Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde. Nieuwe reeks 1959

[p. 345]

III.
Bij een bekentenis van Desiderius Erasmus

Al houdt een volkse zegswijze bij ons met klem vol dat niets op aarde bestendig van duur is - gelijk men ook in het Frans beweert dat ‘Tout passe, tout lasse, tout casse’ en in het Duits dat ‘Alles wechselt unterm Monde’, - de roem van de grootste aller 16^e-eeuwse nederlandse humanisten, Desiderius Erasmus Roterodamus, logenstraft ze toch.

Vroeg gold hij in de beschaafde wereld van zijn tijd als een licht van de wetenschap, als de onbetwiste meester in de godgeleerdheid en de bijbelkennis en van de literaire fijne smaak⁽¹⁾. In onze tijd met zijn streven naar hernieuwd en verdiept humanisme - misschien nog te veel beleden met het woord en te zelden bewezen met de daad - blijft belangstelling voor de mens, die hij was, en voor de werken, die hij heeft nagelaten, hem onverminderd toekomen. Gedurigaan eist daarom de literatuur betreffende Erasmus meer en meer ruimte op onze huidige boekenrekken⁽²⁾. Vooral zijn ‘Moriae encomium’ ofte ‘Lof der Zotheid’, in 1510-11 voor de eerste maal van de pers gehaald te Parijs⁽³⁾, wordt voort in onderscheiden talen overgezet⁽⁴⁾ en aandachtig toegelicht en besproken⁽⁵⁾. Hij wordt in het oog gehouden als briefschrijver van honderden geestige of bijtende en steeds leerrijke epistels. Enkele hiervan worden eveneens in vertaling ter algemene beschikking gelegd⁽⁶⁾, o.a. de tweeëntwintig, die ons het raakst aanbelangen, omdat hij ze verzond vanuit het huis ‘In de Zwane’⁽⁷⁾ in de brusselse voorstad Anderlecht⁽⁸⁾, waar hij gastvrijheid genoot van zijn vriend kanunnik Pieter Wichman van in de meimaand 1521 tot 28 oktober erop volgende⁽⁹⁾; men bloemleest uit zijn zestig ‘Colloquia’⁽¹⁰⁾ tot vier keer toe ‘een twaalftal samenspraken’⁽¹¹⁾, de beide laatste malen onder de hoede van de bibliografische vereniging van ‘De Seven Sinjoren’ te Antwerpen zelfs; met nieuwjaar 1950 nog stuurde de Standaard-Boekhandel van deze stad in luxe-editie ‘Een betoog over de lof van de geneeskunde’ uit, zijnde een overzetting van Erasmus' traktaat ‘Encomium artis medicae’ van anno 1518, bezorgd door Dr. L. Elaut⁽¹²⁾; men gaat hem na in zijn betrekkingen met meester-schilders als Quinten

(1) Daniel van Damme: Ephémeride illustrée de la vie d'Erasme (Anderlecht, 1936), blz. 30.

(2) Zie de bibliografische opgaven in de hieronder vermelde werken van jongere datum. Cf. bovendien onder de recentste bijdragen: Louis Bouyer: Erasme et son temps. Essais sur la chrétienté des humanistes catholiques (Vertaling door J.A.G. Tans: Erasmus in zijn tijd) Utrecht-Antwerpen, Het Spectrum, 1957 (Prisma-Boeken, 256). - A. Dewitte: Erasmus en Brugge, 1515-1536. (In: Handelingen Gen. Gesch, Soc. d'Emulation te Brugge, XCIX, 1-2 (1957), blz. 5-21. - Hans Treinen: Studien zur Idee der Gemeinschaft bei Erasmus von Rotterdam (Sarrelouis, 1955),

(3) Van Damme: op. cit., blz. 21.

(4) In het Nederlands: ‘Desiderius Erasmus. De lof der zotheid, vertaald door wijlen Mr. Dr. J.B. Kan, uitgegeven en van korte ophelderingen voorzien door Dr. A.H. Kan (Amsterdam, ‘Wereldbibliotheek’, n^o 109).

(5) Dr. L. Indestege: Rondom Erasmus' Lof der Zotheid. (Antwerpen, 1942, 2^e uitg.). - Victor Larock: Erasme. Eloge de la Folie (Brussel, 1957).

(6) Dr. Gilbert Degroote: Brieven van Erasmus (Antwerpen, Brussel, Gent, Leuven, 1952. Katholieke Vlaamse Hogeschooluitbreiding, Verhandeling 421). Cf. ‘Opus epistolarum Des. Erasmi Roterodami’, uitgave P.S. Allen, Oxonii 1906-19 (van 1484 tot 1530): acht boekdelen. - Van Damme: op. cit., blz. 33.

(7) Van Damme: op. cit., blz. 42.

(8) Van Damme: op. cit., blz. 41 vlgg.

(9) Dr. C. Sobry: De Twee en twintig Brieven van Erasmus, geschreven in 1521 uit Anderlecht. Vertaald uit 't Latijn door - (De Brabantsche Folklore, 16^e jaar, nrs 93-94, Januari-Maart 1937). - Les Vingt-Deux Lettres d'Erasme, écrites à Anderlecht en 1521. Traduites du Latin par - (Le Folklore Brabançon. Numero spécial. Bruxelles, juin 1936). - Jan van Brimeu: Modeltoerist Erasmus schreef XXII brieven uit Anderlecht, in de Brusselse Post’ IX^e jg., nr 11 (15 nov. 1959), blz. 1 en 5.

(10) In 1522 erkende Erasmus de Colloquia ‘officieel’ als ‘zijn kinderen’; vroeger al uitgegeven ‘Colloquia’ waren ‘onechte kinderen’. (Cf. C. Sobry, p. VIII in ‘Derde twaalftal samenspraken...’; zie hieronder nota (11); in 1526 liet hij een sterk vermeerderde uitgave bij Froben, te Basel, verschijnen. (Van Damme: op. cit., blz. 51).

(11) N.J. Singels: Een twaalftal samenspraken van Desiderius Erasmus van Rotterdam, uit het Latijn vertaald door - (Amsterdam, ‘Wereldbibliotheek’, Nrs. 88-89); - Een tweede twaalftal samenspraken van Desiderius Erasmus, vertaald en van aanteekeningen voorzien door Dr. - (Amsterdam, ‘Wereldbibliotheek’, Nrs. 149-151). - Dr. C. Sobry: Een derde twaalftal samenspraken, ingeleid en vertaald door - (Antwerpen, 1936); - Een vierde twaalftal samenspraken, ingeleid en vertaald door - (Antwerpen, 1937).

(12) Antwerpen, z.j.

[p. 346]

Matsijs⁽¹³⁾, Albrecht Dürer en Hans Holbein de Jonge, die te bewonderen portretten van hem op het doek brachten; men haalt bij een onderzoek van de spreekwoordenschat voordeel uit zijn ‘Adiagorum Collectenea’, die te Parijs in eerste uitgave verschenen in januari 1500 met een inhoud van achthonderd nummers, doch in de beëindigende editie van september 1508 vierduizendtweehonderdeenenvijftig spreekwoorden, spreekwoordelijke zegswijzen, uitspraken, grappige gezegden en beroemde citaten uit de Oudheid behelsden⁽¹⁴⁾; men doet na wat Coenraad Busken Huet reeds deed in zijn ‘Land van Rembrand’⁽¹⁵⁾ en ontwerpt steeds nieuwe levensbeelden van Erasmus⁽¹⁶⁾ of stippelt zijn doen en laten uit in bepaalde perioden van zijn bewogen bestaan⁽¹⁷⁾.

Toen het in 1936 vierhonderd jaar geleden was dat de grote man voor eeuwig de ogen look in de nacht van de 11 op 12 juli 1536, heeft men alom dit afsterven met geestelijke luister herdacht en wel niet het laatst bij ons hier te lande. Naar aanleiding daarvan publiceerde Stefan Zweig ook zijn beroemd geworden boek ‘Triumph und Tragik des Erasmus von Rotterdam’⁽¹⁸⁾.

Zonder twijfel heeft tot de huidige bekendheid in België van de grote figuur van Erasmus allervoelbaarst bijgedragen dat door de gemeente Anderlecht sinds 1933 een aan hem gewijde muzeum werd ingericht in het hierboven genoemde woonhuis ‘In de Zwane’, gestaan in de schaduw van haar St. Guidokerk aan de Kapittelstraat, vlak bij het voormalige Begijnhof aldaar⁽¹⁹⁾. Er bevindt zich nu zelfs op het grondgebied van de brusselse voorstede een bioskoopzaal, ‘Erasme’ geheten. ‘Wij hebben van de Hollander Erasmus een Anderlechtenaar gemaakt’, betoogde bij een feestelijke samenkomst kort geleden nog de heer Theo Bogaerts, letterkundige en voorzitter van de buitenlandse joernalisten in België. Van vroeger al hechtte men hem in Vlaanderen als een van de onzen aan; weshalve op de muur achter het podium in de aula van de rijksuniversiteit te Gent het medaillon met zijn beeltenis is gevoegd bij die van vlaamse grootheden rechts en niet bij de zes noordnederlandse vooraanstaanden uit vroeger tijd op het gebied van kunst en wetenschap aan de linkerkant.

Heden ten dage blijft men Erasmus hooglijk vereren, zonder daarom het oog te sluiten voor zijn als weifelend aandoende karakter in meer dan een geval, als de apostel van de verdraag-

(13) Jozef Muls: Erasmus en Quinten Matsijs (Antwerpen, 1953. - Katholieke Vlaamse Hogeschooluitbreiding, Verhandeling 429).

(14) Van Damme: op. cit., blz. 12, 18.

(15) ‘Het Land van Rembrand’. Studiën over de Noord-Nederlandsche beschaving in de 17^o eeuw (2 delen, Haarlem, 1884).

(16) Alphonse Roersch: Erasme (Brussel, 1926); - J. Huizinga: Erasmus (Haarlem, 1947, 4^e uitg.); - Dr. Gilbert Degroote: Erasmus pelgrim van de geest (Brussel-Amsterdam, 1955: ‘Prominenten 1’).

(17) A. Hyma: The youth of Erasmus (Ann Arbor, 1930); - J.E. Langhurst: Erasmus and the Spanish Inquisition: The case of Juan de Valdes (Albuquenque, 1950); - Dr. Gilbert Degroote: Erasmus over oorlog en vrede, in: Kultuurleven, 1952; - O. Hendriks: Erasmus en Leuven (Brugge-Brussel, 1946); - P. de Nolhac: Erasme en Italie, suivi de douze lettres inédites d'Erasme (Parijs, 1898).

(18) Wenen-Leipzig-Zurich, 1935.

(19) Daniel van Damme: Une heure à la Maison d'Erasme et au vieux Béguinage d'Anderlecht (z. pl. of j.). Op zondag, 14 april 1958, werd het 45-jarig bestaan van het Erasmusmuseum herdacht gedurende een feestzitting op het gemeentehuis te Anderlecht.

[p. 347]

zaamheid in een onverdraagzame tijd⁽²⁰⁾, als niet slechts de voornaamste, maar ook de gevatste van al de tegenstanders van Martin Luther en zijn nieuwe leer, als de Voltaire van de XVI^e eeuw, als iemand voor wie als het allerhoogste gold zijn geestelijke vrijheid⁽²¹⁾, als iets dat de natuur slechts zo zelden verwezenlijkt: een man, die allereerst en voor alles een wijze mens was⁽²²⁾.

En hoe heeft zijn eigen tijd hem gewaardeerd? In de herfst van 1502, waarschijnlijk nog geen vijfendertig jaar oud, kwam Erasmus naar bezuiden de Moerdijk getogen, naar Leuven, alwaar hij dan zijn eerste verblijf hield tot op het einde van 1504. Al dadelijk na zijn aankomst daar bood Adriaan van Utrecht - nadien paus Adrianus VI - hem bij de sinds 1425 gestichte Katolieke Universiteit een leerstoel aan, welke Erasmus echter ‘om zekere redenen’ niet aanvaardde⁽²³⁾. Op het einde van 1508 werd hij te Padua leermeester van de jeugdige Alexander Stuart, natuurlijke zoon van de koning van Schotland Jacob IV en reeds aartsbisschop van St. Andrew⁽²⁴⁾. De humanisten binnen het rijk van keizer Maximiliaan I (1459-1519) ontvingen hem in de zomer van 1514 onvergelijkelijk triomfantelijk!

Niemand minder dan Melanchton bezong hem toen in een hymne ‘In Erasmum Optimum Maximum’⁽²⁵⁾ en in de oogstmaand van datzelfde jaar begroetten hem de geleerde kringen te Basel in Zwitserland als het ‘licht des levens’⁽²⁶⁾. De broeder van keizer Karel V, keizer Ferdinand, had voortdurend zijn geschrift ‘Vorstenopvoeding’ bij de hand⁽²⁷⁾. De voornaamste professoren te Oxford als te Cambridge en hoge geestelijke engelse waardigheidsbekleders, telden onder zijn vereerders⁽²⁸⁾. Jan Sauvage, kanselier van Brabant, was gelijk de jonge stadssecretaris van Antwerpen Pieter Gilles⁽²⁹⁾, zijn vriend en beschermer sinds 1515⁽³⁰⁾: hij wist voor hem zijn aanstelling als raadsheer bij Hertog Karel - nadien keizer Karel V - ten jare 1516 te verwerven, waarmede een pensioen van 200 gulden was verbonden en tevens nog een prebende te Kortrijk, die Erasmus ras te gelde maakte⁽³¹⁾. Toen hij zich ten tweeden male te Leuven neerliet, van oogst 1517 tot april 1521, mocht hij met alle recht reeds bogen op een universele roem, zodat enerzijds de katolieke kerkvoogden en vorsten, anderzijds de volgelingen van de toen doorbrekende hervormde geloofsleer met alle mogelijke middelen zochten hem als hun uitgesproken medestander te winnen.

(20) Prof. Dr. J. Lindeboom, in ‘Winkler Prins Encyclopaedie, 8^e deel (Amsterdam-Brugge 1950), p. 246-248. - Zie ook: J.L. in: Historische W.P. Encyclopedie (Hoofdredactie: Dr. Th. de Vries, Amsterdam, & Prof. Dr. Th. Luykx, Brussel): II^e deel (Brussel, 1958) blz. 147.

(21) Dr. Karl Schlechta: Erasmus von Rotterdam (Hamburg, z.j. 1940), blz. 11.

(22) Karl Schlechta: op. cit., blz. 13.

(23) Van Damme: Ephém., blz. 14; - Huizinga: op. cit., blz. 59.

(24) Van Damme: Ephém., blz. 21.

(25) Van Damme: Ephém., blz. 24; - Schlechta: op. cit., blz. 9.

(26) Van Damme: Ephém., blz. 25.

(27) Schlechta: op. cit., blz. 9.

(28) Van Damme: Ephém., blz. 12, 16 vlg., 21 vlgg., 30.

(29) Van Damme: Ephém., blz. 30.

(30) Van Damme: Ephém., blz. 27.

(31) Van Damme: Ephém., blz. 29.

[p. 348]

Tijdgenoten van Erasmus kwamen er onbewimpeld voor uit: ‘Wie hochverrümbt der namme Erasmi by allen, fürnemlich aber by den gelerten gehalten werd’⁽³²⁾, zulks was ‘mengklichen und besunder die der latinischen sprach wissen tragend, onverborgen’⁽³³⁾. Dit staat te lezen in de ‘Sabbata Chronica geschriben durch Johansen Kessler’ (1501/2-1574), die nochtans een vereerder en geloofsgenoot van Luther was en een van de hoofdzakelijke bewerkers van de overgang van zijn vaderstad Sankt-Gallen, in Zwitserland, naar de protestantse hervorming⁽³⁴⁾. Hij gaat voort met de aanhaling van een spreekwoordachtig gezegde, dat algemeen gangbaar was over de hollandse humanist en zijn lof schetterend uitbazuinde: ‘also das züglich⁽³⁵⁾ sin nam in ain sprüchwort verwendt⁽³⁶⁾ ist, solicher maszen⁽³⁷⁾: was kunstrich, fürsichtig⁽³⁸⁾, gelert und wis⁽³⁹⁾ geschriben ist... das ist Erasmisch, das ist onfelbar⁽⁴⁰⁾ und volkommen⁽⁴¹⁾’. En Kessler besluit, voort wierookzwaaiend: ‘Er hat ja sin rast wol thun⁽⁴²⁾; des im alle nachkommen nimmer vergessen sollen’⁽⁴³⁾.

Het katolieke Freiburg-im-Breisgau onthaalde Erasmus in de zomer van 1530 als de ‘prins der letteren’⁽⁴⁴⁾; een leerstoel bij zijn universiteit biedt hem, buiten Leuven voorheen, ook Leipzig aan⁽⁴⁵⁾ en een belangrijke concessie te Deventer en de kardinaalshoed houdt in 1535 de paus van Rome voor hem beschikbaar⁽⁴⁶⁾.

Erasmus overleed te Basel in 1536 in de armen van zijn trouwe amanuensis Lambertus Coomans, een geboren Turnhoutenaar, onophoudelijk biddend ‘O Jesu misericordia, Domine, libera me; Domini, miserere mei’, maar met als allerlaatste woorden ‘Lieve God!’ in zijn nederlandse moedertaal⁽⁴⁷⁾. Dit sterftejaar groeide in geleerde europese kringen echt tot een datum, naar bijv. blijkt uit het feit dat, wanneer de bekende arts uit Basel, Felix Platter, in 1612 de pen terhand neemt om zijn levensherinneringen te boek te stellen, hij dan kond doet: ‘Im Jahre Christi 1536 bin ich durch Gottes des Allmächtigen ewige Vorsehung⁽⁴⁸⁾, Gnade und Güte als ein lebendiger Mensch in diese Welt geboren worden; in demselben Jahre, in welchem der hochgelehrte Erasmus von Rotterdam in Juli verschied, bin ich hernach im Monat Oktober an dieses Licht gekommen’⁽⁴⁹⁾.

Hoe geredelijk wijden 16^e-eeuwse gedenkschriften hun levendige aandacht aan Erasmus en berichten van voorvallen in zijn

(32) Johansen Kessler: Sabbata Chronika geschriben durch - (Uittreksels in ‘Aus dem Zeitalter der Reformation und der Gegenreformation. Herausgegeben von Dr. Marianne Beyer-Fröhlich: Reihe ‘Deutsche Selbstzeugnisse’ Bd. 5. (Leipzig, 1932), blz. 25.

(33) ‘hun, die Latijn kennen, niet-verborgen (: = duidelijk)’.

(34) Johan Kessler (1502 of '03 - Sankt Gallen - 1574) zou priester worden; toog in 1522 naar Wittenberg en leerde persoonlijk Luther kennen; weergekeerd naar Sankt Gallen begon hij in 1524 het zadelmakersambacht te leren; nam het onderricht in de Latijnse en Griekse talen in de stedelijke Latijnse school op zich sinds 1537, werd in 1542 als predikant aangesteld en in 1571 als eerste pastoor van de stad, waar hij tot aan zijn dood de opperleiding van het onderwijs en de kerk in handen hield. Hij schreef in zeven boeken zijn ‘Sabbata Chronik’, waarvan de oudste delen tot het jaar 1524 terugreiken. Vgl. Dr. Marianne Beyer-Fröhlich: op. cit., blz. 13 vlgg.

(35) = spoedig.

(36) = aangewend.

(37) = op zulke wijze.

(38) = vooruitziende, rijk aan inzicht.

(39) = wijs, verstandig.

(40) = onberispelijk.

(41) = volmaakt.

(42) = hij heeft zijn tijd welbesteed.

(43) = weshalve allen, die na hem komen, hem nimmer zullen vergeten.

(44) Van Damme: Ephém., blz. 56.

(45) Van Damme: Ephém., blz. 31.

(46) Van Damme: Ephém., blz. 60.

(47) De Groote: Erasmus (Prominenten), blz. 27; - Van Damme: Ephém., blz. 64.

(48) = voorzienigheid.

(49) Felix Platter: Tagebuchblätter aus dem Jugendleben eines deutschen Arztes des 16. Jahrhunderts. Herausgegeben von Horst Kohl (Leipzig, 1913), blz. 11.

[p. 349]

leven, van gesprekken, door hem gevoerd, van meningen, door hem uitgedrukt veelal met treffende schertsende woorden en nog vaker met bijtende spot. Zulks doet onder meer ook één keer de merkwaardige ‘Zimmerische Chronik’⁽⁵⁰⁾ uit de 16^e eeuw, die ik enkele maanden her al mocht openbladeren voor u⁽⁵¹⁾. Zij maakt nl. gewag van een reis, die heer Johann Wernher von Zimmern ten jare 1531 had ondernomen om te Strassburg een kanunnikenprebende te behalen. De kroniek vermeldt dan dat het domkapittel aldaar niemand als kanunnik toeliet dan mits de volgende voorwaarden: ‘er seie dann ain geborner furst, graff oder freiherr; zu dem⁽⁵²⁾ musz er geschriftlichen und under zwaier fursten und zwaier grafen insigln⁽⁵³⁾ beweisen vierzehen anichen⁽⁵⁴⁾ vom vatter und vierzehen von der muetter, die alle fursten, grafen oder freiherren seien gewesen, und da er an ainicher ainen person, der munder stands were⁽⁵⁵⁾, felen⁽⁵⁶⁾ sollt, so wurde zu der possess⁽⁵⁷⁾ nit zugelassen’⁽⁵⁸⁾. Dit alles was toentertijde nog zeer vast in 't oog gehouden en kwam zeker niet als het minste van de statuten voor, waarop al de kerkelijke heren te Strassburg gelofte moesten doen en een eed zweren. Nu alludeert de Zimmerische schrijver aan de tocht, die eens Erasmus daarheen aanvaardde; bedoeld zal wel zijn het verblijf van de humanist aldaar, nadat hij in november 1521 afscheid toewuifde aan Anderlecht om zich voor de tweede maal neer te laten in Basel, welke zwitserse stad hij bereikte via Brussel en Leuven, Antwerpen en opnieuw Leuven, Tienen, Tongeren en Maastricht, Aken, Koblenz, Mainz, Worms en Speier, Strassburg, Schlestadt en Kolmar⁽⁵⁹⁾. De kroniekschrijver geeft dan ten beste: ‘Man sagt, es sei der Erasmus Roteradamus auf ein zeit geen Straszburg kommen, hat man ime als ein furnemen, beruempten man, alles, so namhaft⁽⁶⁰⁾ in der statt, besichtigen lassen’. Men leidde hem ook in het kapittelhuis en het hof van de broeders en bracht hem op hoogte van de aangelegenheden en gebruiken van de domheren; men berichtte hem aldus eveneens dat geen enkel vorst, graaf of baron, niet gekwalificeerd, wat zijn afstamming aanging als daareven te berde gebracht, werd aanvaard. Wat liet Erasmus hierop horen? ‘so soll er in schimpfweis⁽⁶¹⁾ gesagt haben, Christus het (in) das collegium, da sie nit dispensiert⁽⁶²⁾, nit angenomen werden mogen’⁽⁶³⁾.

Erop gelet dat - zoals wij te voren reeds zeiden - zijn kroniek de tijdspanne bestrijkt van het jaar 1500 tot aan zijn laatste levens-

(50) ‘Zimmerische Chronik’. Herausgegeben von Dr. K.A. Barack. 4 delen (Tübingen, 1869).

(51) Cf. ‘Een keizerlijk lesje in wellevendheid’, in: Verslagen en Mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor taal- en letterkunde, jg. 1958, blz. 336 en 337-346.

(52) = daarbij.

(53) = zegels.

(54) = voorvaderen.

(55) = van geringer stand zou zijn.

(56) = ontbreken.

(57) = het genot van de prebende.

(58) ‘Zimmerische Chronik’, deel III, blz. 206.

(59) Van Damme: Ephém., blz. 42 vlgg.

(60) = van betekenis.

(61) = schertsend.

(62) = geen dispensie verleent.

(63) ‘Zimmerische Chronik’, deel III, blz. 206 vlg.

[p. 350]

dagen in 1573⁽⁶⁴⁾ - zou heer Johan Oldecop er buiten kunnen op zijn beurt Desiderius Erasmus ten tonele te voeren? Viermaal liet hij zich er dan ook toe verleiden⁽⁶⁵⁾!

Zal hij hem eer en lof dan spenderen? Het was kwalijk bij voorbaat te geloven, vermits wij onze kroniekschrijver al hebben leren kennen als een van de strengst katolieke gelovigen, met hart en ziel op de kant van de konservatieve Roomsgezinden, die voor als na Martin Luther en zijn geestesverwanten echt verfoeiden. Oldecop ook vergaf het aan Erasmus niet dat hij, ofschoon niet rechtstreeks noch opzettelijk, ingevolge zijn kritiek op kerkelijke misstanden, de baan had geëffend voor de hervormingsbeweging; zeker beschouwde ook hij hem als de eigenlijke bewerker van de reformatie en even zeker vond hij met zijn vurige overtuiging dat Erasmus een te lauwe, te schoorvoetende partijganger van Rome bleef, nadat hij ten slotte zich had te erkennen gegeven als een aanhanger van de gevestigde leer⁽²⁰⁾.

't Vroegst brengt Oldecop de Rotterdammer te pas onder zijn jaar 1510. Toen - schrijft hij - had ‘Martinus Luder, de na der tit, alse he doctor was geworden, Martinus Luther sik nomet hat’, de verre tocht afgelegd van Erfurt, waar hij als monnik in het Augustijnerklooster verbleef, naar Rome, misschien omdat hij een opdracht voor zijn orde er had uit te voeren. Toen had Luther ‘an den pawest supplicert⁽⁶⁶⁾, dat he mochte tein jare in wartlichen⁽⁶⁷⁾ kledern in Italien studeren’; het werd hem echter geweigerd. Daaromtrent nadien door Oldecop ondervraagd, gaf hem een officiaal te Rome voor antwoord: ‘hadde Martinus Luder datmal⁽⁶⁸⁾ de cappen under deme schine⁽⁶⁹⁾ in wartlichen klederen to studerende, afleggen und utein⁽⁷⁰⁾ mogen, he hedde de cappen sin levent lank nicht wedder angetogen und gedan, alse Erasmus Roterdamus ok dar beforn⁽⁷¹⁾ gespelet und bedrechlichen⁽⁷²⁾ de cappen afgelecht und liggen leit’⁽⁷³⁾.

Het is best bekend dat na de dood van zijn ouders zijn voogden trachtten Erasmus te bewegen tot de intrede in een klooster; naderhand zou hij beweren zich daartoe te hebben laten overhalen door hun listen en valse voorspiegelingen. Een oudere broeder van hem werd trouwens ook Augustijnermonnik. Erasmus trad in 1487 in de orde en werd monnik in het klooster Steyn bij Gouda; in 1492 ontving hij de priesterwijding. Gedurende zijn verblijf in Italië, van 1506 tot 1509, behaalde hij op 4 september 1506 het diploma van doctor in de godgeleerdheid te Turijn

(64) Zie boven blz. 324.

(65) Blz. 31, 36, 163, 194.

(20) Prof. Dr. J. Lindeboom, in ‘Winkler Prins Encyclopaedie, 8^e deel (Amsterdam-Brugge 1950), p. 246-248. - Zie ook: J.L. in: Historische W.P. Encyclopedie (Hoofdredactie: Dr. Th. de Vries, Amsterdam, & Prof. Dr. Th. Luykx, Brussel): II^e deel (Brussel, 1958) blz. 147.

(66) = een verzoek gericht.

(67) = wereldlijke.

(68) = die keer.

(69) = onder het voorwendsel.

(70) = uittrekken.

(71) = te voren, vroeger.

(72) = op bedrieglijke wijze.

(73) Blz. 31.

[p. 351]

⁽⁷⁴⁾. In november daarop begon hij om tamelijk onverwachte redenen zich ten dele te ontdoen van zijn kloosterklederen⁽⁷⁴⁾; de paus had hem overigens ontslagen van bepaalde verplichtingen van zijn orde, wat nadien paus Leo X in 1517 op zijn dringend vertoog bevestigde⁽⁴⁵⁾.

Een paar bladzijden verder, onder anno 1512, herhaalt heer Oldecop deze mededelingen met wat andere woorden: dat Luther ‘hedde de cappen datmal utgetogen und itlige⁽⁷⁵⁾ jare in wartligen kledern studeret. Aver men befrochte⁽⁷⁶⁾ sik, he hedde de cappen liggen laten, alse dar bevorn Erasmus von Rotterdam gedan hadde und toch na sinem teinjarigen studio in wertligen clederen, ome nagegeven⁽⁷⁷⁾ dorch den pawest, nicht wedder to closter’⁽⁷⁸⁾.

In de dienst staande van bisschop Balthazar Mercklin had, toen deze zich in 1529 als ‘commissarius der keiserlichen majestat’ naar de rijksdag te Speier begaf, onze kroniekschrijver hem achterna te rijden. Tussendoor vermeldt hij dan dat zijn heer ‘To Friiburch⁽⁷⁹⁾... bi Erasmo to gaste’ was⁽⁸⁰⁾. Uit de biografie van Erasmus is bekend dat hij na wrijvingen en moeilijkheden met de leidende geestelijke kringen te Leuven voor zijn veiligheid was uitgeweken van Anderlecht⁽⁸¹⁾ naar Basel in Zwitserland en nimmer nog nu de voet weer op de nederlandse bodem zou zetten. Hij verbleef er van november 1521 tot 13 april 1529⁽⁸²⁾. Maar toen Basel op zijn beurt de hervorming van de kerk invoerde, verhuisde hij naar het katolieke Freiburg. Hij werd er feestelijk verwelkomd; de stadsraad verleende hem onderkomen in het huis ‘Zum Walfisch’, dat eenmaal ten behoeve van keizer Maximiliaan I er werd opgetrokken⁽⁸³⁾. Later schafte hij er zich een andere woning aan⁽⁸³⁾, welke hij tot juni 1535 bewoont. Toen keerde hij weer naar Basel, waar hij het huis ‘Zum Luft’ betrok⁽⁸⁴⁾. Een tijdlang was hij zinnens opnieuw naar Freiburg te gaan wonen, doch besloot uiteindelijk zijn eigendom ginder te verkopen en alles wat hem toehoorde naar Basel te laten overbrengen⁽⁸⁵⁾. Weinige maanden nadien verwisselde hij hier dan het aardse met het eeuwige.

Verder in zijn kroniek komt Oldecop terug op het bezoek van bisschop Mercklin bij Erasmus te Freiburg⁽⁸⁶⁾. Dat het plaatsvond, verklaart hij ditmaal hierdoor dat zijn meester en Erasmus studiemakkers te Bologna in Italië geweest waren, dat ‘beiden to Bononien tosamende studeret hadden’.

(74) Van Damme: Ephém., blz. 17.

(74) Van Damme: Ephém., blz. 17.

(45) Van Damme: Ephém., blz. 31.

(75) = ettelijke.

(76) = vreesde.

(77) = veroorloofd.

(78) Blz. 36.

(79) Freiburg-im-Breisgau. - Vgl. Van Damme: Ephém., blz. 54.

(80) Blz. 163.

(81) Van Damme: Ephém., blz. 43.

(82) Van Damme: Ephém., blz. 45 vlgg.

(83) Van Damme: Ephém., blz. 56.

(83) Van Damme: Ephém., blz. 56.

(84) Van Damme: Ephém., blz. 58 vlg.

(85) Van Damme: Ephém., blz. 59 vlg.

(86) Blz. 195.

[p. 352]

Mercklin werd alsdan ter tafel genodigd door Erasmus. Johan Oldecop bediende hem gedurende de maaltijd en bleef nog nadien aanwezig in de eetkamer, weshalve hij het onderhoud van beide vooraanstaande mannen bijwoonde en hun woord en wederwoord kon vernemen. Het ontging hem aldus niet dat op zeker ogenblik te berde kwam hoe ‘Erasmus dar bevorn in einen erdom gefallen und hadde gemeint, ok von sich gesecht, nemant scholde sik des lidens und dodes Christi bekummeren eder bewenen, wente dar were unse salicheit ut erstanden und unse ewige frowede’ (= w.z.w.: Erasmus was te voren in een dwaling gevallen en had geloofd, ook voorgehouden, dat niemand kommer moest ondervinden om het lijden en de dood van Christus noch die bewenen; want daaruit was onze zaligheid voortgekomen en onze ewige vreugde).

Bisschop Mercklin verweet Erasmus vriendelijk deze vergissing en verzocht hem bescheid te geven op zijn vraag, hoe hij ‘to der unkristlichen lere und erdom’ - tot die onchristelijke leer en dwaling - was gekomen. Hoe luidde hierop het antwoord van de Rotterdammer, die daarbij de tranen in de ogen stegen: ‘sede Erasmus (und de tranen stegen ome in de ogen): Leve broder, ik hadde gelesen, aver nicht wol gelesen und vorstan: Angeli pacis amare flebant. Esaie 33. Derhalven magstu mi de dorheit vordulden⁽⁸⁷⁾’. En Erasmus ging voort: ‘Ik hebbe ok itliche bocher geschreven, alse Militem christianum, Spongiam, und vast⁽⁸⁸⁾ vele fabulen in mine Colloquia gesettet und im druck utgan laten. De sulven werden alle minen anderen guden boeken schaden don und in ein bose geschrei foren⁽⁸⁹⁾; und konde komen umme der boke willen, de ik der jugent umme des ciceronischen latins willen utgan laten, de anderen mit den vorachtet und damnerit worden’.

Met alles behalve zelfverheffing velde Erasmus dus een eigen oordeel over ettelijke geschriften uit zijn veder, althans wat hun inhoud, getoetst aan de katolieke leer, betrof; hij kwam er voor uit dat hij ze de wereld had ingezonden met het filologisch doeleinde, de studerende jeugd te bekwamen in de kennis van het klassieke Latijn; zij nu konden het met zich brengen dat samen met hen zijn overige werken zouden worden veracht en veroordeeld door de weldenkenden.

En zijn voorgevoel als 't ware hieromtrent werd mettertijd bewaarheid! Want nog in de aanvang van de 18^e eeuw, anno

(87) = de dwaling van mij verdragen.

(88) = zeer.

(89) = in een kwade roep brengen.

[p. 353]

1714, horen wij een hollandse reiziger doorheen onze vlaamse gewesten - zo goed als zeker een ontwikkeld Leidenaar, in zijn handschriftelijk joernaal - naar hetwelk wij reeds verwezen⁽⁹⁰⁾ - vaststellen, hoe, althans in de boekerij van de toenmalige abdij Sint-Michiel te Antwerpen, werken van Erasmus op een plaats apart werden gehouden. De St. Michielsheren leiden hem rond ook in hun biblioteek, die hij ‘redelijk fraai’ vond; ‘daar waaren schoone werken, maar weinige raare boeken, soo dat de Bibliotheek met de rest van haar klooster niet overeen quam; de Gereformeerde en andere verboden boeken waaren in kasten afgeslooten, daar onder sag ik van Meterens Nederl. Hist., Erasmi Comment. in N.T., Theologie Morale en andere’⁽⁹¹⁾.

Niet meer dan drie van deze werken laat Oldecop Erasmus met hun titel citeren: Miles christianus, Spongia en zijn Colloquia⁽⁹²⁾, waarvan het eerste dan nog in verkorting wordt aangehaald voor ‘Enchiridion militis christiani’.

Ook de slotregels van deze alinea in de kroniek van Oldecop zijn beachtenswaard: ‘Dusse wort ik von dem Erasmo Roterdamo 1529 gehoret hebbe, und bekande datmal, he 71 jar olt were. Seven jar darna is he in got vorscheden’. Deze laatste toevoeging is werkelijk waar en juist: Erasmus overleed in 1536. Van belang is wel de aanduiding dat hij bij het bezoek van Mercklin en Oldecop de eenenzeventig jaar had bereikt. Men weet dat de geleerde zich minder graag uitliet en minder kordaat over zijn geboorte, ter wille van de onzalige omstandigheden, waarin zijn ouders verkeerden toentertijde.

Reeds in de zomer van 1516 te Londen bereidde hij een autobiografisch geschrift voor en trachtte bij paus Leo X te bereiken dat zijn onwettige geboorte geen hinder zou betekenen voor zijn toekomstige promoties⁽⁹³⁾. De familie van zijn vader had zich immers verzet tegen diens huwelijk; hij week daarop uit naar Rome en vond er zijn bestaan als manuskriptenschrijver. Toen het gerucht hem ter ore kwam dat zijn verloofde - de dochter van een geneesheer in de gemeente Zevenbergen - overleden was, trok hij zich uit de wereld terug en ontving de priesterwijding; hij bleef ook priester nadat hij naar het vaderland was weergekeerd en vaststellen mocht dat men hem met een vals nieuws nopens zijn geliefde om de tuin had geleid⁽⁹⁴⁾. Zo komt het dat voor de aangifte van Erasmus' geboortejaar men aarzelde tussen 1466⁽⁹⁵⁾ en 1468 of '69, welk laatste thans algemener daarvoor wordt

(90) Cf. hierboven bij ‘Johannes Calvinus als wonderdoener’, nota (48).

(91) Blz. 13.

(92) Cf. F. Van der Haeghen: Bibliotheca Erasmiana (Gent, 1893, (Bibliotheca Belgica: Deuxième série, tome XXVII (Tables). (Gent-Den Haag, 1891-1923), blz. 35-101.

(93) Van Damme: Ephém., blz. 30.

(94) Van Damme: Ephém., blz. 7, nota 1.

(95) Van Damme: Ephém., blz. 7.

[p. 354]

gehouden⁽²⁰⁾. Hier horen wij echter met duidelijkste nadruk Oldecop de geboorte van de humanist doen opklimmen tot tien jaar vroeger, tot 1458 zeer bepaald. Bij deze bladzijde zal men zich moeten blijven herinneren dat zijn kroniek gewoonweg als zeer betrouwenswaardig mag worden beschouwd waar ze eigen belevenissen van haar opsteller behelst of feiten verhaalt, waarvan hij oog- of oorgetuige is geweest.

Met een kleine uitweiding mag in dit verband worden vermeld dat Erasmus eigenlijk op de voornaam ‘Geraard’ of ‘Geert’ was gedoopt, die ook zijn vader reeds droeg; weshalve hij, naar toenmalig gebruik, feitelijk ‘Geert Geerts’ was geheten. Hij beeldde zich in, dat dit samenhing met het werkwoord ‘geren, begeren’ en vertaalde zijn naam in het Latijn en het Grieks met ‘Desiderius Erasmus’, van het latijnse ‘desiderare’ en het griekse ‘érãn’. De humanisten, besloot een duitse naamkundige, Dr. Rudolf Kleinpaul, verstonden niet veel van hun eigen moedertaal⁽⁹⁶⁾.

Op zijn vermelding van het afsterven van Erasmus in 1536 laat Oldecop nog de goedhartige, vrome verzuchting volgen: ‘Got troste sine sele! Amen’. En hij besluit: ‘Wente he heft gude latinische bocher hinder sik gelaten’. Zijn humanistische neiging en waardering gaven hem dus uiteindelijk een genadig oordeel in over de schrijver, met wiens optreden en werking hij veelal niet akkoord had kunnen gaan.

De ongemene populariteit van de geschriften van Erasmus onder de geleerde tijdgenoten is sinds lang en ten volle naar het licht gekeerd geworden. Hoe verbreid ze waren onder de ontwikkelden van toen komt konkreet uit bij een nazicht van hun librye ofte boekenschat. Voor een vlaamse stede als Mechelen bijv. valt zulks niet moeilijk, dank zij de vele boedelbeschrijvingen van sterfhuizen van voor en na 1500, meestal van geestelijken en priesters aldaar gevestigd, zoals ze bewaard werden in onderscheiden handschriftelijke bundels, toehorend aan het archief van het aartsbisdom en 't kapittel van de Sint-Romboutskerk⁽⁹⁷⁾.

Immers te Mechelen is Erasmus ook te gast geweest een tijdlang, al in de jaren 1493-94, toen hij oorlof had gekregen om het ambt van secretaris te aanvaarden bij Hendrik van Glymes, bisschop van Kamerijk en heer van Bergen-op-Zoom, en hem als dusdanig begeleidde op zijn vele verplaatsingen, naar Bergen en Brussel en Mechelen o.a.⁽⁹⁸⁾, tot wanneer hem werd toege-

(20) Prof. Dr. J. Lindeboom, in ‘Winkler Prins Encyclopaedie, 8^e deel (Amsterdam-Brugge 1950), p. 246-248. - Zie ook: J.L. in: Historische W.P. Encyclopedie (Hoofdredactie: Dr. Th. de Vries, Amsterdam, & Prof. Dr. Th. Luykx, Brussel): II^e deel (Brussel, 1958) blz. 147.

(96) Dr. Rudolf Kleinpaul: Die deutschen Personennamen. Ihre Entstehung und Bedeutung. - Neubearbeitet von Prof. Dr. Hans Naumann. (Berlin-Leipzig, 1921: Sammlung Göschen, Nr. 422), blz. 35.

(97) Archief van het Kapittel van St. Rombouts en het Aartsbisdom te Mechelen. - 6 in-foliobundels ‘Inventaria mobilium bonorum...’.

(98) Van Damme: Ephém., blz. 9.

[p. 355]

laten de universiteit te Parijs te gaan bezoeken; hier verkreeg hij onderkomen in het kollegie Montaigu voor onbemiddelde stu denten, alwaar de Mechelaar Jan Standonck⁽⁹⁹⁾ fungeerde als provisor⁽¹⁰⁰⁾.

Eertijds schijnt er in de voorgevel van het huis nr 72 aan de Steenweg een borstbeeld van Erasmus te zijn aangebracht, waaronder zijn geboorte- en sterfjaar waren vermeld op rijm: ‘Anno 1476 Den 8 october gebaert/Erasmus voormaert/is den 12 juli 1536 geaert’⁽¹⁰¹⁾.

Als wij in de bovenbedoelde ‘Inventaria mobilium bonorum’ slechts een paar grepen in den blinde doen, zo komt uit, dat heer Johannes Baesrode, in 1529 overleden als kapelaan van St. Romboutskerk, een ‘De contemptu mundi’ en een ‘Colloquia’-bundel van Erasmus in zijn bezit hield⁽¹⁰²⁾, gelijk heer Georgius Calewarts, eveneens in 1529 gestorven, de ‘antibarbari’ naast ‘morie erasmj’, zijn ‘parafrases epistole pauli’ naast zijn ‘compendium’ en ‘colloquia’ verzameld had⁽¹⁰²⁾. Ten jare 1526 op de veiling van het sterfhuis van heer Egidius de Kammere werden een ‘novum testamentum erasmj’ voor 4 st. 1/2 br. en drie ‘kleine boekjes van Erasmus’ voor 1 bl. 9 t. toegewezen⁽¹⁰²⁾. Bij magister Johannes Piscator, alias De Visschere, rector van het mechelse Standonckgesticht, waren voorhanden: ‘Enchiridion erasmi cum aliis’, ‘paraphrases erasmj in iiij evangelia’, het ‘liber directa permutatione Erasmi’ en ‘enarrationes erasmi in aliquot psalmos’⁽¹⁰³⁾. De kapelaan in St. Romboutskathedraal Romanus Verbeke (†1530) had zich de ‘antebarber erasmj’ aangeschaft⁽¹⁰²⁾.

Doch ook bij vooraanstaande burgers te Mechelen vond men werk van Erasmus op de boekenrekken. Bijv. bij magister Gerard de malderen, geneesheer⁽¹⁰⁴⁾, had men een ‘formularium colloquiorum Erasmj’ kunnen openslaan⁽¹⁰⁵⁾; er diende een ‘liber Erasmj Rotherodamj canonicj Ordinis divi Augustinj’ te worden opgetekend door de boedelbeschrijvers, die op 11 maart 1531 aan het werk togen in het woonhuis aan de Melaan van wijlen de edelvrouwe Jehanne de groz, vrouwe van Maigny, Roest, Jasse etc.,⁽¹⁰⁶⁾ weduwe van ridder Thomas de Plaines, in leven kanselier van koning Filips de Schone van Spanje en tijdens diens afwezigheid buiten de Nederlanden in 1501-02 belast met de waakzame zorg over de drie kinderen van de vorst, waaronder de latere keizer Karel V⁽¹⁰⁷⁾. Heer ende Meester Andries de

(99) Kan. G. Van Caster: Jan van Standonck en zijn kollegie te Mechelen, in ‘Bulletin du Cercle archéologique, littéraire et artistique de Malines’, tome IX (1892), blz. 87 vlgg. - Zie ook: W. van Caster: Namen der straten van Mechelen en korte beschrijving hunner vorige of nog bestaande gebouwen (Mechelen, z.j.), in v^o: Standonkstraat, blz. 256 vlg. - Leopold Godenne: Malines jadis et aujourd'hui. (Mechelen 1907), blz. 332, 630.

(100) Van Damme: Ephém., blz. 10.

(101) Ad. Reydams: De namen en de korte geschiedenis der huizen van Mechelen, in Bulletin du Cercle archéologique, littéraire et artistique de Malines, Tome V (1894), blz. 403 en 405. Aangehaald volgens Minard-Van Hoorebeke: Descriptions des méraux, etc. (Gent), blz. 220. N.B. 1476 is wel een vergissing voor: 1467.

(102) Inventaria ..., register IV.

(102) Inventaria ..., register IV.

(102) Inventaria ..., register IV.

(103) Robert Foncke: Boeken in sterfhuizen van Oud-Mechelen, in Het Boek. (Amsterdam, 1917).

(102) Inventaria ..., register IV.

(104) G. van Doorslaer: ‘La médecine et les médecins à Malines avant le 19^e siècle’, in Bulletin du Cercle archéologique, littéraire et artistique de Malines, Tome X (1900), blz. 176 v'g.

(105) Robert Foncke: Boeken in sterfhuizen van Oud-Mechelen, IX, in Het Boek, (Amsterdam, 1917).

(106) Robert Foncke: zelfde reeks, VIII (1917).

(107) Thomas de Plaines werd tot voorzitter benoemd van de kanselarij van de Grote Raad te Mechelen. Zijn zoon Geraard behoorde later eveneens tot deze kanselarij. Heer Thomas overleed in 1506 en werd begraven in het koor van de kerk van de O.L.V. broeders te Mechelen. Een koperen plaat met een grafschrift sierde de laatste rustplaats van hem en zijn gade († 1530), doch ging bij de plunderingen door de beeldstormerij verloren. (Een Priester van het aartsbisdom: De H. Rumoldus en het opkomend Christendom in Mechelen, (Mechelen, z.j. = 1857), blz. 297, 305. - Remmerus Valerius: Mechelsche Chronycke (uitgave van 1678), blz. 100 vlg.).

[p. 356]

Roubaix, overleden in 1543 als ‘Raedt des keyserlicken Majesteit in zijnen grooten Raide geordineert’, was de bezitter van een ‘Erasmus: de preparatione ad mortem cum alijs’, een ‘Erasmus De copia Rerum et verborum’, een ‘Lucubratiuncule D. Erasmj Ro.’ en de ‘Paraphrases Erasmj in matheum’; de ‘Adagia Erasmj de Ro.’ had hij in dubbel exemplaar zo waar⁽¹⁰⁸⁾.

Het gaat wel lijken alsof Erasmus' geschriften na 1530 - dus in zijn tijd van uitgesproken oppositie tegen Luther - nog geredelijker bij mechelse geestelijken voorkomen. Een van hen, Rumoldus Pomperlinck (†1534) was in het bezit van de ‘paraphrases erasmj; erasmj in evangelium Johannis’ en ‘paraphrases erasmj in evangelium luce’, in leder gebonden⁽¹⁰⁹⁾. Magister Nicasius Baeck (†1534 eveneens) had ‘in asseribus’⁽¹¹⁰⁾ gebonden exemplaren van de ‘Institutio principis christianj rotherdamij’, ‘liber erasmj rotherdamj in evangelium Johannis, lingua per desiderium erasmum rotherodamum’ en ‘Epistole apostolice erasmj’; nog een ‘libellus erasmj de morte’, 'twelk bij de veiling van zijn inboedel werd toegeslagen voor 5 d. 6 t, terwijl een ‘diatribe erasmj’ maar 4 d. 3 t. ging⁽¹⁰⁹⁾. Heer Jan van Hove omtrent dezelfde tijd was eigenaar van een ‘paraphrases erasmj in novum testamentum’⁽¹⁰⁹⁾.

Nog heel wat meer namen van mechelse lezers van Erasmus zouden wij hier kunnen noemen. Boven allen spant evenwel de kroon dominus et magister Marcus Bartholomeus, bedienaar van St. Salvatorskapel in St. Romboutskerk. Hij is ons tevens bekend als apostolisch notarius; want hij schreef als dusdanig de uiterste wilsbeschikking neer op 24 november 1511 van het mechelse echtpaar Anthonijs Franchoys en Katheline sDonckers, het ondertekenende met ‘marcus bartholomeus de rethy, presbyter Leodiensis diocesis’ en de spreuk ‘Sors omnia versat’⁽¹¹¹⁾. In zijn sterfhuis werd met de inventaris aangevangen op 10 oogst 1533⁽¹⁰⁹⁾. Hij vorderde niet minder dan vijftien in-foliopaginae, tamelijk dichtbeschreven, wat verklaarbaar maakt dat de boedelbeschrijving niet op één dag beëindigd kon worden, doch werd voortgezet op 12 en 20 oogst daarna. Zo maar drie en een halve bladzijden daarvan werden in beslag genomen door de titels van de boeken, door hem bijeengebracht. Wel is niet te zeggen wat ermee gebeurde; want als een paar weken later, op 9 september, zijn nagelaten goed in openbare veiling komt, is met geen woord sprake van zijn boekenverzameling. Nochtans mocht ze alleszins

(108) Robert Foncke: Boeken in sterfhuizen van Oud-Mechelen, III, in Het Boek, (Amsterdam), jg. 1916.

(109) Inventaria... Register V.

(110) = Met sloten.

(109) Inventaria... Register V.

(109) Inventaria... Register V.

(111) In ons bezit.

(109) Inventaria... Register V.

[p. 357]

merkwaardig heten en zeer genegen moet hij ze hebben verzorgd. Zo had hij een dozijn bundels ‘in asseribus’ en tientallen ‘in asseribus et coreo’ naast een halfhonderd andere nog. 't Waren meestal werken van stichtelijke aard, maar ook uitgaven van Horatius, Ysocrates, Sallustus, Therentius met kommentaar door Berlandus, Aristoteles, Seneca, Boëtius en nog meer klassieke auteurs; naast hen dan nog eigenaardige geschriften als de ‘grammatica melan(ch)tonis’, Juvenalis, Hippocrates, de ‘secreta mulierum’ door Albertus Magnus, nog een ‘regimen sanitatis’ en zo waar ‘brieven van Carolus en Philippus’.

En wat had hij van Erasmus aangekocht? O.m. een ‘ratio seu methodus erasmj, Lucubrationes, de conscribendis epistolis enchiridion, lingue, libellus confitendj, querella pacis’; verder ‘colloquia de anno xxxprimo, progymnastata, epistole’; ook de ‘epistola nuncupatoria ad carolum cesarem cum parafrasibus... in matheum’, alsmede een paar dichterlijker boeken en de ‘institutio principis christianj’. Alles samen had priester Marcus Bartholomeus meer dan twintig verschillende werken van Erasmus verzameld. Men mag daaruit voorzeker afleiden dat hij een bewonderaar van de noordnederlandse humanist is geweest. 't Blijke nog hieruit dat van in het begin van zijn inventaris onder de voorwerpen, voorhanden ‘in de camere’ van den ‘testateur’, dus wel in zijn gewone zitkamer, was op te schrijven ‘een looten aensicht van herasme’. Dit slaat natuurlijk op een loden penning met de beeldenaar van Erasmus. Medailles van die aard vervaardigden reeds in 1519 Quinten Matsijs⁽¹¹²⁾ en in 1531 M. Hohenauer⁽¹¹³⁾, echter uit edeler metaal.

Is het uitgesloten dat heer Bartholomeus nog meer dan een bewonderaar van hem is geweest, nl. een persoonlijke kennis? Hij had hem wellicht te Mechelen ontmoet en was dan bekend en bevriend met hem geraakt, gelijk de vooraanstaande edelman in die stad, Hieronymus Busleyden, ofte Buslidius, het is geweest.

Deze ‘doctor utriusque juris’ van de universiteit te Bologna, priester gewijd, kanunnik o.a. van St. Romboutskerk te Mechelen, tresorier en aartsdiaken te Brussel, archidiaken te Kamerijk en proost van St. Pierre te Aire, in Artesië, protonotarius van de H. Stoel, raadsheer en meester der rekwesten bij de Grote Raad te Mechelen, geboren te Aarlen omstreeks 1470, overleed op 27 oogst 1517 te Bordeaux aan de gevolgen van pleuris gedurende een reis naar Spanje, waarheen hij de latere keizer Karel V was

(112) Van Damme: Ephém., blz. 35.

(113) Van Damme: Ephém., blz. 54.

[p. 358]

voorafgegaan. Een voorgevoel van zijn onverhoedse dood had hem op 23 juni 1517 een testament in het Latijn doen dikteren en eigenhandig ondertekenen⁽¹¹⁴⁾. Daarin legateerde hij o.a. een belangrijke som gelds voor de inrichting van het volgende jaar af van leergangen in de griekse, latijnse en hebreeuwse talen bij het St. Donaaskollegie van de universiteit te Leuven of zo nodig bij het Atrechtse kollegie. Dienvolgens kwam anno 1520 met de hulp van zijn broeder Gillis van Busleyden en Erasmus het vermaarde Collegium Trilingue, alias Collegium Buslidianum aldaar tot stand⁽¹¹⁵⁾. Het dient te worden beschouwd als de verwezenlijking van een door Erasmus opgevatte plan⁽²⁰⁾ en dus feitelijk als een schepping van de rotterdamse humanist. Onloochenbaar immers oefende deze een diepgaande invloed op Hieronymus van Busleyden uit; hij is te gast geweest, overigens gelijk de engelse kanselier Thomas Morus, in diens statige herenwoning aan de huidige St. Jans- en de Mérodestraten te Mechelen, waar thans het stedelijk museum is ondergebracht en voorheen de muziekakademie en de Bank van lening werden opengehouden⁽¹¹⁶⁾.

Wie weet, hoeveel werken van zijn humanistische vriend heeft Busleyden op zijn beurt in bezit gehad? Wij zijn daaromtrent in genen dele ingelicht, omdat ze niet ter sprake komen in het verslag van de openbare veiling van zijn huisraad, die plaats heeft gehad op 1 december 1518 en werd voortgezet op 15 februari 1519 te Mechelen⁽¹¹⁷⁾. Toch had hij de verkoop van een deel van zijn boekenschat door zijn testament in uitzicht gesteld, waar het uitdrukkelijk last gaf ‘het schoon en rijk missaal, hem door de bisschop van Atrecht, goeder gedachtenis, geschonken, en tevens de andere rijke en kostbare boeken, versierd met zijde of zilver, met de hand op perkament geschreven, te veilen, zodat de opbrengst ervan tot nut en voordeel van de toekomende uitvoering van zijn uiterste wilsbeschikking kon worden aangewend’. Klinkt hierin niet wat trots op de uitzonderlijke banden en handschriftelijke bundels op, die hij had weten te vergaren? Maar zijn overige boeken? Die had hij gelijk zijn huisorgel en zijn muntenverzameling bepaald vermaakt en wel aan het kollegie der Drie Tongen, waarmee hij zijn naam zou verbinden. Zijn testament vervolgt immers: ‘Ik wil dat alle andere boeken welke ook maar, van welke stof, taal of spraak ook, gedrukt of geschreven, samengebracht worden in het kollegie, waarin de leerlingen of beursgenieters, waarover verder, door mij of mijn testament-

(114) Elza Foncke: Aantekeningen betreffende Hieronymus van Busleyden, in Gentsche Bijdragen tot de Kunstgeschiedenis, deel V (1938), blz. 184 vlg.

(115) Elza Foncke: t.a. pl., blz. 185 vlgg.

(20) Prof. Dr. J. Lindeboom, in ‘Winkler Prins Encyclopaedie, 8^e deel (Amsterdam-Brugge 1950), p. 246-248. - Zie ook: J.L. in: Historische W.P. Encyclopedie (Hoofdredactie: Dr. Th. de Vries, Amsterdam, & Prof. Dr. Th. Luykx, Brussel): II^e deel (Brussel, 1958) blz. 147.

(116) W. van Caster: De Namen..., blz. 164; Leopold Godenne: op. cit., blz. 208. Cf. verder Elza Foncke: t.a. pl., blz. 204 vlgg.

(117) Inventaria... Register II, f. 288-300 v^o; - Register III, fol. 37-43.
P.S. - bij nota (18). In dit werk wordt Erasmus een ‘Unabhängigkeitsfanatiket’ geheten.
De collegiale promotie 1953 van het Europese Collegie te Brugge werd de benaming ‘Desiderius Erasmus’ toegekend (Rede van Rector Prof. H. Brugmans, dd. 15 oktober 1953, blz. 3).

[p. 359]

uitvoerders zullen geplaatst worden’. En wij herhalen onze vraag van daareven: Wie weet hoevele werken uit de veder van Erasmus bevonden zich daaronder?

Wij durven menen dat aan dit alles bondig nog eens weer mocht worden herinnerd tot besluit bij het relaas van heer Johan Oldecop, dat wij aan Erasmus zelf het woord hoorden verlenen.