumont

 

Ik met Margreta heulen!

 

Neen, 'k drage een' vijand hart, maar afschrik toe aan beulen.

335

Ik, Edelman met u, en naneef van uw' vorst,

 

Voed tegen d'Adeldom geen' vijand in mijn borst.

 

Gij, daar mij 't bloed verbindt aan de eene en andre zijde,

 

Wat ducht ge, dat mijn hart uw' wettig' graaf bestrijde,

 

Of, zelf van heerschen wars, eene onbesuisde vrouw

340

Het heil des Vaderlands in handen geven zou?

 

Arkel

 

En wat is 't opzet dan, waar door gij wordt gedreven?

 

Beaumont

 

Het uwe; aan Holland rust, den graaf zijn recht te geven.

 

Arkel

 

Hoe!

 

Beaumont

 

'k Moest uit Margretes macht Vorst Willems bruid ontslaan.

 

'k Nam, tot dat eind, haar last als afgezonden aan.

345

Ik breng die last ten einde, en... Hertog Willem nadert.

[p. 598]

Tweede Tooneel

 

Arkel

 

De vloot ligt zeilreê, vorst; de benden staan vergaderd.

 

En 't hart des volks ontvlamt van ongeduld en moed,

 

Men wenscht uw last.

 

Willem

 

Mijn last! die last is wraak en bloed.

 

Men taste 't roofnest aan, met riem en zeilen beide

350

Waar Margareet zich zelf met Hollands schandjuk vleide.

 

Ik stel me aan aller spits en, Arkel, slaat men me af,

 

Ik heb geen andre keus dan zegepraal of graf.

 

Aan Holland blijft mijn wraak, een schrikbre wraak bevolen.

 

Arkel

 

Eer legge en Gorchums wal en 't Arkelsch slot in kolen,

355

Dan ik ze ooit begeve!

 

Beaumont

 

Hertog - hoor mij aan.

 

Uw gramschap is getergd. ai. laat haar gloed verslaan!

 

't Is hachlijk, door de vloot van Margareet te dringen

 

Die voor haar ankers drijft. Mislukt u dit bespringen,

 

Uw aanhang mooglijk trof een ongeneesbre knak.

360

Margretes vloot is sterk, en uwe stroommacht zwak.

 

Te velde heerscht gij; haar aanhang, op de vloeden.

 

Ai laat me u door mijn raad, voor d' ondergang behoeden.

 

Wees minder hevig, neem uw zelfbehoud in acht

 

Uw neêrlaag ware uw val - en die van uw geslacht.

 

Willem

365

Hoe, gij bezorgd voor mij!

 

Beaumont

 

Mijn liefde zal u blijken.

 

Geen Arkel zal dit hart in die verknochtheid wijken.

[p. 599]

 

Mijn bloed is 't uwe, uw roem, de luister van mijn bloed

 

En 't vloeit voor u alleen, indien het vlieten moet.

 

Maar welk een hevigheid of u of haar bestoken,

370

Uit wie gij 't uwe schept - en in uwe aders koke,

 

Ik zie de moedermoord, den moord eens zoons te ontgaan

 

Die 't aardrijk, die ons kroost met helschen schrik zou slaan.

 

Nog eenmaal, hoor een vriend, die, strijdend voor uw rechten

 

En aan uw zijde, sterft, zoo 't zwaard ze moet beslechten.

 

Willem

375

Neen 't is te verr' gegaan. Ik ken haar razernij.

 

Geen vrouwenhart houdt maat in zucht naar heerschappij;

 

Margareta -

 

Beaumont

 

werd misleid. Haar rang, haar rijksvermogen...

 

Willem

 

Verblinden 't vrouwlijk hart -

 

Beaumont

 

Gij hebt haar borst gezogen.

 

De stem des bloeds spreekt in uw boezem, vorst ik zie 't,

380

Verhard u tegen haar, versmoor haar inspraak niet.

 

Het hart dat in u woont kan geen Orest berichten.

 

Een oogwenk heeft meer kracht dan duizend oorlogsschichten

 

Zie Margareta.

 

Willem

 

Ik, die trotsche vijandin!

 

Beaumont

 

Uw moeder, hoe 't ook zij, en wettig keizerin.

385

Niet, dat ik van u verg, een onderhoud te vragen,

 

Of toegestaan, uit trotsch of trotscher afgeslagen,

[p. 600]

 

'k Vertrouw geen Bredero die op haar naam regeert.

 

Of d' aanhang die zijn naam, met blinde drift vereert.

 

Ach! gevaarlijk acht ik hem, in 't voeden dezer vete

390

Noodlottig voor uw huis, zoo wel als Margarete.

 

Vereent u tot wat prijs, op welk een voet het zij,

 

Of 't Beiersch erfgeslacht ontvalt de heerschappij.

 

Ik vrees geen Eduard, geen buitenlandsche machten,

 

Maar grootre die 't hart naar uwen scepter trachten,

395

Waar hulp hoe heilzaam ook, daar ze u ten dank verplicht

 

De kracht van 't hoog gezag steeds onbemerkt ontwricht.

 

Maar 'k zie uw bruid genaaken. Ik ken haar edel denken.

 

Zij zal geen waardigheid, geen teedre plichten krenken.

 

'k Verlaat u voor een wijl. Gij, denk mijn voorstel na.

400

Een vorst slaat zelfs in drift zijn Staatsbelangen gâ.

Willem

Geliefde! -

Machteld

'k Koom het blijk van uwe liefde vergen.

De spijt verscheurde uw hart. Ik zal die wond niet tergen.
Maar vorst, wat is uw doel, dat Machteld in dit slot
De vrijheid wordt betwist, men wil, op uw gebod.
Is Machteld, is uw bruid, uw staats- of krijgsgevangen
Gij weet, het streelt haar 't hart, aan uwen wenk te hangen.
Dat hart is met u, maar de onkreukbre wet der eer
Roept de ongeslaakte bruid in hare kluisters weêr.

Willem

'k Aanbid die kieschheid in mijn weêrhelft, harer waardig.
Maar dierbre, 'k ken geen recht - dat uwe boei rechtvaardig.
Gij wierdt de mijne voor den hemel - en geen hand
Verbreekt na de ondertrouw dien eens gesloten band.
Verzel mij naar 't altaar, de slotkerk is ontsloten,
De priester bindt, Mevrouw, en keren we echtgenooten.

[p. 601]

 

Machteld

415

Neen Hertog. Had mij 't zwaard gewonnen in de slag

 

Ik hield mij weêrgekeerd in 't ouderlijk verdrag.

 

Maar 'k bleef gevangen - 'k gaf mijn woord uit minverlangen

 

Om eens nog in uw arm, aan uw borst te hangen.

 

'k Erkende me in 't bezit van haar aan wie ik 't gaf,

420

Dit sterven is mijn plicht - geen plichten ga ik af.

 

'k Onteer noch u, noch mij, noch 't bloed waar uit wij rezen!

 

Margreet doorboor mij 't hart, dat hart zal vlekloos wezen.

 

Willem

 

Zoo weegt mijn liefde niets...

 

Machteld

 

Zij weegt niet dan te veel.

 

Maar zoo uw hart mij mint, bemin mij dan geheel!

425

Geen uiterlijk gelaat bekoorlijk in uw oogen

 

Neen, maar door deugd in 't hart door haar alleen bewogen.

 

Verstomt gij?

 

Willem

 

Machteld-! zoo ik dat woord verbreek,

 

Gij zijt onschuldig... en...

Willem

Wat wilt gij, Arkel, spreek!

Arkel

Vorst - heel de Merwe ziet zoo verre onze oogen strekken
De ruimte van haar stroom met booten overdekken
De zwarte en roode leeuw waait rimplend van de steng.
Nog twijfelt m' of zij strijd dan vredeteekens breng.

[p. 602]

 

Uw vloot legt zeilreê en uw manschap haakt naar 't strijden.

 

Ik zorgde dat men haar den weg niet af moog snijden;

435

'k Vraag andermaal uw last -

 

Willem

 

'k Begeef mij naar de vloot.

 

Die stoutheid tergt mijn moed-

 

Machteld

 

Vaarwel mijn Echtgenoot!

N.⁽¹⁾

Mijn Vorst! der Hoekschen macht⁽²⁾. liet reeds haar zeilen vallen
Een kleene bark alleen roeit op naar onze wallen
En toont een vredevlag. Margretaas krijgsheraut
Ontdekt zich op de plecht. -en vraagt een onderhoud.

Willem

Met wien?-

N.

Met Gondaas heer. - Hij nadert.

Beaumont

'k Breng u 't teeken

Van zucht tot zoen. Margreet verlangt haar zoon te spreken.
Verstoot de moeder niet, die toevlucht zoekt bij 't kroost,

(1) Evenals de nog volgende verkorting X, is deze afkorting niet op te lossen.

(2) Variant: vloot.

[p. 603]

 

Wien kindersmart haar schoot zoo dikwerf heeft vertroost.

445

Zie daar den eersten stap van haren kant tot vrede.

 

Ontzegt ge een vreêgezant, een moederlijke bede?

 

Willem

 

Indien ze als Moeder spreekt, de zoon vereert zijn bloed.

 

Maar zij, erken ze in hem, den graafelijken hoed!

 

Nooit waan men, mijn belang van Holland af te scheiden.

450

Ik zal de keizerin op dezen voet verbeiden.

 

Niet anders.

 

Beaumont

 

't is genoeg (hij geeft last aan een paadje)

 

'k herken mijn bloedverwant

 

Hij geeft mij 't leven weêr, en red mijn vaderland.

 

Willem

 

Ach, dat dit redding waar! - Maar gij die mij beleedigt,

 

En, daar ge talmen wilt, mijn boezem niet bevredigt,

455

Maar meer en meer in vuur en laaie vlammen stelt,

 

Om u, om u alleen doe ik dit hart geweld.

 

Doch- gij, van uwe zijde, beantwoord mijn verwachting

 

Doe aan uw woord gestand, en win ons aller achting

 

Zoo Margareet volhardt en deze poging mist,

460

Verklaar u openlijk in Hollands Adeltwist.

 

Beaumont

 

'k Beloofde 't-'k zal het recht, als de afkomst onzer graven

 

Is 't onheil niet te ontgaan, naar mijn geweten staven.

 

Mijn hart behoort mijn vorst, mijn kling is hem gewijd,

 

Ik weifel niet in 't recht, noch aarzel bij den strijd.

 

Arkel

465

Beaumont, aanvaard mijn hand; rechtschapen Edellieden

 

Vereenen om hun heer, geboren tot gebieden

 

Maar wee Zo ge ons bedroogt. Ook 't graaflijk bloed misschien

 

Verweerde u voor geen wraak die niets meer had te ontzien!

[p. 604]

 

Beaumont

 

Ik ga, gij ziet me in 't kort met Margareta keeren.

470

Zij zelve is op de vloot - men zal mij kennen leeren.

Willem

Mijn Arkel, hoe de moed alle achterdocht versmaadt,
Een mondgesprek was meer het dekkleed van verraad.
Ik roep uw (onleesbaar) toezicht in. Betrouw geen Hoeksche grooten.
'k Vrees addren, uit het gras naar 't argloos hart geschoten.
Gij kent hen, en genoeg.

Arkel

Verlaat u op mijn zorg,

Mijn eer, mijn wakkerheid, mijn ijver blijve u borg.

X.

De Hertogin, mijn Vorst, in 't scheiden uit de haven
Beval mij-

Willem

Hemel, hoe! heet dit verbonden staven!

Zij, zij vertrok dan-?

X.

Ja, en door Beaumont geleid!

Dit schrift beval zij mij aan uw doorluchtigheid.

Willem

Men vliege, en ruk haar weêr uit Margaretaas handen.

[p. 605]

 

En sla 't vermetel hoofd van dit verraad in banden,

 

Snelt ijlings, eer 't getij de vlucht bevordren mag.

 

Mijn Arkel, Arkel lees! Mijn boezem! Welk een slag.

Arkel

‘'k Verzel Beaumont-zijn hand geleidt mij naar mijn banden,
Vaarwel, mijn Bruidegom, - ik volg de stem der eer.
Uw staal verbreke 't staal geklonken om de handen,
De band van 't vorstlijk woord klemt ongelijkbaar meer!’

Willem

Neen, vrede meer noch zoen! - verbonden noch verdragen!
Men durft mij (gruwbre spijt!) van Moederzucht gewagen!
De ontaarde- 'k ken dat hart, zoo moederlijk, zoo zacht
Dat me eens de doodstraf zwoer, verviel ik in haar macht⁽¹⁾.
'k Belachte 't-maar dit 's meer, dit 's dubblen doodsteek geven.
Mijn Machteld in haar band. Wat heb ik meer aan 't leven.
'k Vlieg zelf en werp mij strak in d'eersten oorlogsboot,
Hij volg wie moed bezit - mijn Machteld of de dood!

Arkel

Men vliege en sla hem ga - in deze driftvervoering!
Rampzaalge hertog - ach! te hevig is de ontroering
Hoe wederstaat ge een storm die zoo verschriklijk woedt!

Willem (van binnen)

Wat zegt ge - Machteld bleef - mijn Machteld is behoed.

(1) Briefwisseling Tydeman, dl. I, blz. 207.

[p. 606]

Elfde Tooneel

 

Beaumont

 

Vrees niets! Ik stel mij hier als gijzelaar in uw keten.

 

Uw bruid dacht veel te groot voor vrouwlijk woordvergeten

 

Haar Bruigom dacht als zij. - mijn hoofd staat voor haar in.

 

Willem

 

Uw hoofd rampzaalige, ja en 't hoofd der keizerin.

505

Geloof niet dat mijn wraak of perk of toom zal kennen.

 

Bestaat men 't, in dit pand mij zelven aan te schennen.

 

Heel Holland, heel het Rijk verkeere in bloed en puin.

 

En gij...

 

Beaumont

 

Zie hier mijn borst mijn grijsgeworden kruin,

 

Ik offer ze u, voldoe u woede - of wees bezadigd. -

510

Zoo eer, noch stam, noch rang noch grijsheid mij verdadigd,

 

'k Vergeve u mijne dood - indien ze uw woede stilt,

 

Maar zij geen eedler bloed, geen moeder bloed gespild.

 

Willem

 

Neen, laat de ontaarde in 't mijne, in 't bloed van Machteld plasschen

 

Dit wilt ge! en heel uw doel is moorden en verrassen.

515

Een' eervergeten Brit, verachtlijk op zijn throon,

 

Verkoopt zij 't wettig erf, de rechten van haar zoon.

 

En de eedle Machteld mocht geleverd in haar boeien

 

Dien schandkoop met haar bloed bezeeglen en besproeien!

 

Barbaar! ga, terg mijn drift niet verder - door dat oog

520

Dat me eens, dat m'andermaal

 

Beaumont

 

Voleind niet! -

 

Willem

 

Ja bedroog!

[p. 607]

 

Beaumont

 

Dit, eindlijk, is te veel! - men voer mij als gevangen.

 

Ik ben krijgsman, toond u 't staal om zulk een smaad te ontfangen.

 

En, Hertog, uw gelijke op Hollands vrijen grond!

 

Bedenk dit! en...genoeg! heb eerbied voor Beaumont.

Willem

Men volg hem Arkel, ga, en laat' hem niet uit de oogen.
ô Hemel welk een dag. Hoe is mijn ziel bewogen.
Hoe bruischt het door mijn hart door heel mijn ingewand.
Hadt ge aan zoo duur een schok de heerschappij verpand!
ô Waarom mij gedoemd tot heerschen tot regeeren.
Of wat verhindert mij ten halve weer te keeren?
Doch neen! ik gaf mijn volk, mijn trouw en vorstelijk woord.
Hun offre ik rust en bloed - aan wien het toebehoort.
Wat zegt het lijf en bloed in 't oorlogsperk te wagen
't Is meerder, pal te staan, waar hartstochts stormen jagen.
Bezwijke ik, voor 't geweld dat op mijn schedel barst
Voor 't minst verheffe ik 't hoofd hoe fel die donder knarst.
Margreta naakt. Welaan! ik zal, ik moet haar hooren
't Gevoel dat me overstelpt, in 't schuddend hart versmooren.
Ja Machteld handelt groot - ik neem haar voorbeeld aan;
Ik zal haar waardig zijn - schoon alles moest vergaan.

Willem

Neen; Arkel, 'k ben bedaard. ik heb mij-zelv'⁽¹⁾ verwonnen
Ik offer mij geheel aan 't recht van mijn Baronnen.
'k Sta wat mij dierbrer is dan 't licht des levens af

(1) Variant: mijn drift.

[p. 608]

 

Voor 't edel trouwbewijs dat mij hun liefde gaf.

545

'k Lijd alles ('k heb 't beslist) vereischen 't hun belangen,

 

Maar 'k laat u nooit in 't juk van trotsche Britten prangen.

 

Ik stemde in 't onderhoud met weêrzin - maar hoe 't zij

 

Hoe duur 't mijn boezem sta - ook dit getroost ik mij.

 

Ducht geene ontbranding van mijn gramschap, hoe rechtvaardig.

550

Vergeten konde ik mij maar 'k bleef uwer achting waardig.

 

Ontsla Beaumont van uit zijn kerker - zij Margreet

 

Ontfangen, als 't betaamt - ik zelf verkrop mijn leed. -

 

Gij zelf, bij dit gesprek, gij zult mijn zij' bekleeden.

 

Betoom mij, zoo 't moet zijn in mijne oploopendheden,

555

Ik geef u 't recht-

 

Arkel

 

Neen, Vorst, die zelf zijn zwak erkent⁽¹⁾,

 

Is meester van de storm, die door zijne aders rent⁽²⁾,

 

Gij zijt het, wil het slechts. Maar kan mijn dienst u baten!

 

Mijn arm, mijn hart, mijn ziel zal nooit uw zij' verlaten.

Willem

Met d' eerbied van een zoon en Duitschlands Rijksvazal,
Begroet ik naar mijn plicht uw Hoogheid in dees wal,
En 't keizerlijke recht, des throons dien ze eenmaal deelde.
Zij weet, hoe verr' 't gezag dien zoon het harte streelde,
Wiens ziel voor eigenbaat, voor heersch- of staatzucht doof,
Geen rang of schatten eert, verkregen door den roof,
Maar 't erflijk leenrecht, eert met 's Volks en 's Rijks belangen,
Die aan geen willekeur of mommerij mag hangen.
Gij weet het, ja Mevrouw. -

(1) Variant: gevoelt.

(2) Variant: woelt.

[p. 609]

 

Margareta

 

Genoeg ik weet te veel.

 

En lees geheel uw hart in 't mijne. Ja geheel!

 

Verbloem hier niets- ik ken uw uit de mijne

570

En wacht niet dat die vlam der fierheid ooit verkwijne

 

Die 't bloed u instortte en - wellicht tot beider leed.

 

Maar vruchtloos zoo ik u dat hoog gevoel verweet.

 

'k Erkende 't, maakte u vorst - maar niet om mij te honen.

 

En mij 't ondankbaarst hart als moederbuit te toonen.

575

Ik leide u plichten op. Gij braakt ze en woudt den staf

 

Vrijmachtig, dien ik u en ongehouden gaf.

 

Voldoe, herstel erken uw plicht en mijne rechten,

 

Of geef den staf te rug-

 

Willem

 

dit moge 't Rijk beslechten.

 

Of 't oorlogszwaard. Ontmenschte, is dit uw moederzoen

580

Uw, aan uw rijkseed aan geweten eer voldoen,

 

Was Holland wreed verdrukt en door 't gespuis vertreden

 

Dat uwe spilzucht diende en dolle oplopendheden

 

Dat Holland nooit zijn Heer bezweken in hun trouw,

 

Niet lang genoeg een spot voor 't dartle Henegouw.

585

En de onverlaten die uw toomelooze driften

 

Bestierden om zich zelf te mestten met uw giften⁽¹⁾.

 

En ik, zou 't jammer zien en deelen snood en laf

 

In 't plondren van mijn volk als pronkend met uw staf!

 

Brederode

 

Het treft ons vorst...

 

Willem

 

Gij zwijg, ô schandvlek aller edelen

590

Ja 't voegt u in het stof om vrouwengunst te bedelen

 

Verachtlijk afval van de gravenstam op wien

(1) Gesch., blz. 135, 158.

[p. 610]

 

Geen edle bastaard dan met hoonlach neêr kan zien.

 

Sla neêr dat eerloos oog en hou die tong in banden.

 

Niets moogt ge in dit gesprek dan (wilt gij 't) knarsetanden.

 

Margareta

595

Mijn zoon, gij gaat te verr'

 

Willem

 

Mijn moeder, wijt geen zoon,

 

Indien hij spreken moet op zulk een hooge toon.

 

Uw zwak voor die uw naam door hun gedrag doen haten

 

Zie daar wat d' afval wrocht der ouderlijke staten.

 

Verban hen, red u eindlijk uit d' aanhang in wier strik

600

Ge u-zelv verwikkeld hebt in 't heilloost oogenblik.

 

Ja Holland leeft in mij, doorvloeit mij borst en spieren,

 

'k Ben Beier, maar mijn roem is 't bloed der Batavieren.

 

'k Ben koning Willems, 'k ben der Florissen geslacht;

 

En leef voor dit mijn volk in vaderlijke macht.

605

Ik zal 't (dit schenk mij 't lot) op de onderdrukkers wreken

 

En...

 

Margareta

 

Booswicht ja gewis uw moeder 't hart doorsteken.

 

Ik zie, - ik hoorde 't reeds. Ik heb genoeg beproefd.

 

En wraakzucht toorn en spijt het hart mij toegeschroefd.

 

- Gelei mij -

 

Willem

 

Meld mij dan uw voorstel.

 

Margareta

 

Voorstel snoode!

610

Hier is geen voorstel, maar het wrekend zwaard van node.

 

De vloek kome over u, en mij zoo ik vergeef,

 

Wat uur van (onleesbaar) gij mij verduren deed.

[p. 611]

 

Willem

 

Een oogenblik op dat die woede -

 

Margareta

 

geen bedaren!

 

Haar neme ik mede in 't graf om om uw koets te waren

615

U in uw nachtrust te vervolgen, aan uw zij'

 

Te zweven waar gij gaat, als dolle wraakharpij.

 

Uw oog, uw ziel, uw hart, uw reden te overrompelen

 

En levende in een hel van waanzin neêr te dompelen,

 

Dit hoor' de hemel? neen maar de afgronds driften poel,

620

Die Hel die voelen kan, wat ik in 't hart gevoel⁽¹⁾!

(Willem gaat een poos zwijgend over 't tooneel)

Arkel

Gij zijt ontroerd mijn vorst! - ai matig deze ontroering
Gij kent haar drift.

Willem

Neen zeg, haar meer dan zelf-ontvoering

Gij hemel hoordet, ja maar weest haar vloekspraak af
De Hel was 't wien zij mij onzinnig overgaf
Mijn boezem is geschokt - ach, tot dien prijs regeeren!
Wie kan dit? - wie den schrik die op mij stort verkeeren?
Ach Arkel - roep Beaumont - en meld hem, neen, ach neen

(1) Bij de behandeling van het konflikt tussen Margareta en Willem Verbeider gebruikt Bilderdijk herhaaldelijk termen als ‘helsche furie’ en ‘hatelijkste wijf’, ter karakterizering van Margareta (Gesch., blz. 126-215). Men bedenke tevens dat Willem later waanzinnig is geworden, een feit dat Bilderdijk hier in verband schijnt te willen brengen met de helse vervloeking door Margareta.

[p. 612]

 

Meld niets - verga elk woord zoo vol afgrijslijkheên.

 

Neen worde 't nooit herdacht!- dit is dan 't hart van moeder.

630

Dien boezem zoogde ik? Neen, geen tijger ooit verwoeder!

 

En heeft me een dronk gelaafd uit zulk een tijgrenborst.

 

ô Holland, neen 'k bezwijk, ô kies een ander vorst!

 

(Hij valt in een stille mijmering.)

[p. 613]

IV
A: De historische aantekeningen voor ‘Willem van Arkel’⁽¹⁾

Jan van Arkel, Willem van Arkel / 1390 word Rentm. / 1396 wordt Hr. van Arkel / 1400 weigert rek. gebann. / 1401 Oorlog / 1403 Opdragt van Arkel. Zie p. 351. Verdrag dr. d. Biss. van Luik / 1404 H. Albert sterft / 1405 nieuwe oorlog / 1406 verschil tuss. Jan en Wm. / 1407 beide uit Gorch. gesloten en H. Wm. daar ingehuldigd / Wm. verrast de stad. en belegert het slot / Reind. van Gelder beoorloogt Hd. Wn. / J. en Wm. dragen Arkel op aan Reind. / Rd. ingehuldigd / Hd. Wn. maakt een bolwerk te Dalem p. 379. / 1412 Reind. staat het Arkelsche af aan Hg. Wm. en Wn. levert Gorch. over en krijgt dr. vr. Oyen en Born in Gelderl. / 1415 Jan (in oorlog blijvend) wordt gevangen. P. 389 / 1426 geslaakt. Sterft te Leerdam, 1428.

Schoonzoon van J. van Arkel, Jan van Egmond; zijn broeder Wm. van IJsselstein. beschuldigd. Wijken op IJsselstein. Belegerd, geven zij stad en slot op en wijken buitens lands / 1416 Hert. Wm. Hr. van IJsselstein gehuld. / Jacoba gravin / 1417 J. van Egm. en W. van IJsselstein verrassen IJsselstein / Brederode en Montfoort herwinnen 't Etc. p. 416. / Andere Hoekschen nemen Amsterdam, Leerdam Etc. / J.v. Beieren maakt Egmond en Arkel (onleesbaar) / Egm.nt. Gorch. / De gravin komt op 't slot.

(1) De historische aantekeningen (A) staan op dezelfde bladzijde als het ontwerp (B): d.w.z. aan de ommezijde van het blad waarop Bilderdijk het ontwerp en de aantekeningen voor het treurspel Willem de Vijfde schreef. Het manuskript in kwestie werd dan ook reeds beschreven onder nr. I van De handschriften van Bilderdijk. (zie blz. 575 en 576) In de spelling zijn geen veranderingen aangebracht. Voor de hand liggende oplossingen vervingen enkele afkortingen, doch alleen in het ontwerp. Hier en daar plaatste ik een duidelijk vergeten hoofdletter of leesteken. De door de letter p voorafgegane getallen achter enkele aantekeningen zijn Bilderdijks verwijzingen naar Wagenaar, waarop ik reeds wees in het tweede hoofdstuk van de Inleiding. (blz. 559).

[p. 614]

B: Het ontwerp voor ‘Willem van Arkel’

A. Expositie.

J.v. Egmond met hem in Gorinchem belegerd door Jacoba en haar, in 't slot belegerd. Zij moeten wel omkomen, doch zullen 't edel.

Aanspraak van J.v. Beieren, die hen ondersteund, op Holland.

Arkel weigert over zijne geliefde.

Algemeen ongenoegen.

Gezantschap van Jacoba. Groot aanbod.

De gezanten aan Willem alleen, die de gunst afwijst.

Nu (zegt hij) moeten wij vechten. jacta est alea.

B.

De broeders verdeelen de wachten. 't Is Willems beurt de stad te bewaren terwijl Egmond storm zal loopen op 't slot.

Een Ridder verschijnt met een brief en word ingeleid. 't Is Jacoba. ‘Herkent gij me, Arkel? Zij wil hem huwen, afzien van J.v. Brabant, enz. Arkel weigert en betreurt zijne geliefde. 'k Betreur haar ook, zegt ze, ze was mij zuster. Hij heeft zijn vader wraak beloofd. Etc. Etc. Dit is de beste wraak.

Jacoba geeft hem één uur beraad. Intusschen vertrouwt zij zich aan zijn riddertrouw. Willem gaat heen, een klein gevolg komt in.

Een gevecht tusschen 't slot en de stad. Hij gaat om het te slissen. Jacoba wijkt in het klooster.

C.

Egmond te onvreden. Hij had meester geweest van 't slot, zoo niet Etc. Arkel. Dit zou ons onwaardig zijn. - Ja Egmond de Hemel heeft ons alles, heel ons lot, heel Holland in de hand gegeven. Maar zullen we een onwaardigheid begaan? - Neen! - Zweer het - Ik zweer. - Welaan dan; dit is het geval. Wat nu!

De Ridder vraagt andwoord. Hij nader'

Wel Arkel? Ik heb u mijn andwoord gezegd. Zoo is hier 't mijne. Een vrouw als ik is tot alles in staat. Intusschen heeft zij M. leren kennen en toont haar hem.

[p. 615]

Arkel en M. Zij heeft den sluier aangenomen toen hij buitens lands was. Hij zweert haar trouw op nieuw.

Zie hier mijn borst! - (zij vertrekt dreigende).

Aanval op de stad.

D.

Egmond en Arkel, wanhopend. Arkel zet hem aan zich te redden. Hij wil niet! - Tijding dat J. van Beieren nadert. Vergeefs. Wat zullen wij doen. Een bloedbad van de gevangenen maken en de stad in brand steken. - Neen - zoo redden we ons! - ik ben 't zwerven moê. Ik sterf hier. - Mijn volk, wie uwer wijken wil, hij ga! Wij blijven.

Maar wat met M. - afscheid. Zij zal hem niet overleven.

E.

Hij sterft vechtende.

Jacobaas triomfante bezitneming van de stad. Beduchtheid voor hem.

Tijding van zijn dood. Haar droefheid.

V
Het openingstooneel van ‘Willem van Arkel’⁽¹⁾

Arkel

Gij ziet het zelf, mijn vriend, mijn broeder! 't Is gedaan!
Wij moeten hier op 't puin van Gorchems wal vergaan.
Daar is gene uitkomst meer. Neen Egmond! 'k wil niets hooren
En dank zij 't lotgestarnt' voor 't eerst! Ik ga verloren.
Maar gij, die in mijn ramp met zoo veel teêrheid deelt,

(1) De tekst komt voor op een aan één kant evenwijdig aan de korte zijde beschreven oktavoblaadje van 113 × 182 mm, dat het watermerk LEY vertoont (L. in groter korps). Bilderdijk kortte in het handschrift de namen af en plaatste ze voor de klausen. In de spelling bracht ik geen veranderingen aan.

[p. 616]

 

Verlaat me, daar 't nood, de jongste nood beveelt.

 

Bewaar uw' moed uw trouw om Arkels huis te wreken,

 

'k Begeer het. Nu is 't tijd door 's vijands macht te breken.

 

Een uur, en 't is te laat. Behoud u - zelven! ga!

10

Dees laatste omhelzing nog! Gij weent! gij siddert!

 

Egmond

 

Ja.

 

Ik sidder, 'k ween-ik smelt in tranen. Dierbre broeder...

 

Arkel

 

Vaarwel! beloof mij wraak, en de Almacht zij uw hoeder!

 

Niets meer! Vertedren we ons niet vruchtloos. Moed-alleen

 

Betaamt den oorlogsman in wederwaardigheên.

 

Egmond

15

Zoo toon dien - of is 't moed, zijn redding, eer, en leven

 

Aan woeste razernij, aan wanhoop op te geven.

 

Neen Arkel, 'k sterf met u indien men sterven moet.

 

Bestelpe ons Gorchems puin, dit voegt ons beider bloed!

 

Arkel

 

Neen Egmond...

 

Egmond

 

Hoor mij eerst. Verplett' mij 's hemels donderen

20

Eer Egmond van uw lot zijn noodlot af zou zonderen!

 

Maar Arkel, 't is nog verr' van 't uiterst dat ge u schetst.

 

Jacoba...

 

Arkel

 

Doet ze een storm, is meester van de vest.

 

Egmond

 

Wij, mooglijk, van het slot van waar ze ons durft braveeren. -

 

Of moet ik Arkel thands dien burchtwal kennen leeren.

[p. 617]

25

Verdedigd door u-zelv', en naar den eisch bemand,

 

Verviel ze in luttel tijds in Hertog Willems hand;

 

Thands half vernield, ontbloot van voorburg, en omwalling,

 

De buitengracht, de transen in vervalling,

 

Met moedloos volk voorzien, gevlucht uit dezen muur,

30

Wat weêrstand kan zij doen, in vrouwlijk krijgsbestuur.

 

Of zijn de Hoekschen thands zoo vreeslijk in uwe oogen.

 

Mijn broeder! Van wat drift wordt thands uw ziel bewogen?

 

Arkel

 

Van wanhoop, Egmond. Ja, van 't aakligst voorgevoel,

 

'k Erken het. Laat mij hier aan 't wrevel lot ten doel.

35

Neen, 'k vrees die Hoekschen niet, zoo dikwijls afgeslagen.

 

't Is wroeging, die ik voel, het hart mij voel verknagen.

 

Mijn Vader - en helaas! - een wreed verlaten bruid -

 

Ga, Egmond, laat me alleen aan 's Hemels wraak ten buit!

 

Egmond

 

Van waar die woeste vlaag...?

 

Arkel

 

Helaas, wat moogt gij vergen?

40

Maar neen, verneem - mijn hart - Ik zal u niets verbergen.

 

Doch waar, waar vange ik aan - ô Staatzucht, -