Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde. Nieuwe reeks 1958

[p. 131]

Een dramatische robinsonade van Willem Bilderdijk
door Martien J.G. de Jong.

I

In 1784 had Willem Bilderdijk het plan om bij P.J. Uylenbroek een toneelstukje uit te geven waarvan overigens op 9 augustus van dat jaar nog slechts één bedrijf was voltooid⁽¹⁾. Dat ene bedrijf bestond al langer. Behalve Uylenbroek kende ook Feith het reeds. Bilderdijk had er zijn Zwolse vriend in de zomer van 1783 uit voorgelezen. Op 2 maart 1784 schreef hij hem dat het werkje vanwege zijn drukke bezigheden ‘reeds geheel uit (z)ijn hoofd’ was, maar dat bleek de negende augustus weer al veranderd te zijn⁽²⁾. Op die datum verzocht hij immers aan Uylenbroek de uitgave van zijn naar Poullain de St.-Foix bewerkte blijspel Deucalion en Pyrrha⁽³⁾ even aan te houden, opdat dit dan tegelijk met zijn oorspronkelijke toneelstuk zou kunnen worden gepubliceerd⁽⁴⁾. Een jaar tevoren had hij zijn werk al bij de uitgever aangekondigd. Op 20 augustus 1783 schreef hij Uylenbroek: ‘Onder anderen moet ik U een bedrijf van een Toneelstukjen toonen, waar in, in 't geheel, drie personaadjen zijn, van welken de derde eerst in 't tweede bedrijf verschijnt, en waar in geen gebeurtenis is. - De inhoud? vraagt gij. - Liefde, rampzalige, jammerlijke liefde, ellende, wanhoop, noodlottige min. - Maar was het eerst dezer woorden niet genoeg! Voor mij, ja, maar voor U zeker niet, voor geen ander. - Twee personaadjen komen er in om, en de derde blijft over, al waar 't maar:

(1) Brieven van Mr. Willem Bilderdijk. Amsterdam 1836, dl. I, blz. 131.

(2) G. Kalff, Onuitgegeven brieven van Bilderdijk aan Feith. Tijdschrift voor Ned. taal- en letterkunde 1905, blz. 96.

(3) Van de vertaling naar De St. Foix was reeds een andere uitgave verschenen in 1779. Vgl. R.A. Kollewijn, Bilderdijk. Zijn leven en zijn werken. Amsterdam 1891, dl. I, blz. 68. De uitgave van Uylenbroek verscheen in 1785.

(4) Brieven, dl. I, blz. 131.

[p. 132]

 

om de maar naar huis te dragen,

 

Dat al de Grieken door de Trojers zijn verslagen’⁽¹⁾.

Dr. J. Bosch brengt deze inhoudsopgave in verband met de niet beantwoorde liefde van de dichter voor zijn nicht Michilda Maria Pelgrom de Bie en komt daardoor tot een merkwaardige voorstelling van het toneelstukje. Hij meent dat er een tweede minnaar optreedt die de eerste verdringt, doch omkomt in een duel. Ook de geliefde sterft. ‘Aan de verdere uitwerking is B. naar het schijnt, nimmer toegekomen. Maar zijn fantasie projecteert hier in de ellende van den eersten minnaar eigen toestand,’ aldus Bosch⁽²⁾. Met Kollewijn meent hij dat het stuk niet nader bekend is. Dit is echter onjuist. Het hier bedoelde toneelspel is geen ander als het voor Kollewijn onvindbare stuk met de titel Inkle en Zelis⁽³⁾. Ik vond er belangrijke gedeelten van terug in de Verzameling-Leeflang van het Letterkundig Museum en Documentatiecentrum te 's-Gravenhage en in de Koninklijke Bibliotheek aldaar. In de eerst genoemde kollektie bevindt zich het handschrift van de eerste twee bedrijven en een gedeelte van het derde bedrijf; in de Koninklijke Bibliotheek berust een papier met een kort overzicht van het tweede, derde, vierde en vijfde bedrijf. Bovendien schreef Bilderdijk er het klad op van enkele tonelen die zijn uitgewerkt in het handschrift uit de kollektie-Leeflang⁽⁴⁾.

De inhoud van het stuk is de volgende. De Engelsman Inkle werd verstoten door zijn geliefde Zulima (ontwerp K.B.: Julia) en is uit Engeland vertrokken. Hij lijdt schipbreuk en komt terecht op een onbekend eiland waar hij wordt verzorgd door de inlandse Zelis, die zijn minnares wordt. Na verloop van tijd blijkt dat hij Zulima nog steeds liefheeft. Dan landt zijn jeugdvriend Macbride (ontwerp K.B.: Batko) op het eiland. Hij blijkt door Zulima te zijn uitgezonden om Inkle bij haar terug te brengen. Er ontstaat nu een tweestrijd in Inkle. Macbride wil hem

(1) Brieven, dl. I, blz. 122. De versregels zijn uit Huydecopers treurspel Achilles.

(2) J. Bosch, Mr. W. Bilderdijk's briefwisseling. Wageningen 1955, blz. 149. Vgl. ook blz. 21 van hetzelfde werk.

(3) Kollewijn, dl. I, blz. 447.

(4) Koninklijke Bibliotheek, map 129 D 28. Het handschrift uit de kollektieleeflang is niet genummerd.

[p. 133]

overhalen Zelis te verlaten, doch hij besluit haar mee te nemen naar Europa. Van Macbride verneemt Zelis tenslotte de ware gesteldheid van Inkles hart. De trouwe inlandse neemt dan vergif in en sterft. Macbride en Inkle verlaten daarop het eiland⁽¹⁾. Deze geschiedenis klopt met hetgeen Bilderdijk mededeelt in zijn brief van 20 augustus 1783 aan Uylenbroek. De inhoud is inderdaad rampzalige liefde en er treden slechts drie handelende personen in op, van wie de derde (Macbride-Batko) eerst verschijnt in het tweede bedrijf. Het slot wijkt evenwel af: in het toneelstuk zijn er immers twee overlevenden: Inkle, die oorspronkelijk ook had moeten sterven, verlaat met Macbride het eiland. Alleen Zelis gaat ten onder.

Bilderdijk heeft zijn opvatting dus tijdens het schrijven gewijzigd. Daarom zal hij ook de titel van het stuk hebben veranderd. Oorspronkelijk stond er boven het handschrift-Leeflang: Inkle en Zelis; nadien werd de volgorde dier namen omgekeerd. De dichter heeft zich trouwens meer met het motief van een door haar trouweloze geliefde achtergelaten inlandse beziggehouden. In de kollektie-Leeflang is het handschrift aanwezig van een gedicht met de titel Yarico aan Inkle⁽²⁾. Deze Yarico is niemand anders als Zelis. Zij is met haar kind door haar echtgenoot achtergelaten en schrijft hem nu een brief om hulp. Daarin wordt Inkle herinnerd aan:

Dien dag, waar op ik u aanschouwde de eerstemaal,
Toen gij, door 't woên des winds werd op ons strand geslagen,
Ten prooie aan hongersnood en 't alvernielend staal.

Yarico heeft toen zijn leven gered, doch nadien heeft hij haar en het kind verlaten, want:

Een enk'le hand vol gouds is meer aan Inkle waard,
Dan zij die in zijn druk grootmoedig durfde deelen,
Wier medelijden hem het daglicht heeft gespaard.

(1) Het hier geschetste slot berust op het ontwerp dat zich in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage bevindt. De tekst van dit ontwerp volgt hierna in de afdeling De handschriften van Bilderdijk, onder nr. III, blz. 162.

(2) Dit gedicht is opgenomen als nr. II van De handschriften van Bilderdijk, blz. 161.

[p. 134]

De brief besluit met de uitroep:

Hoe dikwerf smaakten wij de tederste Echtvermaaken!
ô Hemel! was dit al slegts laffe veinzerij?

Blijkens de spelling moet dit gedicht geschreven zijn vóór het jaar 1778⁽¹⁾. Hetzelfde geldt voor een prozafragment over Yarico en Inkle⁽²⁾. Dit proza volgt het gedicht op de voet. Ook nu weer is Inkles gouddorst er de oorzaak van dat hij zijn minnares in de steek heeft gelaten. Dat is niet het geval in het toneelstuk. Wel in overeenstemming daarmee is echter dat Inkle zeker bij Yarico (=Zelis) zou zijn gebleven, indien niet een andere Europeaan hun rust in de wildernis had verstoord. Waar het gedicht met de hierboven weergegeven wanhopige vraag van Yarico eindigt, vervolgt immers het proza-fragment: ‘Neen, zij waaren ongeveinst. Mijn minnaar had niet voorgenoomen zijne wederhelft der vrekke goudzucht op te offeren, wanneer aan onzen oever het vreeslijk gevaarte verscheen, gereed mij mijn vaderland, minnaar, geluk en vrijheid tevens te ontrooven. Gij ontdekte hetzelve, vlood daar heen, kwaamt te rug, en bood mij aan, mij naar uwe geboorteplaats te begeleiden.’ Yarico geeft uitdrukking aan haar heimwee naar de streek waar zij geboren is, en waar ze kon genieten van de heerlijke natuur, ‘onbesmet van 't bedrog der Européers’. Uit het vervolg blijkt dat Inkle zijn ‘zwangere Echtgenoote’ op Jamaica heeft achtergelaten: als slavin. Het kind wordt haar later afgenomen en zij werd gedwongen ‘een vreemd schepsel’ te zogen. De inlandse is daarop met haar zuigeling gevlucht. Na een uitputtende tocht door de bossen, is ze neergevallen. Later werd ze gevonden door een behulpzame grijsaard, die haar heeft aangeraden deze brief aan Inkle te schrijven, om hem zijn misdaad te doen inzien. Misschien dat hij dan nog tot inkeer komt. Als dat zo is, kan hij ervan verzekerd zijn dat Yarico hem vergiffenis heeft geschonken.

(1) Spellingen als: deeze, smeeken, weezen, traanen, slegts begint Bilderdijk rond 1778 te vermijden. Dit bleek mij uit talrijke gedrukte stukken, handschriften van literair werk en uit Bilderdijks brieven.

(2) Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage, map 129D28. Het prozastuk volgt als nr. I in de afdeling De handschriften van Bilderdijk, blz. 157; het heeft dezelfde spelling als het gedicht en moet dus ook voor 1778 zijn ontstaan.

[p. 135]

Beide stukken laten ons Yarico zien als de trouwe inlandse, die het slachtoffer is geworden van een harteloze Europeaan wiens daden slechts worden bepaald door zijn geldzucht. De Inkle-figuur in het toneelstuk is nochtans milder getekend. Van geldzucht is geen sprake. Het is zijn vroegere liefde die hem ertoe brengt het eiland te verlaten waar hij met Zelis gelukkig is geweest. Zelis heeft geen kind van hem; en de bedoeling is dat zij samen met hem vertrekt. Zodra zij echter weet dat Inkles liefde naar een ander uitgaat, pleegt ze zelfmoord.

II

In hoeverre is Bilderdijk in het thans uit te geven werk oorspronkelijk? Bij de beantwoording van deze vraag heeft het zijn nut rekening te houden met het zojuist opgemerkte verschil tussen het gedicht en het prozafragment van voor 1778, en het later geschreven toneelstuk. Behalve de verandering in het karakter van Inkle, valt in het toneelstuk op dat Yarico een andere naam heeft gekregen. De aanhankelijke inlandse wordt later Zelis genoemd, een verandering die wellicht te verklaren is als men rekening houdt met de mogelijkheid dat Bilderdijk geïnspireerd is geworden door verschillende voorbeelden. Het uitgangspunt voor zijn Yarico-fragmenten is een motief dat reeds wordt aangetroffen in de Voyages en Afrique, Asie, Indes Orientales et Occidentales van Jean Moquet, in 1616 verschenen te Parijs en nadien verschillende malen herdrukt⁽¹⁾. Het is de geschiedenis van een Engelse stuurman die door schipbreuk terechtkomt op de kust van Brazilië. Hij wordt gered door een inlandse met wie hij samenleeft en door onherbergzame streken trekt, tot ze tenslotte een Engels schip vinden. De stuurman gaat dan aan boord, maar laat zijn vroegere geliefde met hun beider kind achter: ‘Mais elle, se voyant ainsi délaissé de celuy qu'elle avoit tant aimé, et pour qui elle avoit abandonné son pays et les siens et l'avoit si bien guidé et accompagné par les lieux où il fust mille fois mort sans elle, pleine de rage, après avoir fait quelques regrets, elle prit son enfant et le mettant en deux pièces, elle en jetta une moitié

(1) Gilbert Chinard, L'Amérique et le rêve exotique dans la littérature française au XVII^e et au XVIII^e siècle. Paris 1913, blz. 24 e.v.

[p. 136]

vers luy en la mer, comme voulant dire que c'estoit sa part; et l'autre, elle l'emporta avec soy, s'en retournant à la mercy de la fortune et pleine de deuil et desconfort.... Comme les matelots lui demandoient qu'elle estoit ceste femme, il respondit que c'estoit une sauvage et qu'il n'en falloit faire aucun compte......’⁽¹⁾.

Dit gegeven werd in 1657 opnieuw bewerkt door de Engelsman Richard Lingon. In diens A true and Exact History of the Island of Barbadoes treft echter een kleine verandering die voor ons van belang is⁽²⁾. De Engelsman laat nu zijn inlandse niet zonder meer achter, doch verkoopt haar als slavin. Lingon deelt ook de naam der verstotene mee. Ze heet... Yarico!

Het was Steele die in 1711 een nieuwe versie van het verhaal gaf in de Spectator. Bij hem wordt Yarico eveneens verkocht maar - om een betere prijs te krijgen - vermeldt haar Engelse ‘minnaar’ bij de verkoop dat ze een kind verwacht. De Engelsman wordt met name genoemd. Hij heette: Thomas Inkle en was afkomstig uit Londen⁽³⁾.

Uit het bovenstaande mag nochtans niet worden gekonkludeerd dat Bilderdijk voor zijn Yarico-fragmenten heeft gebruik gemaakt van de Spectator. Steeles versie viel namelijk op het vasteland in handen van verschillende lezers die zich niet konden weerhouden de stof op hun beurt te bewerken. Zo moet er een Duitse Yarico in verzen bestaan door Gilbert, en een Franse van Sedaine⁽⁴⁾. In 1756 ontdekte Joh. Jakob Bodmer het Spectatorverhaal en gaf er eveneens een eigen bewerking van. Nog hetzelfde jaar schreef Salomon Gessner daar een vervolg op. Leemann van Elck zegt over de inhoud: ‘Inkle verkauft aus schnöder Gewinnsucht seine farbige Yariko, die ihn vom Tode errettete, und ihm in Liebe zugetan ist. Er wird vom Gouverneur für fünf Jahre zum Sklaven gemacht. Er beginnt seine schlechte Tat einzusehen und will die Ketten als Busse weitertragen, trotzdem sich jemand erboten hat, ihn loszukaufen. Erst als er erfährt, dass Yariko das Lösegeld selber gebracht hat, nimmt er die Freiheit wieder an’⁽⁵⁾. Deze uitbreiding van Gessner werd

(1) Chinard, blz. 27.

(2) t.a.p., blz. 400.

(3) t.a.p., blz. 401.

(4) t.a.p., blz. 421.

(5) P. Leemann-van Elck, Salomon Gessner. Sein Lebensbild mit beschreibenden Verzeichnissen seiner literarischen und künstlerischen Werke. Zürich und Leipzig 1930, blz. 157. Het werkje van Gessner verscheen anoniem en telt slechts 6 bladzijden.

[p. 137]

o.a. in 1761, 1762 en 1772 in het Frans bewerkt en was bovendien het uitgangspunt voor het Duitse toneelstuk Inkle und Yariko van Joh. Heinrich Faber, dat verscheen in 1768 en nadien werd vertaald in het Frans⁽¹⁾. Samen met enkele andere lezingen, was Gessners bewerking ook de bron voor een sentimentele roman die in 1778 verscheen onder de titel Inkle et Yarico, Histoire Américaine tirée en partie de l'Anglais et en partie de l'Allemand⁽²⁾. We zijn daarmee gekomen tot een tijdstip waarop de beide Yaricofragmenten van Bilderdijk reeds bestonden. Hun inhoud toont duidelijk aan dat Bilderdijk geen rechtstreekse invloed van de toevoegingen door Gessner kan hebben ondervonden. De Nederlandse dichter geeft een brief die door Yarico aan Inkle wordt geschreven, nadat ze door hem is verkocht en met haar kind aan de slavernij is ontkomen. Het lijkt me niet uitgesloten dat dit brief-motief weer samenhangt met een door Chinard genoemd stukje van Dorat: Lettre de Zeila, jeune sauvagesse, esclave à Con-

(1) Joh. Heinrich Faber, Inkle und Yariko, dramatische bearbeitet, Frankfurt 1768. Deze door Leemann (blz. 181) genoemde eerste uitgave heb ik niet kunnen inzien. In de universiteitsbibliotheek te München bevindt zich echter, onder het nummer P. germ. 2235: Inkle und Yaricko, Ein prosaisches Trauerspiel in drey Handlungen, neue und verbeszerte Auflage, Frankfurt und Leipzig 1769. Op het titelblad is met inkt geschreven: von Joh. Heinr. Faber. Dit stuk kan in geen geval het direkte voorbeeld van Bilderdijks Yarico-fragmenten of van zijn toneelspel zijn geweest. Zelden las ik groter prullaria. Yaricko is met Inkle in Londen aangekomen en wordt daar door hem en zijn vriend Belvedere aan een slavenhandelaar verkocht. Als blijkt dat ze zwanger is, wordt de prijs met drie pond verhoogd. In de ‘Sclavengefängnisz’ vindt ze haar vader terug en later worden beiden vrijgekocht door een broer van Inkle. De snoodaard zelf wordt door zijn Engelse geliefde Elisabethe verstoten. Het laatste toneel toont Inkle en Belvedere ‘ganz rasend’, terwijl ‘Es (an) fängt zu blitzen’. Belvedere doorsteekt eerst Inkle en daarna zichzelf, teneinde daardoor te komen in: ‘unterirrdische Gegenden... wo keine Yaricko uns drohet-kein elender Bruder uns flucht und keine Gesetze uns martern’. De titel van de Franse vertaling is: Ynkle et Yariko, tragédie en un acte, traduite de l'Allemand par la Baronne Maximilienne de Lutgendorf, Vienne 1784 (Leemann, blz. 201). Aangezien dit stuk slechts uit één bedrijf bestaat, wijkt het waarschijnlijk af van Fabers produkt. Hoewel ik daartoe pogingen heb aangewend in verschillende landen, ben ik er niet in geslaagd de Franse tekst onder ogen te krijgen.

(2) Chinard, blz. 421.

[p. 138]

stantinople, à Valcour, officier français. Zeila is eveneens een inlandse die als slavin werd verkocht; van uit haar gevangenschap schrijft ze haar minnaar Valcour. Hiermee houdt evenwel de overeenkomst met Yarico op⁽¹⁾. Mij onbekend gebleven bewerkingen van het Yarico-tema zouden ons misschien Bilderdijks voorbeeld kunnen doen kennen, aangenomen althans dat er een onmiddellijk voorbeeld bestaat. Opmerkelijk is overigens de naam Zeila, die misschien iets te maken heeft met het feit dat Bilderdijk zijn Yarico later Zelis is gaan noemen. De bespreking van Bilderdijks toneelstuk zal ons de gelegenheid geven op deze naamskwestie terug te komen.

_**_*

Om te beginnen zij vastgesteld dat ik er niet in ben geslaagd een toneelspel op te sporen dat zonder enige twijfel de bron is van Zelis en Inkle. Dit bewijst uiteraard niets. De ontzaglijke hoeveelheid werken die Bilderdijk reeds in 1783 gelezen moet hebben, is immers voor een groot gedeelte onbekend. Bovendien was een verlaten eiland wel zo'n geliefd oord in de achttiende-eeuwse literatuur, dat het bijna onmogelijk moet worden geacht, juist het ene literaire eilandje terug te vinden waarop Zelis en Inkle vertoefden. Instruktief zijn in dit verband de lotgevallen van Gessners gedicht Der erste Schiffer (1762), waarin verhaald wordt hoe een zeeman zijn geluk vindt op een zo goed als onbewoond eiland. Daar ontdekt hij namelijk zijn Melida, die de liefde nog niet kent en met haar moeder in eenzaamheid leeft. Dit gedicht werd naverteld in bijna alle talen van Europa. Leemann-van Elck somt in zijn kostbare boek over Gessner meerdere bewerkingen op in het Frans, Engels, Italiaans, Siciliaans, Pools, Zweeds, Deens, Noors, Nederlands, Servisch, Hongaars, Portugees, Spaans, Grieks, Roemeens en Kroatisch⁽²⁾. Paul van Tieghem meent dat ook de Vittoria d'amore van Gaspare Gozzi is ontstaan onder invloed van Der erste Schiffer. Met name zou de idee van een afgelegen eiland waar de liefde onbekend is, aan het gedicht

(1) Vgl. Chinard, blz. 400.

(2) Leemann, blz. 191 e.v.

[p. 139]

van Gessner moeten zijn ontleend⁽¹⁾. Zonder deze mogelijkheid te ontkennen, merk ik op dat Gozzi iets dergelijks ook in de Italiaanse literatuur heeft kunnen vinden. Zijn door Van Tieghem bedoelde poemetto verscheen in 1772⁽²⁾. Doch reeds in 1752, dus tien jaar zelfs voor de publikatie van Der erste Schiffer, had te Wenen de premiere plaats gevonden van het zangspel L'Isola disabitata door Pietro Metastasio⁽³⁾. En in dit stukje treft men evenzeer de door Van Tieghem opgemerkte idee ‘d'une ile séparée du reste du monde, où l'amour est inconnu’. Belangrijker is overigens dat Metastasio's zangspel meerdere overeenkomsten vertoont met de Zelis en Inkle van Bilderdijk. Dat de Nederlandse dichter het werk van Trapassi goed kende, is mij zeer duidelijk gebleken⁽⁴⁾. Bilderdijk dankte deze kennis aan de Londense uitgave van Metastasio's verzamelde werken, die hij zelf in zijn bezit had⁽⁵⁾. Het verschijningsjaar van deze uitgave (1784) en de datum waarop Bilderdijk aan zijn toneelstuk werkte (1783), spre-

(1) Paul van Tieghem, Les idylles de Gessner et le rêve pastoral dans le préromantisme européen. Revue de littérature comparée 1924, blz. 254. Het opstel van Van Tieghem werd herdrukt in het tweede deel van zijn belangrijke werk: Le préromantisme. Etudes d'histoire littéraire européenne. Paris 1947, blz. 207 e.v.

(2) Dizionario Biografico degli Autori di tutti i tempi e di tutte le letterature, vol. II, Milano 1957, p. 140. De drie ‘Vittorie’ van Gaspare Gozzi komen niet ter sprake in: Plinio Carli Augusto Sainati, Storia della letteratura italiana 9, Firenze 1953. Wel vindt men daar, op blz. 479, enkele biezonderheden over de auteur en zijn broer Carlo.
Mi sia permesso di esprimere i miei vivi ringraziamenti alla dottoressa Etta Forti a Lodi, per le sue informazioni concernenti la letteratura italiana, di cui ho potuto approfittare anche in relazione ad altri studi.

(3) Pietro Metastasio, Azioni e feste teatrali. Milano 1820, blz. 365-387. Het stuk van Metastasio werd hier in 1791 rechtstreeks uit het Italiaans vertaald onder de titel: Het onbewoonde eiland. Een zangspel, Kabinet van Mode en Smaak nr. I. Haarlem z.j., blz. 170 e.v. De vertaler is mij onbekend.

(4) Bilderdijk heeft twee onuitgegeven treurspelontwerpen gemaakt die zonder enige twijfel teruggaan op stukken van Metastasio. Ook andere geschriften van Bilderdijk tonen aan dat hij het werk van de beroemde Italiaan met vrucht heeft gelezen. Elders zal ik hierop terugkomen.

(5) Opere del signor abate Pietro Metastasio, 12 tomi, Londra 1784. De deeltjes van deze uitgave zijn uitermate klein. Voorzover mij bekend, zijn ze in Nederland slechts te raadplegen in de biblioteek van de Gemeentelijke Universiteit te Amsterdam. Dat Bilderdijk deze uitgave zelf bezat, blijkt uit de Catalogus eener merkwaardige verzameling van boeken en handschriften... nagelaten door Mr. Willem Bilderdijk, Amsterdam 1832, blz. 64.

[p. 140]

ken elkaar slechts tegen zolang men niet met de verspreiding van L'Isola disabitata op de hoogte is⁽¹⁾. In 1760 werd het zangspel bewerkt in het Engels door Arthur Murphy onder de titel The desert Island. Twee jaar later gaf Lucas Pater dit Engelse stuk weer in het Nederlands uit als: Het onbewoonde eiland. Van die vertaling verscheen toevallig een herdruk in 1783, het jaar waarin Bilderdijk aan zijn Zelis en Inkle begon⁽²⁾. In het Voorbericht van zijn bewerking schrijft Pater: ‘Toen ik kennis kreeg aan dit Tooneelstukje van den Heere Arthur Murphy, was ik verwonderd dat niet meer dan vier Persoonaadjen, waaruit het zelve bestaat, de aandacht geduurende drie Bedryven zo levendig konden houden als ik waarlyk bevond dat zy deden: ik wierd, even gelyk de Engelsche Dichter, 'er op verliefd om deszelfs tederheid, en besloot het in Nederduitsche vaerzen over te brengen’⁽³⁾.

Het lijkt me niet uitgesloten dat Bilderdijk Murphy heeft willen overtreffen. Pater heeft bewondering voor het feit dat vier personen gedurende drie bedrijven de aandacht kunnen blijven boeien. Bilderdijks onderneming is nog gewaagder: slechts drie personen zullen er in zijn toneelspel optreden, zo schrijft hij aan Uylenbroek en de derde komt pas op in het tweede bedrijf. ‘Gebeurtenis’ is er niet in Bilderdijks stuk; en tegenover de drie bedrijven van Murphy stelt hij er niet minder als vijf! De inhoud van Paters vertaling wijkt overigens belangrijk af van de Zelis en Inkle. Constantia is met haar dochter Silvia na een schipbreuk op een onbewoond eiland achtergelaten. Zij schrijft dit toe aan opzet bij haar echtgenoot Ferdinand en beklaagt zich over diens ontrouw. Ferdinand is echter door zeerovers meegevoerd en weet zich pas zestien jaar later te bevrijden. Hij komt dan met zijn jonge vriend Henrik op het eiland, waar ze de beide vrouwen aantreffen. Als

(1) De verspreiding van Metastasio's werken komt ter sprake in: V. Santoli, Relazioni fra la letteratura italiana e le letterature nordiche, opgenomen in het vierde deel van: Questioni e correnti letterarie, Milano 1954-1955.

(2) In een eksemplaar van Paters stuk dat zich bevindt in de Leidse biblioteek, trof ik enkele ekstrakten uit de Leydse Courant van 27 en 29 augustus 1783, die betrekking hebben op de in dat jaar verschenen herdruk.

(3) Het onbewoonde eiland, toneelspel. Gevolgd naar 't Engelsch van den Heere Arthur Murphy. Door Lucas Pater. Het stuk werd afgedrukt in het derde deel van: Tooneel-poezy van het kunstgenootschap Oefening be schaaft de kunsten. Amsterdam 1764.

[p. 141]

het gezelschap weer gelukkig naar de bewoonde wereld vertrekt, is Henrik natuurlijk verloofd met Silvia.

Behalve onmiddellijk in het oog springende verschillen, bestaan er tussen Paters vertaling en het toneelstukje van Bilderdijk opvallende overeenkomsten.

Wat de versvorm betreft, valt het op dat bij Pater de aleksandrijnen nu en dan worden afgewisseld door een strofisch gedicht in een andere versmaat. Hetzelfde is in Zelis en Inkle het geval.

De vertaling van Lucas Pater begint met de klachten van Silvia die meent dat Constantia haar ontwijkt. Ze krijgt daardoor niet de gelegenheid haar moeder te troosten in het leed waaronder zij gebukt gaat. De klacht is dezelfde als die van Zelis m.b.t. Inkle in het begin van Bilderdijks stuk.

Constantia's verdriet wordt veroorzaakt omdat zij meent verstoten te zijn door haar echtgenoot; de droefheid van Inkle heeft een soortgelijke oorzaak.

De gedachte aan Ferdinand laat Constantia niet los:

Ach! kan ik Ferdinand, dien snooden, die mij haat,
Vergeeten, daar zijn beeld mij steeds voor oogen staat!⁽¹⁾

Zo klaagt Inkle: de naam van Zulima ‘is voor eeuwig in mijn ziel gegrift’ en ‘uw beeld blijft me eeuwig bij’⁽²⁾.

Opmerkelijk is het mooie klaaglied van Inkle in het eerste bedrijf, waarin het heet dat zijn droefheid hem verhindert te genieten van de schoonheid die de aarde te bieden heeft. Bij Pater zien we hetzelfde motief, doch iets anders uitgewerkt. Hij gebruikt de dialoogvorm, en laat Silvia haar moeder wijzen op de schoonheid rondom:

Zie daar, de gulden Zon verrijst met nieuwe pracht:
Zij glinstert op het vlak der golven alles lagt.
Valeijen, heuvelen en grotten, klippen, stroomen,
't Schijnt alles op haar komst van blijdschap ingenomen
Ik bidde u, neem dan deel in de algemeene vreugd⁽³⁾.

(1) Pater, blz. 8.

(2) Zelis en Inkle, I, 4.

(3) Pater, blz. 17.

[p. 142]

Tevoren heeft zij dan reeds de vruchtbaarheid van de aarde geroemd⁽¹⁾, maar ook toen was het resultaat als in Bilderdijks klaaglied: de verlaten minnaar(es) kan er de schoonheid niet meer van genieten. De door de liefde teleurgestelde rest slechts een eenzame dood⁽²⁾.

In beide stukken wordt de weelderige plantengroei van het eiland ongeveer eender beschreven. Als Constantia zich beklaagt, is er echter sprake van ‘dit aaklig eiland’; geeft Inkle uiting aan zijn droefheid, dan wordt het lustoord genoemd: ‘deze wilde kust’ of: ‘deze woeste streken’⁽³⁾.

Zoals de ontmoeting van Zelis en Macbride aan het begin van Bilderdijks tweede bedrijf een komisch effect heeft, zo is dat ook het geval met de eerste ontmoeting van Silvia en Henrik. Evenals Macbride wordt Henrik getroffen door de schoonheid van de vrouw die hij zo onverwachts op het afgelegen eiland ontmoet. Doch de schone tracht te ontkomen. Macbride pakt de vluchtelinge zonder meer beet; Henrik is kalmer: ‘haar beleefd te rug haalende’, stelt hij haar gerust⁽⁴⁾.

De in de vrije natuur opgegroeide Silvia is de onschuld en de goedhartigheid zelve; Bilderdijks Zelis heeft dezelfde goede eigenschappen. In beide stukken staat die natuurlijke goedheid van de eilandbewoonster tegenover de ondeugden van het beschaafde Europa. Bij Bilderdijk is het kontrast nader bepaald: de zorg en liefde van Zelis vormen de tegenstelling tot het ‘bedrieglijke’ van Zulima, wier vroegere ‘onmenschlijkheën’ de teleurgestelde Inkle uit Europa hebben verbannen⁽⁵⁾.

Als Inkle zijn vriend Macbride heeft weergevonden, meent hij dat het de ‘doorgestane smarten’ zeker ‘zalft’ als men ‘weerkerig’ de harten uitstort. Zo meent Henrik dat door het ‘saamenmengen’ van zijn tranen met die van Ferdinand, het leed van zijn vriend ‘verligt worde en verzacht’⁽⁶⁾.

(1) Pater, blz. 1, 2.

(2) Pater, blz. 11; Zelis en Inkle, II, 6.

(3) Pater, blz. 45; Zelis en Inkle, slot I.

(4) Pater, blz. 38, 39; Zelis en Inkle, II, 1, 2, 3.

(5) Pater, blz. 11; Zelis en Inkle, II, 6.

(6) Pater, blz. 34; Zelis en Inkle, II, 4. Ook in de prozabrief van Yarico aan Inkle wil eerstgenoemde overgaan tot het ‘samen mengen’ van tranen. Dit gezamenlijk wenen was een geliefde bezigheid in die tijd. Bij Wieland las ik toevallig: ‘O Guilford! komm! und mische deine Thränen / Den meinigen!’ (Lady Johanna Gray, 1, 2. - Wielands Werke, dritter Band. Berlin 1910, blz. 154).

[p. 143]

Tenslotte geeft Henrik aan Ferdinand dezelfde raad als Macbride aan Inkle, nl. het ‘droevig oord’ te verlaten: doch beide ongelukkigen geven er aanvankelijk de voorkeur aan op het eiland te blijven om er hun droefheid ongestoord te kunnen bewenen⁽¹⁾.

De hier opgemerkte overeenkomsten zijn m.i. niet toevallig. Men dient bij de beoordeling ervan bovendien rekening te houden met het feit dat het werk van Lucas Pater aan Bilderdijk zeker niet onbekend was⁽²⁾. Ik neem daarom aan dat hij het door Pater vertaalde toneelstuk heeft gekend en dat het daarin voorkomende motief van een treurende geliefde op een onbewoond eiland, alsmede de toneeltechnische eigenaardigheid van het geringe aantal ‘personaadjen’, mede van invloed is geweest op het ontstaan van zijn eigen toneelstuk Zelis en Inkle.

_**_*

Het valt inmiddels niet te ontkennen dat het hoofdmotief van Bilderdijks toneelstuk totaal anders is als dat in het door Pater vertaalde werkje. Is de Europeaan die van zijn vroegere geliefde gescheiden is en op een eenzaam eiland samenleeft met een andere vrouw als de vinding van Bilderdijk te beschouwen? Zeer zeker niet. Iets dergelijks treffen we al voor 1783 aan. Precies vijftig jaar eerder was hier de roman De Sweedsche Robinson, of 't wonderlijk Leven van Gustaph Landkroon vertaald, welk verhaal in 1771 werd herdrukt. Er treedt een man in op die op een eiland vertoeft in het gezelschap van een vrouw die niet zijn eigenlijke geliefde is. Vóór hij op het eiland terechtkomt heeft hij nl. zijn woord aan een ander gegeven. Daardoor ontstaat iets als een tweestrijd in hem. De geschiedenis eindigt met de terugkeer naar de bewoonde wereld, waar de eerste geliefde sterft. Zij geeft hem de raad te huwen met de ander⁽³⁾. In een soortgelijke, oorspronkelijk-Nederlandse geschiedenis, die reeds in 1743 verscheen, trouwt

(1) Pater, blz. 34; Zelis en Inkle, II, 6; III, 1.

(2) In 1781 schreef Bilderdijk een lijkdicht op Lucas Pater (De Dichtwerken van Bilderdijk. Haarlem 1858, dl. X, blz. 229).

(3) W.H. Staverman, Robinson Crusoe in Nederland. Een bijdrage tot de geschiedenis van den roman in de XVIII^e eeuw. Groningen 1907, blz. 72-75.

[p. 144]

de held met een ‘wildinne’ en keert na haar dood naar Holland terug⁽¹⁾. Nieuw is Bilderdijks hoofdmotief dus geenszins, maar of de oorsprong ervan juist is te zoeken in de genoemde avonturenromans, valt te betwijfelen. We zullen moeten nagaan of het motief ook voorkomt op meer duidelijke wijze, los van een door allerlei nevenavonturen gevormde entourage. Wenden we daartoe de blik naar Frankrijk. Sedert Rousseau was daar, volgens Gaiffe, tot een der belangrijkste tema's van de dramatische literatuur geworden: ‘La bonté native de l'homme et la corruption de la société’⁽²⁾. Zo was er te Parijs een stuk van Mageur de St. Paul verschenen met de kenmerkende titel l'Elève de la nature. In dit spel treedt een even deugdzame als schone eilandbewoonster op die luistert naar de naam Zélie⁽³⁾. Wellicht is zij geparenteerd aan Bilderdijks Zelis. Dit is des te waarschijnlijker omdat er ook een Zélie dans le désert van Mme Daubenton bestaat, dat overigens zelf weer een navolging is van het eerste deel van l'Isle inconnue. Het stuk van Daubenton was een ‘bestseller’: eenentwintig maal werd het gedrukt en pas in 1861 voor het laatst⁽⁴⁾. Reeds eerder wees ik op de naam Zeila; volledigheidshalve zij nog opgemerkt dat men in de Franse letteren een Peruaanse kende die Zilia heette⁽⁵⁾. Ook de naam Zulima herinnert aan Franse literatuur uit de achttiende eeuw. In de sentimentele Lettres Taitiennes die Mme Montbart in 1786 publiceerde, treedt een inlandse op die Zulica wordt genoemd. Tevoren, in 1777, schreef Lefèvre een treurspel met de titel Zuma en elf jaar later werd van Maisonneuve de tragedie Odmar et Zulma uitgegeven⁽⁶⁾. Het Afrikaanse treurspel van Voltaire heet Zulime. Lion deelt mede dat het reeds in 1740 werd gespeeld, doch pas in 1763 in omgewerkte vorm van de pers kwam⁽⁷⁾. Maar niet alleen de door Bilderdijk gebruikte namen zijn met kleine afwijkingen in de Franse toneelliteratuur

(1) De Hollandsche Robinson, of Wonderlyke Gevallen van den Heer... 1743. Zie: Staverman, blz. 93-97.

(2) F. Gaiffe, Etude sur le drame en France au XVIII^e siècle. Paris 1910, blz. 253.

(3) Gaiffe, blz. 253-255.

(4) Chinard, blz. 418.

(5) Mme de Graffigny, Lettres péruviennes. Paris 1747. Volgens Chinard (blz. 418) verschenen hiervan herdrukken te Amsterdam in 1760 en 1764.

(6) Chinard, blz. 421 en 406.

(7) H. Lion, Les tragédies et les théories dramatiques de Voltaire. Paris 1895, blz. 114, 117.

[p. 145]

terug te vinden; ook soortgelijke avonturen als die der Nederlandse Zelis, waren in Frankrijk bekend. Het drama dat op een of andere wijze in verband stond met de deugdzame bewoners van een afgelegen eiland, kwam veelvuldig voor: ‘Aussi nous allons voir défiler une interminable procession de nègres, d'Indiens, d'insulaires de toutes nuances, mais parlant tous le même langage conventionnel qui était alors une nouveauté et offrant tous le modèle de la vertu la plus pure et la plus inaltérable,’ zegt Gaiffe⁽¹⁾. De tegenstelling die hij in een viertal van dergelijke stukken opmerkt tussen de trouwe inlandse minnaressen ‘et les lâches séducteurs qui les abandonnent pour retourner en Europe’, brengt ons meer onmiddellijk het stuk van Bilderdijk in herinnering: evenals trouwens het ‘procédé de satire facile’, volgens welk de inlandse reageert op allerlei Europese toestanden⁽²⁾. Een van deze eiland-stukken, La Jeune Indienne van Chamfort, werd tot tweemaal toe in het Nederlands vertaald⁽³⁾. De eerste maal gebeurde dit door Martinus Corver, een bekend toneelspeler voor wie Bilderdijk grote bewondering had⁽⁴⁾. Het komt mij voor dat het door Corver vertaalde stuk van Chamfort niet zonder invloed op Bilderdijks toneelspel is gebleven⁽⁵⁾. Het hoofdmotief van Zelis en Inkle vinden we erin terug. Een jonge Engelsman, Belton, is na een schipbreuk op het strand van een eiland gesmeten en werd daar verzorgd door een Inlandse, die hij de naam Betti gaf. Later ontstaat er een liefde tussen hen. Dan worden ze gevonden en naar Europa gebracht. De Engelsman was voor zijn vertrek echter verliefd op een zekere Arabel, die na zijn terugkeer met hem huwen wil. Na een zware tweestrijd die hij voor zijn inlandse minnares Betti verborgen houdt, besluit

(1) Gaiffe, blz. 255.

(2) t.a.p., blz. 255, 256. Opmerkelijk is in dit opzicht het stukje Arlequin sauvage van Delisle de Drevetière (1721), besproken door Chinard, blz. 226.

(3) S.R.N. Chamfort, La jeune Indienne. Paris 1764. Zie Gaiffe, blz. 251, 252, 270, 271 en J.A. Worp, Geschiedenis van het drama en van het tooneel in Nederland. Groningen 1908, dl. II, blz. 303. De tweede vertaling was van 1785. Blijkens een mededeling in het Kabinet van Mode en Smaak, nr. I, werd het stuk o.a. in 1791 te Amsterdam opgevoerd.

(4) Vgl. Brieven, dl. III, blz. 306. Men raadplege voor Corver: Ben Albach, Jan Punt en Marten Corver, Nederlandsch tooneelleven in de 18^e eeuw. Amsterdam 1946.

(5) De jonge Indiaane, blyspel in een bedryf, gevolgt naar het Fransche van den Heer De Chamfort. 's-Gravenhage, z.j. door Ms. Corver.

[p. 146]

hij tot het huwelijk. Dit vindt echter geen doorgang. Uiteindelijk ontstaat er een echtverbintenis met de inlandse, waardoor het ‘blijspel’ een gelukkig einde krijgt.

Wie het toneel van het weerzien tussen Belton en zijn oude vriend Mylfort leest, wordt herinnerd aan de stroefheid die er tussen Inkle en Macbride na hun ontmoeting ontstaat⁽¹⁾.

Beltons alleenspraak in het tweede toneel van Chamforts blijspel vertoont treffende overeenkomsten met bepaalde passages uit Zelis en Inkle. Zie zijn lof voor de inlandse die zijn leven gered heeft en hem liefheeft:

ô Betti! uwe zorg, uw moed, moest mij bewaaren
Van een gewissen dood! gij rukt mij uit de baaren:
Ik tref mijn heilstar aan, in d'yslijkste woestijn
En 'k vind een Minnares, daar nauwlijks menschen zijn⁽²⁾.

Zo spreekt Inkle in Bilderdijks eerste bedrijf:

Herinner u dien dag, dat ik aan 't gindsche strand
Door 't woedend onweer uit mijn barstend wrak geslagen-

En 't was uw dierbre hand, die me op den rand van 't graf
't Verloren leven wedergaf,
En met uw hart zich zelf aan mij heeft opgedragen!

De alleenspraak van Belton gaat verder met een klacht van de schipbreukeling die weer met de beschaafde wereld in aanraking is gekomen:

Ach! waarom moest gij mij aan die Wildernis ontrukken?
Uw hart behoorde aan mij, kende ik daar ongelukken?
ô Goon! 't bezat in 't heil, waar door ik wert gevleit,
Dat hart, dat teeder hart, zo vol eenvoudigheid⁽³⁾.

Hier hebben we, maar dan met andere woorden, het verwijt van Inkle aai zijn vriend Macbride, waarmee Bilderdijks derde bedrijf opent.

(1) Corver, blz. 9; Zelis en Inkle, III.

(2) t.a. p, blz. 9.

(3) Idem.

[p. 147]

De tweestrijd van Inkle aan het einde van het tweede bedrijf blijkt een verheviging van het zesde toneel bij Chamfort, waar Belton zegt:

Ik Betti dus verraan! ik haare smarten brouwen?
Neen! 'k ben niet magtig zelf dit denkbeeld te beschouwen,
Ach! wist gij al wat ik haar schuldig blijve! wist...
Wie weet het toch als ik?... ik zie ze... ja zij is 't
Hoe voel ik mijne ziel door bittere knaging tergen!⁽¹⁾.

Zelfs in een kleinigheid als de afwezigheid van Zelis tijdens de vertrouwelijke gesprekken tussen Inkle en zijn vriend Macbride, blijkt Chamfort de voorganger van Bilderdijk⁽²⁾. Nochtans mag het stuk van de Nederlander geenszins worden beschouwd als slechts een bewerking naar Chamfort. Er zijn, zoals reeds aangetoond, meer als toevallige overeenkomsten in met een toneelspel van Metastasio dat, via de Engelsman Murphy, door Lucas Pater in het Nederlands was vertaald. Maar er is meer: Bilderdijk wilde een spel met een katastrofaal slot geven, geen blijeindend stuk zoals Metastasio en Chamfort. Zijn ontknoping zou totaal anders zijn geweest, hetgeen duidelijk blijkt uit het reeds besproken ontwerp. Daarom heeft hij Chamforts motief ook op een andere wijze uitgewerkt. Zijn Inkle heeft Zelis in feite niet lief. Hij bemint alleen de Europese Zulima. De liefde van Zelis is daarom een wanhopige liefde en haar rest, nadat zij de ware gevoelens van Inkle heeft leren kennen, dan ook slechts de wanhoopsdaad waarmee Bilderdijk zijn stuk heeft willen besluiten.

Ik wees er reeds op dat het slot van Bilderdijks ontwerp enigszins afwijkt van hetgeen hij daaromtrent mededeelt in zijn brief aan Uylenbroek van 20 augustus 1783. Alleen Zelis gaat tenonder: Inkle schijnt te moeten terugkeren naar Europa, waar hij de arme Inlandse wellicht spoedig vergeet. Zo wordt Zelis de tragische heldin van het stuk. En in overeenstemming daarmee heeft Bilderdijk nadien de titel van zijn toneelspel veranderd door de volgorde van de namen der hoofdpersonen om te keren. Zijn stuk zou de uitbeelding zijn geworden van de ondergang ener deugdzame en ongerepte inlandse; een ondergang die louter en alleen was te wijten aan het feit dat zij in aanraking was gekomen

(1) Corver, blz. 28.

(2) t.a.p., blz. 26, 27.

[p. 148]

met de wrede beschaving van het westen. Ik herinner in dit verband aan de reeds besproken fragmenten Yarico aan Inkle. De gouddorst die daarin de oorzaak van Inkles wreedheid is, wordt in het stuk van Chamfort uitvoerig aan de kaak gesteld⁽¹⁾. Bilderdijks toneelstuk sluit duidelijk aan bij de dramatische mode die ten doel had de voortreffelijkheid van de primitieve natuur uit te beelden. Die mode was niet alleen een Frans verschijnsel. De titels der suksesvolle toneelstukken Indianer in England en Die Negersklaven van de Duitse auteur Kotzebue, tonen dit reeds aan. Ook hij plaatst ‘der unverdorbene Naturmensch’ tegenover de beschaafde Europeaan⁽²⁾. Dat die vergelijking steeds uitvalt in het voordeel van het ongerepte natuurkind, behoeft na Rousseau geen betoog. ‘Abandons les sauvages d'Europe; les tigres d'Asie nous seront peut-être moins cruels’, zegt een der helden van Baculard d'Arnaud⁽³⁾. Behalve de aanvankelijke wreedheid van de Europese Zulima die wel scherp afsteekt bij de natuurlijke goedheid van Zelis, heeft Bilderdijks toneelstuk enkele andere trekjes die herinneren aan d'Arnaud⁽⁴⁾. Zo verraadt zijn woordkeus in Zelis en Inkle hier en daar zijn bekendheid met de werken van de Fransman, en de wijze waarop die werden benut door zijn Zwolse vriend Rhijnvis Feith.

(1) t.a.p., blz. 18-22. Van 1781 is Bilderdijks gedicht Beklag, waarin het ‘Noodlottig goud’ als ‘vuig metaal’ wordt veroordeeld. (Dichtwerken, dl. IX, blz. 419).

(2) Voor het sukses van Kotzebue in Nederland: H.A.C. Spoelstra, De Invloed van de Duitsche Letterkunde op de Nederlandsche in de tweed? helft van de 18^e eeuw. Amsterdam 1937. In De Dichtwerken van Vrouwe Wilhelmina Katharina Bilderdijk, dl. II, Haarlem 1859, staat op blz. 111 een romance met de titel De indiaansche maagd. Daarin verzekert een inlandse dat ze ‘eindloos teêrder’ mint als de ‘Europeesche schoonen’. Het stukje zal waarschijnlijk geheel los van Bilderdijks toneelspel zijn ontstaan. Volgens een mededeling van de schrijfster gaat het terug op een Engelse bron. Zijderveld is er niet in geslaagd die te achterhalen. Hij merkt slechts op dat de romance ‘moet dienen als de illustratie van de 18^e eeuwsche opvatting, dat de teerste aandoeningen wonen in het hart van de zoogenaamde wilden’ en meent dat het gedicht is bedoeld ‘als protest tegen een maatschappij waarin men zijn gevoel moet verbergen’. (A. Zijderveld, De romancepoëzie in Noord-Nederland van 1780 tot 1830. Amsterdam 1915, blz. 215, 216).

(3) D. Inklaar, François-Thomas de Baculard d'Arnaud, ses imitateurs en Hollande et dans d'autres pays. 's-Gravenhage 1925, blz. 112.

(4) Vgl. Inklaars hoofdstuk Loin de la société, blz. 112-115 en zie noot 1 op blz. 210.

[p. 149]

III

Tot dusver werden enige overeenkomsten aangetoond tussen Zelis en Inkle en enkele andere met name genoemde dramatische produkten uit de achttiende eeuw. Het moet echter mogelijk zijn in meer algemene zin de plaats van dit merkwaardige toneelstukje in de ontwikkeling van onze letterkunde te bepalen. Als we de term van Staverman overnemen voor ‘alle werken die... het leven van één of meer schipbreukelingen op een onbewoond eiland meer of minder uitgebreid behandelen’, kan Bilderdijks spel allereerst worden geplaatst in de literaire traditie der ‘Robinsonades’⁽¹⁾. Het neemt in die traditie een biezondere plaats in: voor zover mij bekend, is Zelis en Inkle de enige oorspronkelijke dramatische Robinsonade in de geschiedenis van onze letterkunde. Verder kan worden vastgesteld dat het stuk zeker niet behoort tot die Robinson-navolgingen welke onder invloed kwamen van de toenmalige avonturenroman⁽²⁾. Het Robinson-motief had trouwens geheel andere mogelijkheden sedert Rousseau het beroemde boek van Defoe als lektuur voor zijn Emile had gebruikt. Gekombineerd met Rousseaus natuurliefde en met diens ‘sentiment’ als enige ‘principe actif’ van de menselijke ziel, past het geheel in de sentimentele sfeer van de preromantiek⁽³⁾. Daar vinden we ook de door Young geuite en via Baculard d'Arnaud bij Feith terechtgekomen ‘wellustige droefgeestigheid’, de ‘chère et délicieuse tristesse,’ die ‘verkwikkelijke’ en allerlei andere soorten tranen vloeien doet⁽⁴⁾. In deze gevoelsstroming, ‘die bij onderscheiden volken in denzelfden tijd aan de oppervlakte komt’, hoort Bilderdijks toneelstukje thuis⁽⁵⁾.

(1) Staverman, blz. 5.

(2) Staverman, blz. 72-75.

(3) D. Mornet, La pensée française au XVIII^e siècle. 9. Paris 1956, blz. 138. G. Kalff, Geschiedenis der Nederlandsche letterkunde. Groningen 1910, dl. VI, blz. 128 e.v., blz. 140.

(4) Vgl. J. Prinsen, Het sentimenteele bij Feith, Wolff-Deken en Post, De Gids 1915. Voor de invloed van Rousseau op de verbreiding van de wetenschap ‘que la faculté de sentir était la faculté de souffrir’ en van de ‘chère et délicieuse tristesse’, zie Mornet, blz. 139. Op van ‘wellustige smart weenende’ herders in de achttiende-eeuwse pastorale wijst: M.M. Prinsen, De idylle in de achttiende eeuw in het licht der aesthetische theorieën. Amsterdam 1934, blz. 301.

(5) Kalff, dl. VI, blz. 128, 129. Vgl. J.C. Brandt Corstius e.a. Van classicisme naar romantiek 1700-1850. Algemene literatuur geschiedenis, dl. IV, blz. 444 e.v., Antwerpen, Brussel, Gent en Leuven z.j.

[p. 150]

Zelis en Inkle zijn zeker niet gelijk te stellen met Feiths Eduard en Julia, maar de wijze waarop ze hun gevoelens plegen uit te drukken, bewijst hun zelfde geboortejaar⁽¹⁾. Al onmiddellijk in de openingsscène van Bilderdijks toneelspel toont het natuurkind Zelis dat zij volledig op de hoogte is met de verschillende soorten tranen die te Zwolle werden gekatalogiseerd door Rhijnvis Feith⁽²⁾. Even later zien we haar in het Abeelbosch de oever van een vliet opzoeken, teneinde daar haar hart rustig te laten bezwijken. ‘'t Schreien was (mij) zoet’, laat ze ze zich ontvallen in het verslag van die gebeurtenis. En dat verslag wordt dan uitgebracht terwijl haar ‘tranen vlieten’ en zij een beroep doet op het ‘gevoelig’ hart van Inkle:

Het torsen van uw ongenuchten
zal wellust voor Uw Zelis zijn...,

zo verzekert ze hem. Ook Inkle zelf beheerst de terminologie volkomen. In het tweede bedrijft bezweert hij zijn vriend Macbride hem in zijn droefheid alleen achter te laten. We weten wel dat hij zijn weldoenster Zelis niet verlaten wil, maar hij zegt dan toch maar:

Ga! laat me aan de onrust, aan de wroeging hier ten doel,
Die ik dit oogenblik met dubble kracht gevoel! -
'k Gevoel ze en liefkoos haar. Die wroeging streelt mij 't harte:
'k Bemin haar, ze is mij zoet, zij zalft mijn boezemsmarte...

Als hij tenslotte toch besluit Zelis achter te laten, is het niet om het geluk bij Zulima te vinden, doch om ‘in andre wareldhoeken’ ongestoord zijn tranen te plengen.

In zijn brief aan Uylenbroek schreef Bilderdijk dat er in zijn toneelstuk ‘geen gebeurtenis’ was. Dat is natuurlijk overdreven. Er is wel sprake van een bepaalde aktie, maar toegegeven moet worden dat het voornaamste inderdaad is: ‘liefde, rampzalige, jammerlijke liefde’. Voor de uitwerking van die wanhopige liefde (zowel van Zelis als van Inkle) putte Bilderdijk uit de woordvoorraad van de preromantische sentimentaliteit. Zoals bekend,

(1) Feiths Julia verscheen in 1783.

(2) Vgl. Kalff, dl. VI, blz. 131.

[p. 151]

ging die sentimentaliteit gepaard gegaan met een bepaalde houding tegenover de natuur: ‘Car la nature n'est qu'un état d'âme’, merkte reeds Mornet op toen hij de romantische lyriek besprak; en ook Brandt Corstius toont met verschillende voorbeelden aan, hoe de achttiende-eeuwse natuurbeschouwing een belevingsvorm van het eigen innerlijk werd⁽¹⁾. Terloops zij nog opgemerkt dat er reeds vroeger dichters zijn geweest die hun eigen gevoelens op de natuur hebben geprojekteerd⁽²⁾. Het is niet alleen het tema van Zelis en Inkle dat tot bijna in de zestiende eeuw valt na te sporen! Stellen wij echter momenteel slechts vast dat deze voor de preromantiek inderdaad kenmerkend te achten overeenstemming tussen de natuur en het eigen gevoel, ook in het toneelstuk van Bilderdijk aanwezig is. Reeds in het eerste toneel blijkt dat Inkle op zijn eiland een plaats pleegt op te zoeken die beantwoordt aan zijn eigen gemoedsgesteldheid. In zijn droevige periode heeft hij immers ‘'t zacht geruisch der breede lotosblaren’ en ‘de zoele ahorneschaâuw’ verwisseld voor ‘'t gehuil der ongestuime baren’ aan ‘'t aaklig, hartontzettend strand’. Maar onder invloed van zijn gevoelens verandert ook de aanblik van de natuur zelf. Zoals reeds werd aangetoond, deelt Bilderdijks stuk deze eigenaardigheid met het door Pater vertaalde toneelspel dat eigenlijk teruggaat op Metastasio.

Nu zijn het de veranderde natuuropvattingen van de preromantiek, die weer leiden tot de kultus van de primitieve mens. Het ‘sentimentalisme’ kreeg zijn ‘décor exotique’⁽³⁾. Opnieuw kan ik niet nalaten eraan te herinneren dat ook dit verschijnsel reeds in de zestiende eeuw voorkomt, al moet men ongetwijfeld bevestigen wat Chinard over zijn waarnemingen in de preromantische literatuur mededeelt: ‘Jamais encore on n'avait vu

(1) Daniel Mornet, Le Romantisme en France au XVIII^e siècle. Paris 1912, blz. 163. J.C. Brandt Corstius, Verschijnselen in onze literatuur aan het einde van de 18de eeuw in verband met veranderde opvattingen omtrent geloof en natuur. De nieuwe taalgids 1951, blz. 249.

(2) Voor Nederland werd daar de aandacht op gevestigd door M.M. Prinsen, die tevens (na Mornet) goede opmerkingen maakt over het verschil tussen het klassicistische en romantische landschap. (De idylle..., blz. 218; 88, 244). Vgl. A.C.M. Meeuwesse, Jan Luyken als dichter van de Duytse Lier, Groningen-Djakarta 1952, blz. 165 e.v.

(3) Pierre Martino, l'Epoque romantique en France 3. Paris 1944, blz. 19: Les apports préromantiques. Vgl. P. van Tieghem, L'homme primitif et ses vertus dans le préromantisme européen. Bulletin de la Société de l'histoire moderne 1922.

[p. 152]

pareille invasion de “bons sauvages”. Ils s'attendrissent et discutent, satirisent et pleurent, prêchent et maudissent......’⁽¹⁾. Bilderdijks Zelis en Inkle vertoont zeer zeker kenmerken van de reeds ter sprake gebrachte drama's waarin de in de ongerepte natuur levende mens ten voorbeeld wordt gesteld aan de beschaafde Europeaan. Het valt echter niet te ontkennen dat de primitieve wereld bij hem geenszins als absoluut goed wordt ervaren. Per slot van rekening voelt Inkle zich ongelukkig op zijn eiland en is de ‘wreedheid’ van zijn Europese geliefde slechts van tijdelijke aard. Ook de uitingen van sentimentaliteit wijken af van het gewone patroon. Ondermeer voor de reeds aangehaalde woorden die Inkle tot zijn vriend Macbride richt, geldt hetgeen Prinsen reeds n.a.v. een ‘gevoelige’ briefpassage van Bilderdijk aan zijn eerste vrouw opmerkte: ‘Sentimenteel, maar eigenlijk al door het sentimentele heen, te forsch, te bulderend, te zelfbewust’⁽²⁾. Ik wees er reeds op dat Inkle en Zelis niet zijn gelijk te stellen met Eduard en Julia. Zij leven niet in diezelfde sfeer van weke liefde, deugd, godsdienst en gevoeligheid. Alleen de ‘vaktermen’ zijn hun goed bekend. Al verlustigt Zelis zich in haar droefheid aan de oever van de vliet in het Abeelbosch, toch is op haar gevoelens het voorbericht van toepassing dat Bilderdijk zelf nog geen twee jaar later bij zijn erotische bundel Bloempjens schreef: ‘Het is hier de zoete somberheid, de kwijnende zwakheid van de liefde niet, gelijk zij zich in de afzondering van het Paraclet, haar genoten vermaken bepeinzende, opdoet; of, gelijk ze zich op 't gemurmel eener vlietende beek aan de zachte strokingen van de hoop, of de mooglijk nog strelender vertwijfeling eener schroomvallige aandoening overgeeft. In zoodanig eenen toestand is zij duizendmalen, en met ongelijken uitslag, geschilderd. Het is hier vuur en vlam, die, terwijl zij de kracht van den geest uitput, het lichaam verteert...’⁽³⁾. Waaruit de het lichaam verterende vlam bestaat die, blijkens hetzelfde voorwoord een zekere ‘woestheid’ veroorzaakt en de lezer een bepaal-

(1) Chinard, blz. 399. In dit zeer interessante werk wordt de kultus van de primitief o.a. aangetoond bij Montaigne. M.M. Prinsen signaleerde hem reeds bij Karel van Mander en geeft uiteraard talrijke voorbeelden uit de Nederlandse literatuur van de achttiende eeuw. (De idylle..., blz. 13, 209; 280, 313, 316).

(2) J. Prinsen, Het sentimenteele bij Bilderdijk. De Gids 1917, blz. 112.

(3) Dichtwerken, dl. XV, blz. 31. De Bloempjens verschenen in 1785.

[p. 153]

de ‘kieschheid’ zou kunnen doen vorderen, wordt duidelijk als we Zelis nog eens aan het woord laten. In het openingstoneel van het stuk heeft zij het over verschillende soorten tranen, zuchten en geneugten. Gaan wij echter na waardoor die zo al kunnen worden veroorzaakt. Het onderdanige, hulpvaardige en liefdevolle inlandse meisje kan er slechts één reden voor vinden. Ofwel worden ‘aan de zuchten en de “teedre” tranen van Inkle 't minnend hart’ ontwrongen door de ‘uitgestelde drift’, - ofwel dienen zij te worden beschouwd als Inkles uiting van zijn droefheid over het feit dat hij fysiek niet meer in staat is aan die drift te voldoen. Zijn ‘wellustvolle traan’ wordt hem dan ontperst: ‘Bij 't snerpen van de weelde op 't Huwelijksledikant’, als hij ‘voor meer geneuchten niet bestand’ is. Bilderdijk beheerste de woordenschat van de sentimentele liefde inderdaad: ‘doch door alle zielsverscheurende ellende, door elk tranenplengen, iedere kwellende mijmering, horen we het geloei van dier en rut’, schreef Prinsen op zijn beurt weer wat overdreven⁽¹⁾. Overigens miste Bilderdijk ook de echte natuurliefde van de preromantici. Zoals Inkle geen rust in de ongerepte natuur van zijn eiland kan vinden en naar Edinburg terugverlangt, zo was hem zelf ook ‘de groejende natuur’ altijd vreemd gebleven en maakte hij er bezwaren tegen de stad Leiden in de zomermaanden te verlaten voor het verblijf op een ‘plaatsjen’ nabij Hillegom⁽²⁾. Slechts het ‘exotisme’ in Zelis en Inkle schijnt gebaseerd op een werkelijk in Bilderdijk levende neiging. En die wordt veroorzaakt door een gevoel dat hem tot een èchte romantikus maakt: de afkeer van zijn eigen tijd die ervaren wordt als iets minderwaardigs. Met superieure minachting staat de romantikus immers tegenover zijn omgeving, in de overtuiging dat het geluk nu eenmaal toch ‘elders’ ligt⁽³⁾. Daarom wil Bilderdijk naar ‘de wildernissen van Siberien’ of desnoods te voet naar Perzië, naar die steden waar zijn hart ‘op de onbegrijpelijkste wijze aan hecht en altijd aan hechtte’. En daarom ook kan hij schrijven: ‘ik leef

(1) De Gids 1917, blz. 107.

(2) Briefwisseling van Mr. W. Bilderdijk met de hoogleeraren en Mrs. M. en H.W. Tydeman, dl. II, Sneek 1867, blz. 87 en 45.

(3) Vgl. Prinsen in De Gids 1917 en het artikel van G. Stuiveling, Wat is romantiek? De nieuwe taalgids 1942.

[p. 154]

en heb altijd geleefd in de 10^e, 11^e en 12^e Eeuw, en kan daar niet uit’⁽¹⁾.

De Zelis en Inkle van 1783 doet Bilderdijk kennen als een auteur die op zijn eigen wijze de preromantiek in onze letterkunde vertegenwoordigt⁽²⁾. Ook zuiver dramaturgisch gezien behoort het toneelstuk tot de nieuwe tijd. Het kernpunt der ontwikkeling van de Westeuropese literatuur in de tweede helft van de achttiende eeuw is de veranderde houding tegenover de klassieken: ‘Cette rupture avec l'humanisme intégral qui est au fond du préromantisme’, zoals Van Tieghem het formuleert⁽³⁾. Brandt Corstius wijst in dit verband op de pleidooien voor de vrijheid van het vers die hij vond in De Nederduitsche Dichtkunde van 1781⁽⁴⁾. Reeds twee jaar eerder had Bilderdijk de afwisseling van versvoeten in een zelfde vers, alsmede die van de verslengten in een en hetzelfde treurspel, verdedigd⁽⁵⁾. In overeenstemming daarmee worden de aleksandrijnen in Zelis en Inkle afgewisseld door jambische drie- of viervoeters. Er is meer. De komische inzet van het tweede bedrijf is niet voldoende om Bilderdijks stuk tot een zuiver blijspel te maken, maar al evenmin maakt de zelfmoord waarmee het eindigt er een zuivere tragedie van. Bilderdijk had Zelis en Inkle opgezet in vijf bedrijven en hij zou zeker de eenheid van plaats in acht hebben genomen; maar daarmee wordt nog niet beantwoord aan de eisen die hij zelf aan het treurspel stelt⁽⁶⁾. Door de vermenging van komische

(1) Briefwisseling Tydeman-Portefeuilles, dl. I, blz. 159 en 209. Onuitgegeven brief van 21-5-1809 aan Valckenaer, Portefeuilles-Margadant, Bilderdijk-Museum, Amsterdam.

(2) ‘A tout prendre, Bilderdijk a été un romantique dans le caractère des préromantiques français’, zo schrijft J. Smit, die er o.a. op wijst dat Bilderdijk de ‘superiorité du sentiment sur la raison’ proklameert. Hij meent dat de dichter eerst in 1809, na het echec van zijn treurspelen, zijn klassicistische opvattingen vaarwel heeft gezegd. Tevoren zou hij uitsluitend hebben getracht: ‘de modeler son génie poétique sur les Anciens et les classiques français’. Het tegendeel blijkt uit het thans in het licht te geven Zelis en Inkle. (Johan Smit, Bilderdijk et la France. Amsterdam 1929, blz. 45, 43, 36).

(3) P. van Tieghem, Le préromantisme. Etudes d'histoire littéraire européenne, dl. III, Paris 1947, blz. 399.

(4) De nieuwe taalgids 1951, blz. 253. Vgl. P. van Tieghem, La réaction contre la poésie classique in: Le préromantisme, dl. I, blz. 21 e. v

(5) In de aantekeningen bij zijn vertaling van Sofokles' Edipus, Dichtw., dl. III, blz. 473. Vgl. Dichtw., dl. VII, blz. 408.

(6) Vgl. Bilderdijks verhandeling Het Treurspel (Treurspelen, 's-Gravenhage 1808, dl. II, blz. 105 e.v.) en de daaraan voorafgaande teoretische geschriften zoals de Voorafspraak bij zijn Edipus-vertaling van 1779, Dichtw., dl. XV, blz 3.

[p. 155]

en tragische elementen, behoort Bilderdijks stuk tot het ‘genre intermédiaire’ dat de naam ‘drama’ kreeg en dat, volgens Gaiffe, was ontstaan doordat de comédie en de tragédie langzaam in elkaar overgingen⁽¹⁾. Zelis en Inkle zijn geen vorstelijke, noch zelfs hooggeplaatste personen; het spel over hun lotgevallen vertegenwoordigt de toneelsoort die het gevolg was van de sentimentaliteit en de drang naar moraliteit van de bourgeoisie: de comédie larmoyante, of het drame bourgeois. Het enige verschil tussen die beide genres ziet Prinsen in de al of niet bevredigende oplossing van de plot⁽²⁾.

Zo blijkt Bilderdijk in 1783 een vertegenwoordiger van het ‘middelding tusschen Blijspel en Treurspel’ dat, zoals hij in 1808 zou schrijven, het ‘verval’ had voorbereid van het Franse toneel⁽³⁾. Was zijn mening dan sedert 1783 veranderd? Geenszins, want in 1779 had hij reeds beweerd dat het drama totaal overbodig was en ‘misschien ten voornamen bewijze strekken’ kon voor het verval ‘van der Franschen smaak en geest’⁽⁴⁾. Bilderdijk bleef, althans in de teorie, inderdaad Semper idem!

(1) Gaiffe, blz. 34. Vgl. voor deze materie het werk van G. Lanson, Nivelle de la Chaussée et de la Comédie larmoyante. Paris 1903.

(2) J. Prinsen, Het drama in de 18^e eeuw in West-Europa. Zutphen 1931, blz. 195. Op het met deze termen samenhangend gebruik van de namen treurspel (tragédie) en toneelspel (drame) in de tweede helft van de achttiende- en het begin van de negentiende eeuw, zal ik in een apart opstel terugkomen. Ten onrechte wordt wel aangenomen dat de ongelukkige afloop conditio sine qua non voor de benaming treurspel of tragedie zou zijn. Men denke in dit verband echter eens aan de Eumeniden van Aeschylus, de Philoctetes van Sofokles en de Iphigenia in Taurië van Euripides.

(3) Het Treurspel, blz. 136.

(4) Voorafspraak bij Edipus, Dichtw., dl. XV, blz. 4, 24.

IV

Het is niet gemakkelijk precies uit te maken wanneer Bilderdijk aan zijn Zelis en Inkle heeft gewerkt. Het gedicht en het prozafragment met de titel Yarico aan Inkle zijn in ieder geval vroeger ontstaan als het toneelstuk. De spelling komt overeen met die welke Bilderdijk nog gebruikte in 1777, doch ging loslaten in

[p. 156]

het jaar 1778. De beide fragmenten moeten daarom worden geplaatst minstens in 1777, maar meer waarschijnlijk in de jaren daarvoor. Het eerste bedrijf van het toneelstuk is geschreven in 1783, en wellicht niet lang voor 20 augustus. Op 9 augustus van het daarop volgende jaar was de auteur nog niet verder gekomen. Aangezien hij dan het voorstel doet het stuk gelijk uit te geven met de vertaling van Deucalion en Pyrrha, mag worden aangenomen dat Bilderdijk kort nadien is begonnen met de volgende bedrijven. In 1785 verscheen de bewerking naar het Frans: echter zonder dat het oorspronkelijke stuk van Bilderdijk aan de uitgave was toegevoegd. Dat Zelis en Inkle is ontstaan in verschillende fasen, blijkt ook uit de handschriften zelf. De drie overgeleverde bedrijven zijn geschreven op papier dat voor ieder bedrijf een ander watermerk vertoont⁽¹⁾. Het tweede bedrijf gaf Bilderdijk onmiddellijk de titel Zelis en Inkle, doch aan het hoofd van het eerste bedrijf hebben die namen vroeger in een andere volgorde gestaan. De auteur moet dit eerste bedrijf minstens vijf maal onder handen hebben gehad. Allereerst komt een gedeelte van het derde en vierde toneel in klad voor op het kompositie-overzicht in de Koninklijke Bibliotheek; verder vertoont het handschrift in de kollektie-Leeflang varianten die werden geschreven met dezelfde inkt als die voor de eerste versie werd gebruikt; en tenslotte zijn er nog veranderingen die met andere inkt of met potlood werden aangebracht. Bilderdijk heeft dus op verschillende tijden aan het toneelstuk gewerkt. Waarschijnlijk gebeurde dit voor en in de zomer van 1783, en na de negende augustus van 1784. Of Bilderdijk zich met Zelis en Inkle heeft bezig gehouden nadat in 1785 de vertaling van Deucalion en Pyrrha was uitgegeven, valt niet aan te tonen.

(1) Zie de hierna volgende afdeling De handschriften van Bilderdijk, nr. IV, blz. 164.

[p. 157]

De handschriften van Bilderdijk

I.	Yarico aan Inkle, proza. Tekst en beschrijving van het handschrift.
II.	Yarico aan Inkle, gedicht. Tekst, vermelding der varianten en beschrijving van het handschrift.
III.	Zelis en Inkle, ontwerp voor het toneelspel. Tekst en beschrijving van het handschrift.
IV.	Zelis en Inkle, toneelspel. Verantwoording van de uitgave en beschrijving der handschriften.
V.	Zelis en Inkle, toneelspel. Tekst met vermelding der varianten.

I
Yarico aan Inkle⁽¹⁾

In de uiterste rampspoed zend u, trouwlooze Inkle, Yarico deeze letteren. Is uw hart nog vatbaar voor eenig medelijden, zijt gij nog niet geheel en al van menschlijkheid ontbloot, zoo wend eene poos uwe oogen op den deerlijken toestand van uwe Echtgenoote. - Wat zegge ik? Echtgenoote! Mag zij dien naam zich

(1) De tekst werd zonder veranderingen overgenomen uit het enig bekende handschrift, dat zich bevindt in de K.B. te 's-Gravenhage, nr. 129 D 28. Het handschrift bestaat uit twee gedeelten: I. Een evenwijdig aan de korte zijde gevouwen kwartoblad van 210 × 165 mm. De vier bladzijden beschreef Bilderdijk geheel met potlood; II. Een papier van dezelfde afmetingen en op dezelfde wijze gevouwen. Van de vier bladzijden gebruikte Bilderdijk er slechts anderhalf voor een met inkt geschreven kopie van de tekst die voorkomt op het onder I genoemde handschrift. De kopie loopt tot: om met mijne melk...
Beide handschriften vormden oorspronkelijk een folioblad dat het watermerk C. en I. Honig vertoont, door mij eveneens aangetroffen in het handschrift van Bilderdijks in 1774 geschreven Alleenspraak van Jephtaas echtgenoot (vgl. Martien J.G. de Jong, Bilderdijks treurspel ‘Jephtah’, Levende talen 1957).

[p. 158]

geeven? den heiligen naam van echt aan haare verbintenisse? Neen, zie uw teeder kroost (gij teelde 't kind) in het bitterst onheil gedompeld: dit verwekke eene vaderlijke aandoening in u, voor dit is 't, dat ik u smeeke; welhaast toch zal ik boven 't bereik van uwe hulpe weezen, zoo gij ze al mogt willen aanwenden. - Doch wat vleie ik mij! zou thans de klagt van de ongelukkige en vergeete Yarico meer vermoogen dan weleer 't gesmeek van uw teêrbeminnende weldoenster? Neen, dat we ons met geene ijdle hoope streelen; een enkele hand vol gouds is Inkle veel meer waard, dan zij, die hem het leven behouden heeft. Trouwlooze! herdenk dien dag, dien voor mij noodlottigen dag, als ik u de eerstemaal zag; wen gij, door een' bulderenden orkaan op onze kusten geworpen, ten prooie gegeeven waart aan 't zwaard der wilden; wen gij vruchteloos den Hemel om bijstand aanriept en niets dan de dood voor oogen had. Ik zag u, en, onnoosle, als ik was! ik verfoeide de wreedheid mijner landgenooten; wreedheid, welke mij de uitkomst heeft doen zien beter geplaatst te zijn dan mijne rampzaalige liefde! Ik redde u. Hemel! vermogt dit de bekoorlijke gedaante des Jongelings; of was mijn ongeluk bij u beslooten? Herinner u, ontmenschte! Herinner u mijne zorg voor u genoomen, al den tijd van uw verblijf; al de u betoonde tederheid en ongeveinsde liefde. Gij zelf, gij waart ten minsten, neen gij scheent daar van aangedaan te zijn. ô Hoe menigmaalen hebt gij mijne gulle liefkoozingen beantwoord! hoe dikwerf heb ik uwe omhelzingen genooten! Ach! konden zij anders dan oprecht zijn? Neen, zij waaren ongeveinst. Mijn minnaar had niet voorgenoomen zijne wederhelft der vrekke goudzucht op te offeren, wanneer aan onzen oever het vreeslijk gevaarte verscheen, gereed mij mijn vaderland, minnaar, geluk en vrijheid tevens te ontrooven. Gij ontdekte hetzelve, vlood daar heen, kwaamt te rug, en bood mij aan, mij naar uwe geboorteplaats te begeleiden. - ô Beminnelijke bosschen onder wier loof ik het eerst de schitterende luister der zonne aanschouwde, duistere wouden waar in ik ben opgevoed, onbesmet van 't bedrog der Européers! 'k Verliet u, en met vreugd: verblinde volgde ik mijn Inkle naar het einde des Aardbodems...... Maar waartoe dit alles opgehaald? In weêrwil mijner traanen, in weêrwil van mijne smeekingen verwisselde gij eene zwangere Echtgenoote voor de flauwe glans van dat metaal, dat 't voorwerp van alle uwe wenschen is, en als afgod van u

[p. 159]

geëerbiedigd word. Gij bracht me op Jamaika en verliet mij. Hemel! hoe deed ik de oevers van den naam mijns Minnaars weergalmen! hoe rukte ik 't hair uit mijn hoofd! als ik mij vond overgeleverd aan de woede van eenen onmenschlijken wreedaart, die zich Meester noemde, en onder verachtelijke zielen, van waan opgeblaazen, mij vernederen moest! ô Bitter lijden! Doch dit is niet genoeg: 't is genoeg mij de zwaarste arbeid op te leggen; met onmeêdoogende snoeren de rug te knellen; maar mijne zuigeling word, reeds van de geboorte af, van mijne borst gerukt en ik gedwongen om met mijne melk een vreemd schepsel te voeden. Dit kon ik niet dulden, vergeef mij, hemel, zoo ik gewenscht hebbe dat mijn zog in vergif verandren mogt. Nooit was een tijgerin in onze wouden verwoeder, als haar 't jong ontnoomen werd. Ik vlied heen en weder, als dol, neem mijn telg in den arm, en geef mij raadeloos op de vlugt. Ik zwier door de woestenijen onzeker waar ik ben, en van gebrek versmacht, terwijl de traanen langs mijn wangen biggelen, omhels ik mijn kind, jaa kus den trouwloozen maar mij toch waarden Inkle in zijn beeld. Ik zet mij neder en in zulk een houding ô Hemel bid ik er om de dood, doch mijne lieve toelachende zuigling aanziende: Onnoozel wigt, riep ik uit, het kind in de armen sluitende, wat zal er van u worden, van uwen vader verworpen van uwe moeder verlaaten: zult gij in deeze woestijnen mij overleeven om de wilde Bosgedrochten ter spijze, of nog wreeder Europeers ten slave te zijn? Beschreienswaarde nooddwang! Ellendige! onkundig van uw onheil strekt gij met vleiende lachjes, de tedre armen mij toe, als mij om hulp verzoekende, doch wat kan ik? Gerechte Hemel! moet de bedroefde Yarico 't voorwerp van uw toorn zijn, ten minsten wat heeft deeze onnoosle gedaan? Op nieuw het wichtje met mijn traanen bedouwende, roep ik uit: het eenige middel dat ons overschiet is de dood; vergeef mij, ô tedere telg, vergeef uw moeder haar bestaan. Zij zal u bevrijden van de slaafsche kluisters. En gij ô Hemel zoo gij 't geschrei der verdrukten troost, wreek ons onnoosle! dus spreek ik en staa op om ons beide in de beek te werpen. Doch vruchtlooze pooging mijn beenen waggelen, ik voel mijne knien bezwijken onder mij en stort ter neder op 't veld. Een zachte slaap bevangt me, en ontwakende zie ik een' eerwaardigen Grijsaard die mijn kind in zijn armen houd: wie zijt gij roep ik uit, die mijn kroost ontrooft, wreedste der...... De grijsaard ziet mij bedaard aan, doet mij hem volgen en brengt

[p. 160]

me in een klein huis. Vrees niet, bedroefde, dus spreekt hij, mij met een zacht oog aanziende, vrees niet iemand ontmoet te hebben van die dwaazen sterf'lingen, die hun evennaasten verdelgen, en tot den staat der beesten brengen. Mijn hart is niet in kwaad doen versteend, maar...... afgezonderd van 't mensdom breng ik hier mijn leven door, met den oppersten te bidden en mijn evenmensch te redden. Uit uw verwilderd gelaat, en ontsnoerde vlechten bemerkte ik uw droefheid: ontdek me uw toestand, en ontfang mijn hulpe. Wat goede geest; zeide ik. ô eerste die met mijn druk bewoogen zijt, heeft u mij doen vinden; Ach! Hemel waarom heb ik geloofd dat alle deugd van den aardbodem verbannen was? Maar gij, grootmoedige, hoor mijn wedervaaren: doch hoe vrees ik dat het verhaal daar van u zal doen verflaauwen in mij te helpen; wen gij ziet dat de deugd zoo beloond word. Hij heeft het weldoen ten val gebracht. ô Snoode Inkle, ach! waarom kan ik u niet voor eeuwig vergeeten? Op deeze uitroepingen troost hij mij: de Hemel zegt hij zal nooit den boozen zijn straf laaten ontvlieden, hij die de onschuld (onleesbaar). Schoon de boosaartigen voor een tijd bedekt mag zijn voor der menschen oogen de knaging van 't geweten kan hij niet ontwijken. Dus zijn zijn redenen. Hij verneemt mijn gevallen, en troost mij daarover, en geeft mijn hartzuchten kalmte. Intusschen voel ik mijn einde naderen. Besteed zegt hij deeze oogenblikken van uw leven, om den trouwloozen Inkle zijn misdrijf te toonen; Ik ben verzekerd dat het zijn hart, zoo 't niet geheel in de misdrijven verhart is, zal aandoen, vermurwen en tot inkeer brengen. Och mogt zijn hoop gegrond bevonden worden: mogt mijn Inkle mijnen nog beminde Inkle door mijn rampen geraakt zijn en aan zijn kroost de verongelijkingen der moeder aangedaan, verbeteren, mocht ik hem nog voor 't laatst zien, en mijne traanen met de zijnen samen mengende, hem, door oprechte liefdesbetooningen bewijzen hoe ik hem, zijn snoodheid vergeef!

[p. 161]

II
Yarico aan Inkle⁽¹⁾

Zoo gij nog vatbaar zijt voor eenig mededoogen,
Uw hart nog niet geheel van menschlijkheid ontbloot,
Wend dan, ô Inkle, wend op dit geschrift uwe oogen,
En zie den droeven staat van mij, uwe Echtgenoot'. -
Wat zegge ik? Echtgenoot'! Mag zij dien naam zich geven?
Den heil'gen naam van Echt aan haar verbinteniss'?
Neen, zie uw teder kroost, (van u ontfing't het Leven.)
Dat in een jammerpoel van druk gedompeld is.
Voor dit is 't dat u thans Yarico komt smeeken:
Dit wekke een teederheid in 't Vaderlijke hart'!
(De Bosch Leeuw zelf voelt zich in kinderliefde ontsteeken,
En gâart zijn Wulpen aas, en heelt derzelver smart.)
Want ik heb, binnenkort', geen onheil meer te vreezen,
En zal (daar de uitkomst u de waarheid van doe zien!)
Haast buiten het bereik van uwen bijstand weezen,
Zoo ge al besluiten mogt uw hulp' mij aan te biên.
Dan ach! Wat vleie ik mij? Zou thans 't rampzalig klaagen
Der reeds vergeete vrouwe op dat verstokt gemoed
Van meer vermogen zijn, dan, in voorlede dagen,
't Gesmeek van haar, die hem voor 't sterflot heeft behoed?
Neen; vruchtelooze hoop, laat af mijn' geest te streelen;
Een enk'le hand vol gouds is meer aan Inkle waard',
Dan zij, die in zijn druk grootmoedig durfde deelen,
Wier medelijden hem het daglicht heeft gespaard.
Trouwlooze! Stel u voor dien droevigsten der dagen,⁽²⁾.
Dien dag, waar op ik u aanschouwde de eerstemaal,

(1) De tekst werd zonder veranderingen overgenomen uit het enig bekende handschrift, dat zich ongenummerd bevindt in de kollektie-Leeflang van het Letterkundig Museum en Documentatiecentrum te 's-Gravenhage. Bilderdijk schreef met inkt op beide zijden van een oktavoblaadje van 103 × 165 mm. In het papier komt een fragment voor van een watermerk pro patria, dat ik eveneens aantrof in het handschrift van Bilderdijks in 1774 geschreven gedicht Jefthaas dochter aan hare moeder. (Vgl. Martien J.G. de Jong, Bilderdijks treurspel ‘Jephtah’, Levende talen 1957).
Varianten zijn in de volgende noten verantwoord.

(2) droevigsten der: droefsten aller.

[p. 162]

 

Toen gij, door 't woên des winds werd op ons strand geslagen,

 

Ten prooie aan hongersnood en 't alvernielend staal.

 

Gij, die niets dan een' dood vol wreedheid had voor oogen,

 

Gij riept al snikkend' te vergeefsch den Hemel aan:

 

Ik zie u, en ik koom, ter redding', aangevloogen,

 

En vloek de wreedheid van d'ontmenschten Mexikaan.

 

Onnozele, als ik was! Helaas! Ik durfde waanen,

 

Dat weldoen nimmer word gevolgd van naberouw.

 

Kon, kon ik denken dat die hulp mij zoo veel traanen,

 

Zoo bitt're zuchten, zoo veel droefheid kosten zou?

 

Herinner u, ondankb're, al mijn betoonde zorgen,

 

Mijn gulle tederheid en zuiv'ren minnegloed.

 

Hoe dikwerf zegende ik als de allerblijdste morgen,

 

Dien stond, waarop ik 't eerst mijn' Minnaar had ontmoet!

 

Gij zelf, gij scheent mij toe in d' eigen' gloed te blaaken⁽¹⁾:

 

Hoe veele omhelzingen verzekerden dit mij!

 

Hoe dikwerf smaakten wij de tederste Echtvermaaken!

 

ô Hemel! was dit al slegts laffe veinzerij?

(1) d'eigen' gloed: de eigen vlamm'.

III
Ontwerp voor het toneelspel ‘Zelis en Inkle’⁽²⁾

2. Zelis / vreemde-zij schreeuwt / Inkle komt, herkenning / Zij gaat (doorgestreept: hij geeft haar 't pourtrait) / Zelis alleen-was dit misverstand of wat moet ik denken / Gesprek over Julia / Inkle wil niet / een brief van haar / Zelis peinzend (doorgestreept: over 't pourtrait) / Inkle verwart. Met Zelis. Vertrek / Batko komt. Gesprek met Zelis.

(2) De tekst werd zonder veranderingen overgenomen uit het enig bekende handschrift, dat zich bevindt in de K.B. te 's-Gravenhage, nr. 129 D 28. Bilderdijk schreef met inkt op een kwartoblad van 165 × 210 mm., waarvan hij beide zijden gebruikte. Het watermerk dat in dit papier voorkomt is een gedeelte van een vrijheidsmerk dat niet precies viel te dateren met gebruikmaking van: W.A. Churchill, Watermarks in paper in Holland, England, France etc. in the 17 th and 18 th Centuries, Amsterdam 1935 en: Edward Heawood, Watermarks, mainly of the 17 th and 18 th Centuries, Haarlem 1950. Ook de heren E.J. Labarre, general editor van The paper publications society te Hilversum en H. Voorn van de Stichting voor het Onderzoek van de Geschiedenis der Papierindustrie in Nederland te Haarlem, wie ik hierbij dank breng voor hun hulp bij het onderzoek van vele andere Bilderdijk-handschriften, konden mij geen aanwijzingen voor een nadere datering verstrekken. Ik trof ditzelfde watermerk nog aan in de handschriften van het eerste bedrijf van Zelis en Inkle, van een in februari 1783 door Bilderdijk geschreven Bruiloftszang (Kollektie-Klinkert, nr. 3: Koninklijke Akademie van Wetenschappen te Amsterdam) en van Bilderdijks rond 1783 geschreven Thirsa-ontwerp (vgl. Martien J.G. de Jong, De eerste auteur van Feiths treurspel ‘Thirsa’, De nieuwe taalgids 1957). Behalve de hier weergegeven tekst staat in het handschrift de eerste versie van een gedeelte van het derde en vierde toneel in het eerste bedrijf, nl. vs. 269 tot en met vs. 331. Bovendien schreef Bilderdijk er enkele regels op die hij later heeft uitgewerkt in het slot van het zesde toneel uit het tweede bedrijf (vs. 728-745).

[p. 163]

3. Inkle ontdekt zijn belemmeringen aan Batko / Batko haalt hem over. Zelis verlaten Batko alleen. / Zelis en Inkle-verwart. hij gaat / Batko met Zelis. Over Europa / Batko alleen: maakt ontwerpen op Zelis.

4. Zelis, Batko, Inkle. Zelis: neen. waarom uw verlangen mij niet ontdekt. - gaarne / twist over 't gaan of blijven / Batko en Inkle / hij geeft haar over aan Batko-last om haar eerst weg te brengen / Batko alleen / Zelis bij Batko komende. Beklaagt zich over Inkles min. Batko (onleesbaar) ontdekt haar alles / Batko alleen, 'k had gedacht dat zij woedend geworden zou zijn.

5. Zij heeft vergiftige kruiden geplukt, perst ze uit, en drinkt het vocht. Voor 't laatst moet ik nog die plaats beschouwen: hij moet hierdoor / Batko-om haar te halen / Zelis. Is Inkle scheep? / Batko. waarom! / Zelis. 'k moet eerst afscheid van hem nemen. getalm / Inkle komt.-gesprek-sterven. Batko verlaaten we dit aaklig oord.

IV
Het toneelspel ‘Zelis en Inkle’

Wijze van uitgave

In de spelling van Bilderdijk werden geen veranderingen

[p. 164]

aangebracht. Slechts hier en daar plaatste ik een kennelijk vergeten leesteken. De titel, de lijst der dramatis personae en de indeling in tonelen werden door mij vastgesteld, naar het voorbeeld van Bilderdijks uitgegeven toneelwerk. Varianten (door de auteur boven de betreffende passage geplaatst) heb ik steeds verantwoord in de voetnoten.

Beschrijving der handschriften

De handschriften bevinden zich ongenummerd in de kollektie-Leeflang van het Letterkundig museum en Documentatiecentrum te 's-Gravenhage.

Eerste bedrijf. Een katern van 16 bladzijden oktavo, 105 × 165 mm., bestaande uit 4 bladen van 210 × 165 mm., die tezamen één vel hebben gevormd. Watermerken: vrijheidsmerk (vgl. noot 2 op blz. 162) en G.R. met een kroontje daarboven (het geheel in een cirkel). Vgl. ook Churchill, nr. 95. Van de 16 bladzijden zijn er 15 door Bilderdijk met inkt beschreven en genummerd. Er zijn varianten die met dezelfde inkt werden geschreven en verbeteringen in andere inkt. Eén regel werd later met potlood toegevoegd. Als titel schreef de auteur boven zijn tekst: Inkle en Zelis, boven welke woorden hij echter nadien de cijfers plaatste: 3 2 1.

Tweede bedrijf. Als het handschrift van het eerste bedrijf. Watermerken: steigerend paard met ruiter, waaronder: P.W. de Vyfde en: KOUWENHOVEN. Van de 16 bladzijden zijn er 11 met inkt beschreven en genummerd. Op de eerste bladzijde schreef Bilderdijk onmiddellijk de nieuwe titel: Zelis en Inkle. Op de allerlaatste bladzijde (niet genummerd) staat een inlas van 16 verzen voor het eerste toneel van het tweede bedrijf.

Derde bedrijf. 6 bladzijden oktavo (105 × 165 mm.) die een folioblad vormen, waaraan een kwartgedeelte ontbreekt. Watermerk: cirkel waarin een kroontje en (rechts daaronder) de letter S; links onder ontbreekt een gedeelte van het merk. Bilderdijk beschreef met inkt 4½ blz., die hij echter niet nummerde. Het handschrift is slordiger en heeft meer doorhalingen als dat der beide andere bedrijven, waarvan overigens het eerste een meer afgewerkte indruk maakt als het tweede.

De vier bladzijden van het laatste bedrijf vormen, tezamen met de genummerde pagina's der andere bedrijven, een totaal van 30 bladzijden. Ik vermoed daarom dat dit handschrift hetzelfde

[p. 165]

is als hetgeen door Nijhoff in 1865 werd geveild uit de kollektie-Tydeman. G.D.J. Schotel beschrijft dit handschrift als volgt: ‘een omslag met het klad van een onuitgegeven toneelspel Inkle en Zelis (30 blz. 12^o)’ (Handelingen en mededeelingen van de maatschappij der Ned. Letterkunde, Leiden 1866, blz. 119 e.v.).

V
Zelis en Inkle
Tooneelspel door Mr. Wm. Bilderdijk

Personaadjen

zelis:	Inlandse, Egade van Inkle.
inkle:	Op een onbekend eiland gestrande Brit.
macbride:	Halsvriend van Inkle.
Een scheepsonderofficier.
Het tooneel is op het onbekende eiland.^(1)

(1) Hierna volgt de tekst van Bilderdijk.

[p. 166]

Zelis en Inkle
Tooneelspel
Eerste bedrijf

Eerste tooneel
Zelis, Inkle

zelis

Mijn Inkle, zult ge dan die droefheid nooit verwinnen!

inkle

Mijn waarde, neen, mij kwelt geen smart:
Gij immers kent geheel mijn hart,
Het vindt zijn lust in u te minnen.

zelis

Ach Inkle, duidt uw oog, uw voorhoofd mij dit aan!
Van waar die zorg op 't een, die woestheid in 't ander?
ô Waren we als voorheen, 't heelal nog voor elkander,
Uw tong zou voor mijn hart de waarheid niet verraân.

Gij zucht! - Is dit die zucht van brandend minverlangen,
Die de uitgestelde drift aan 't minnend hart ontwringt?

Er rollen tranen langs uw wangen,

Maar is 't die teedre traan, die door de hoop ontspringt?
Zijn 't zuchten, tranen, die 't bezwijkend onvermogen
Bij 't snerpen van de weelde op 't Huwlijksledikant,

Voor meer geneuchten niet bestand,

De volle borst, de tintlende oogen

Ontperst? - Ach, Inkle, zie mij aan!

Die traan, die wellustvolle traan,

Schroomt voor geen oog dat blaakt als 't zijne!

[p. 167]

 

inkle

20

Mijn Zelis!

zelis

De uwe, eilaas!

inkle

Ja eindeloos de mijne!

zelis

Ja dat ik de uwe zij, mijn heil, mijn eenig heil
Berust daar in-mijn waarde-ach sterk me in die gedachten!

inkle

Neen, Zelis, smoor die zorg: die klachten,
Dat heil vindt nimmer perk of peil.

zelis

Mijn dierbre! mocht ik die verwinnen!

Maar ach! daar zweeft me een beeld dat al mijn rust verbant,

Een ijslijk voorspook door de zinnen.

Ach, Inkle, neem mijn hand: - het heugt u hoe voor dezen
Het dichte Abeelbosch, ginds aan 's Landstrooms waterkant

Uw liefste wijkplaats placht te wezen

Voor 't zengen van den zonnebrand,

Wanneer ze in 't hoofdpunt was gerezen.

Lief boschje - 'k treede u nimmer in,

Of hoor den weêrgalm nog des eensgeslaakte zuchtjens

Bezwangerd van de min;

Ik smaak, ik adem nog de teederste genuchtjens,
Die liefde ons daar 't eerst op 't donzig moschtapeet

[p. 168]

 

In schaaklende armen smaken deed,

 

En -

 

(Zij valt met het hoofd in zijn schoot)

 

Inkle, neen, ik zoek in die voorleden dagen

40

Geen lieflijkheên, om thands te klagen,

 

De dag van heden is de schoonste als gij mij mint: -

 

Maar ach!-mijn hart bezwijkt op 't denkbeeld-dierbre vrind,

 

Ach hoor me-en geef mij moed!-'k trad heden aan den morgen,

 

Dat zelfde Abeelbosch in, aan d'afloop van den vliet,

45

Die dwars door 't kronklig lustpad schiet:

 

't Gevogelte groette 't licht: - ik, vol van uwe zorgen,

 

Mij al te min, Helaas! verborgen,

 

Ik had geen ooren voor hun lied.

 

'k Zeeg neêr ter zijde van den oever,

50

En peinsde, maar mijn hart scheen in mijn borst bekneld.

 

Ik ween: van oog- tot oogwenk droever,

 

Strek ik me onachtzaam neêr op 't veld.

 

'k Gevoelde, maar ik weet geen schets van de angst te geven!

 

Nu, docht mij, hatede ik het leven,

55

Dan was mij 't schreien zoet, en 't leven dubbelwaard:

 

Mijn Inkle, dacht ik, leeft, waar ben ik om bezwaard!

 

Zijn hart, dus sprak ik, en voorover neêrgebogen,

 

Met op de beek gevestigde oogen,

 

Herhaalde ik 't reis op reis, maar meer en meer bewogen:

60

Zijn hart is zuiver als het vocht van deze beek:

 

En riep ik, daar ik op mijn eigen schijnsel keek,

 

Zoo draagt het ook het beeld van Zelis als de beek.

 

Dit denkbeeld treft me, en 'k hou met innig welbehagen

 

Mijn oog op 't stilstaand vlak en rimplend beeld geslagen:

65

'k Roep nogmaals: zoo draagt Inkles hart

 

Zijn Zelis beeld; maar gruwbre smart!

 

Een blaadtje valt in 't nat, de vlakte wordt bewogen,

 

En alles wemelt voor mijn oogen,

 

Mijn beeld is uit de beek en uit uw hart gewischt:

70

Neen, Inkle, vruchtloos dit betwist!

 

Gij blaakt niet meer voor mij; uw teêrheid is vervlogen.

[p. 169]

 

inkle

 

Vervlogen Zelis! - ach! hoe pijnigt ge een gemoed,

 

Dat alle teêrheid voor uw edel harte voedt!⁽¹⁾.

 

Zou, dierbre redster van mijn leven,

75

Zou mij de erkentnis voor uw weldaân ooit begeven?

 

Herinner u dien dag, dat ik aan 't gindsche strand⁽²⁾.

 

Door 't woedend onweêr uit mijn barstend wrak geslagen,

 

Beroofd van menschen onderstand,

 

Ter dood gehongerd, en in 't zand

80

Wanhoopig uitgestrekt, mijn eigen vleesch moest knagen,

 

Herinner 't u, dit lot! die gruwzame ijslijkheên!

 

Nog rijdt hun kille schrik me op 't denkbeeld door de leên,

 

Nog voele ik mij het hair van angst te berge jagen,

 

Dat bloeden van mijn hart! dat -

zelis

Inkle, hoe! laat af!

Ach! wat herroept ge mij voor dagen!

inkle

En 't was uw dierbre hand, die me op den rand van 't graf

't Verloren leven wedergaf,

En met uw hart zich-zelf aan mij heeft opgedragen!

(Zij kust de zijne)

En zoude in een gemoed dat al den prijs gevoelt
Van zoo veel weldaân, van zoo veele tederheden,
't Gevoel van dankbaarheid zoo dra alreeds verkoeld,⁽³⁾.

Verdoofd, versmoord zijn, en verleden?

Neen Zelis, wacht dit niet - mijn ziel is al te teêr -.

zelis

Neen Inkle, neen, gij mint niet meer:

Is dit de taal der liefde, onzalige verblinde!

(1) Dat voor uw edel hart de teerste teerheid voedt,

(2) aan 't gindsche: op 't klippig

(3) 't Gevoel van dankbaarheid: Het dankbaar schuldbesef,

[p. 170]

 

En wordt die taal tot mij gericht!

 

Erkendtnis - dankbaarheid - bemint men ooit uit plicht!

 

Was dit zoo lang uw hart beminde,

 

De taal die van uw lippen vloot? -

100

Wordt dan ten prijs van al de weelde van mijn' schoot,

 

Voor zuivre liefde, groote goden,

 

Een koude erkendtnis aangeboden?

 

Erkent de liefde een' band, een aandrift buiten zich?

 

Bemint men dan om slechts te minnen, te genieten!

105

ô Inkle, zie mijn tranen vlieten,

 

Terwijl ik voor uw voeten lig.

inkle

Bedrukte! door wat eed kan ik hun oploop stremmen?
Ja, 'k roep mijn trouw tot tuige al 's Hemels geesten aan.
ô Laat me uw blanke borst aan dezen boezem klemmen,
En voel dit kloppend hart voor zijne Zelis slaan.
Ja, 'k min u - zet u neêr, en droog die weenende oogen:

Was Inkle uw teêrheid immer waard,

Nog oefent ge op zijn ziel het onbepaaldst vermogen,

Wien heeft hij buiten u op de aard?

zelis

Van waar die stroefheid dan? die stille mijmeringen?

Ach, Inkle, gaat ge dus gebukt,

En moet uw Zelis 't u ontwringen,

Ontwringen als een gunst - wat u den boezem drukt?

Moet, moet zij aan uw voeten smeken,

te deelen in uw smart, in de oorzaak van uw rouw,
En is 't gevoelig hart van Inkle niet te breken
Door 't schreien van een vrouw, eene eertijds waarde vrouw?

Wat doet u 't zacht geruisch der breede lotosblaren
Verwislen voor 't gehuil der ongestuime baren?
De zoele ahorneschaâuw voor d'onverkoelden brand
Van 't open, van 't aaklig, hartontzettend strand?
Wat doet u 't jachtvermaak en hofplantsoen vergeten?
Sints lang heeft hinde en ree niet door uw' arm gebloed:

[p. 171]

 

Uw jonggeplant gewas ligt half ter neêrgesmeten,

130

Uw bloemen van haar steel gereten,

 

Sints dat de jongste storm door 't mastbosch heeft gewoed.

 

't Vermaakte u om van mij den boog te leren spannen;

 

Thands ligt hij werkloos in de hut.

 

Wat heeft dus al 't vermaak uit uwen geest gebannen?

135

Wat al uw' lust zoo uitgeput? -

 

Waar is hij, waar de blos van uw gelaat geweken?

 

En, Inkle, kunt gij 't tegenspreken,

 

Dat in dees zielsgesteltenis

 

Mijn bijzijn zelfs u haatlijk is?

inkle

Mij haatlijk - Zelis! -

zelis

Ja gewis!

Gij poogt mijn oog, mijn arm te ontwijken

Mijn lippen trillen niet op de uwen als voorheen,

Behoeft mijn hart wel klarer blijken?

'k Ben u tot last, ô Inkle!

inkle

Neen!

Vermoord mij langer niet door 't haatlijkst wanbetrouwen:
ô Zaagt gij in dit hart! - nooit wachtte 't dit verwijt -

Kost gij zijn' waren staat beschouwen⁽¹⁾.

Kost ge u verbeelden wat het lijdt! -

zelis

Het lijdt, mijn Inkle, ja: maar deele ik in zijn plagen!

'k Verlang, ik wensch, ik eisch niets meer!

Welaan, ontsluit het mij - ik zal uw' weedom dragen,
Kom, werp hem in mijn' schoot en in mijn boezem neêr.

Wat smoort ge in opgekropte zuchten?

(1) beschouwen: aanschouwen

[p. 172]

 

Stort ze uit, en voedt in 't hart geen diepverborgen pijn:

155

Het torsen van uw ongenuchten

 

Zal wellust voor uw Zelis zijn.

 

 

 

Maar ach! ik strooi vergeefsch mijn klachten voor de winden

 

Uw hart miskent het mijne: ik heb uw hart verbeurd:

 

Ga, wreedaart, weet ge in 't woud een deelgenoot te vinden,

160

Die met u in den rampspoed treurt?

 

Ga, laat de onnoosle, de verlaten

 

Ten prooie aan haar geween, en vlied voor haar gezicht:

 

Maar wees gelukkig - ô - en kan uw hart mij haten,

 

Het mijn vergeeft u licht. -

 

 

165

Maar van den rouw verteerd -! maar voor mijn oog aan 't kwijnen!

 

Wat schouwspel voor een ziel, die voor uw welzijn brandt!

 

Neen, Inkle, 'k wijk van hier-voor de uitgezochtste pijnen,

 

Die gij mij toebereidt, is Zelis niet bestand.

inkle

In 's Hemels naam! - vertoef -!

zelis

Wat wilt ge? -

inkle

Dierbre gade

Behoederesse -!

zelis

Wijk, laat af!

Neen, treur in eenzaamheid - ga met uw' rouw te rade!
Ik zelv behoef dien troost, en 'k vind hem dra in 't graf. -

Neen, Inkle, zonder u te leven,

't Vertrouwen van uw ziel te ontbeeren, waar me een' staat,
Die alles wat de schrik een' stervling in kan geven,

In ijslijkheên te boven gaat.

[p. 173]

 

Wat klemt me uw bleeke hand: - wat trilt zij in de mijne!

 

Neen, dierbaarste, ach, gij mint mij nog:

 

Hoe wonderzinnig me ook uw diep verheelen schijne,

180

Mijn hart verzekert het mij toch!

 

Kom, val mij om den hals, en wisch met warme lippen

 

De tranen van mijn wang - en al mijn angsten uit!

 

Laat eenmaal 't droef geheim uit uwen boezem glippen:

 

't Zweeft op uw tong, en ach! wat is er dat het stuit?

inkle

Mijn Zelis, neen, mijn hart wil niets voor u verbergen:
't Is 't uwe gantsch gelijk, en uwe oprechtheid waard.
't Is zuiver, 't voedt geen vrees, uw schuldloos oog te tergen
Door misdaân: 't heeft zich nooit door euvelen bezwaard.

Het legt zich willig voor u open:

't Zoekt lucht aan uwe borst, vertroosting - maar helaas!

- Neen, 'k zou dien troost te duur bekoopen;

Ik deins met schrik te rug - hij heeft voor mij geen plaats.

zelis

Verhard u, ja, Ontmenschte, ik zal mij meê verharden.
Ik vlieg naar 't dichtst van 't woud den tijger in 't gemoed,

Mijn wapenriem, lig daar aan flarden!

Gij! volg me, en zoek mij straks, maar wentlende in mijn bloed.

inkle

Bedaar!

zelis

Gij stort het, gij! gij doet het henenvlieten!

Ach, waarom, wierd ik u dus haatlijk door mijn' gloed,
Waarom niet van uw hand den dood mij doen genieten.
Wat (Hemel!) waar die dood mij onbesefbaar zoet.

[p. 174]

 

inkle

 

Ach! hoor mij! - ge eischt van mij -⁽¹⁾.

zelis

Ik eisch uw liefde weder⁽²⁾.

inkle

Welaan -! Gij werpt mijn moed - geheel mijn kracht ter neder!
Hoor dan, ten blijk der trouw, die ik u eeuwig wij,
't Geheim van mijne ziel, en - sidder nevens mij!

zelis

Ik siddren in uw' arm!

inkle

Doch eer ik 't u verklare,

Vergun me een oogenblik, dat zich mijn ziel bedare,
Te fel ontvoerd -! Verbei me, en daar ik u verlaat,
Denk, dat ik wederkeer, verzekerd van uw' haat!

(1) van mij: vervalt

(2) Ik eisch uw liefde weder: De dood-of uwe liefde weder.

Tweede tooneel
zelis (Alleen)

Verzekerd van mijn haat! - Wat mag hem toch bewegen!
Ach! Inkle, tot wat top is uwe smart gestegen:
Miskent ge uw Zelis hart tot zoo verr': uw vriendin,
Uw eenigste in 't heelal, - geschapen voor uw min.
Die aan uw wenken hangt, en om uw lippen hengelt,
U haten -! bron en vlam dus ondereen gemengeld!

[p. 175]

215

Wat denkbeeld -! Neen, keer weêr, ontlast uw boezemsmart

 

In de open troostwel van een teerbeminnend hart,⁽¹⁾

 

Dat voor u ademhaalt, en zonder u versmachtte.

 

Zou 't in mijn arm niet zijn, dat u de zielsrust wachtte?

 

Wat toch vermag de troost, en 't deel in ons verdriet

220

Van die ons dierbaar is op 't lijdend harte niet!

 

 

 

Maar haten! - Is hij dan aan vuige snoodheên schuldig?

 

Ach! zijn de zwakheên van een hart niet menigvuldig!⁽²⁾

 

Een zuivre ziel beschouwt haar minst vergrijp met schrik:

 

En licht verlokt de drift een' stervling in den strik. -

225

Doch ik hem haten -, ik! 'k zou mij beledigd wanen!

 

Door misdaân -? 't ware eens zoo, hij boet ze door zijn tranen⁽³⁾.

 

Het misdrijf maakt de schuld van die er in versteent;

 

't Ontheiligde geen ziel die haar vergrijp beweent.

 

Verfoeilijk is 't, het hart de stem der deugd te ontwennen:

230

Doch daar, daar spreekt ze in 't hart, waar zij zich doet herkennen,

 

En ach -! Uwe onrust zelf bewijst dat gij ze hoort;

 

Maar haten - Inkle, hoe! wat overijslijk woord!

 

 

 

Of is 't, dat gij mijn min, door uw geheim beledigt?

 

Helaas! Gij wordt te wel door Zelis hart verdedigd:

235

Die voorspraak is te sterk voor welk vergrijp het zij.

 

En mooglijk ben ik - zelv veel schuldiger dan gij. -

 

Had ik 't vertrouwen van mijn Ega niet te winnen⁽⁴⁾.

 

Door meer dan werkeloos en onverdienstlijk minnen?

 

Heb ik den plicht betracht die aan een gade past?

240

Zijn stille wenschen steeds in 't zwijgend oog verrast?

 

Zijn' wil vooruit gezien, vervuld; en voorgekomen,

 

En alle roersels van zijne inborst waargenomen?

 

Bedoelde ik in zijn heil, als zich mijn hart doorziet,

 

Mijn eigen heilgenot, en mijn genoegen niet?

245

Wat is mijn minnaar dan aan mijne min verschuldigd,

(1) In de open troostwel: Ontlast ze in 't open

(2) een hart: ons hart

(3) Door misdaân: Hij schuldig

(4) Had ik: Stond mij

[p. 176]

 

Om dat mijn blakend hart hem voor zijn' afgod huldigt?

 

Of zoo ik mijn geluk in 't zijne heb betracht,

 

Heeft dit me een aanspraak op zijn liefde aangebracht?

 

Neen, Inkle, neen, ô neen, uw hart is 't uw gebleven;

250

Het is uw gunstbewijs, 't geen gij mij hebt gegeven,

 

En 'k grond mijn rechten niet dan op uw vrije gift;

 

Niet op den ongestuim van zulk een verblinde drift.

 

Doch, Inkle, hebt gij me eens dat dierbaar goed gegeven,

 

Gij neemt, herneemt gij 't ooit, het weder met mijn leven.

255

Daar is hij! Neen, mijn hart! - wij dringen niet meer aan,

Derde tooneel
Zelis, Inkle

zelis

Ach, Inkle!
(Zij vliegt toe om hem te omhelzen, doch vat zijn hand, die ze, ontroerd, kust)

inkle

Zelis! -

zelis

Neen, ik wil thands niets verstaan:

'k Zoek geen geheimen meer uit uwe borst te trekken;
Blijf ze eeuwig, zoo 't moet zijn, voor mijn gezicht bedekken!
Doch, 'k smeek, ontzeg me één gunst, één enkle bede niet:
Ontruk u - zelven aan 't verteerend zielsverdriet.
Wees, wees gelukkig, als voorheen, toen ge uw gepeinzen
Niet door den dwang van 't oog en voorhoofd hadt te ontveinzen,
Maar Zelis liefde - alleen uw liefde was en lust.
Of, is de waas der jeugd van haire kaak gekust,
Heeft ze al 't aanminnige, dat eer u mocht bekoren,

[p. 177]

 

In uwe omhelzing reeds ten eenen maal verloren;

 

Wel, laat ze u dienen, zoo 't moet wezen, als slavin!

 

Zij maakt geen aanspraak meer op 't recht der huwlijksmin.

 

Zij staat ten koste van het ovrig van haar dagen,

270

Uw hart en echtkoets af, zoo dra 't u moog behagen:

 

Ze is de uwe, en wenscht veeleer te sterven aan uw kniên,

 

Dan dat ze 't knagend wee haars minnaars aan zou zien.

inkle

Hoe! Zelis -!

zelis

Neen, ik zal door onbedacht verwijten

U 't volgekropte hart niet langer open rijten:
Ik dring niet langer in 't geheim van uwe ziel,
En ben mijn lot getroost, schoon me al uw liefde ontviel.
Vergeef - vergeef slechts aan die vlam, die mij vervoerde,
Dat ik te zeer de rust van uw gemoed beroerde!
Mijn min moet zuiverer, belangloozer zijn,
En, om u lijdend, geen vertooning doen van pijn.
Ze erkent dien plicht - zij zal dien plicht met lust volbrengen,
En, zoo zij tranen stort, ze in 't eenzaam woud gaan plengen.
Wat dit me ook kosten moge, in d'arbeid aan uw heil
Heb ik geen leven slechts, maar grooter offer veil. -
Vaarwel! - ik streef naar 't woud: voor u ter jacht gevlogen⁽¹⁾,
Kere ik, de kalmte in 't hart, blijmoedig voor uw oogen. -

inkle

Gij schreit -!

zelis

Vergeef die traan: - ze is 't laatste zwakheidsblijk;

Ik keer, en met een kracht, mijn tederheid gelijk⁽²⁾.

(1) Vaarwel! - ik ga ter jacht. - en u ten dienst gevlogen,

(2) Haast wint mijn ziel een kracht, haar tederheid gelijk!

[p. 178]

Vierde tooneel
Inkle (Alleen)

Wat edelmoedigheid! - ô Nooit naar eisch geliefde,
Nooit teêrgenoeg beminde! - ô Zelis! - kan het zijn?
Vermag de deernis dit, het meêlij met mijn pijn,

Of leest uw hart wellicht in 't mijn,

En raadde 't reeds te wel, wat mij den boezem griefde?

ô Zelis, Zelis, 'k stond gereed,

U bevende te voet te vallen:

'k Ging, door een wreed, een eindloos wreed

Geheim, mijn jammer in uw leed

Voltooien, en uw heil voor eindeloos vergallen!

Mijn boezem gruwde er van, en ach!

'k Was machtloos, dien ontaarten slag

U langer van den hals te weeren.

'k Moest spreken - 'k moest - hoe kon ik aan

't Geweld dier tranen, aan die smekingen weêrstaan:
De wanhoop van een vrouw in 't aangezicht braveeren;
Mijn hart, de menschlijkheid, en hare min verraân?

En ach! hoe 't u gemeld? - hoe u mijn hart ontsloten?
Dat wederspannig hart, dat steeds zich-zelf weêrstreeft.
Wat, Zelis, zeide ik u -? Helaas, mijn binnenst beeft.

Is 't Zelis niet, door wie het leeft

Aan wie 't zijn ademtocht - het al te danken heeft,
En kan het Zelis hart door zulk een taal doorstoten?
‘Rampzalige, ik gevoel wat ik u schuldig ben:
Ik acht u boven al, wat ik weet uit te drukken:

'k Waardeer u hoog, oneindig, - en -

Ik draag u 't hart eens vriends, dien niets u zal ontrukken.

En ach! dat harte van een' vrind,

Hoe wenschte 't niet, zich-zelf geheel aan u te geven,

Voor u, voor u - alleen te leven!

Maar Zelis, neen - ô neen; 't bemint,

Maar 't minde eer 't ooit u kende, en is getrouw gebleven!’

(Hij zet zich neer in een peinzende gestalte)

Getrouw? - Gerechte Hemel! - Trouw!

[p. 179]

 

Mag dit den naam van trouw wel dragen!

 

Ik geef den doodsteek aan een vrouw,⁽¹⁾

 

Waar ik de redster van mijn dagen,

325

En dag aan dag den steun mijns levens in beschouw:

 

Voor wie ik de allerfelste plagen

 

Met zielsverrukking lijden zou:

 

Die in mijn heil haar heil, haar eenigst welbehagen,

 

Haar eengen wellust stelt, haar zielsmart in mijn' rouw.

330

En - haar den dolk in 't hart te jagen,

 

Dit, Hemel! heet dit trouw?

 

 

 

Kan 't zijn, dat hart, zoo licht bewogen, -

 

Zoo zacht van aart - zoo week - zoo teer, -

 

Hart, door natuur gevormd voor 't innigst mededogen,

335

En door de min gekneed, is dan mijn hart niet meer?

 

Hoe! - Inkle, sidder voor u - zelven!

 

Dat hart terwijl 't een moord begaat,

 

Juicht, in die gruwelvolle daad,

 

Zich - zelve toe om 't geen 't bestaat,

340

Waar van 't het denkbeeld eer in eeuwgen nacht moest delven!

 

Dat hart doorgrieft, doorpriemt een hart,

 

Het zuiverst, dat er leeft, en 't waardigste te beminnen.

 

't Loont gadelooze min met de allerwreedste smart,⁽²⁾

 

En (wat begoocheling van zinnen!)

345

Het schrijft zich deugden toe, daar 't 's Hemels wraakvuur sart!

 

 

 

(Zich achter over werpende, bewogen)

 

Teêrhartige Egade, ach! hoe weinig kunt gij 't denken,

 

Dat al wat uw gemaal den boezem dus verscheurt,

 

Eén enkle poging is, om u een hart te schenken,

 

Dat in uw' arm zijn lot betreurt.

350

Hoe wenschte 't niet, voor u in de eigen vlam te blaken,

 

Die 't zoo aanhoudende zijns ondanks blaakt en schroeit!

 

(Opstaande)

(1) Ik geef: Ik geef (door mijn droeve min)

(2) de allerwreedste: onverdienbre

[p. 180]

 

Maar ach! uw liefde, uw deugd, vermag geen' band te slaken,

 

Alleen door 't sterflot los te maken,

 

Die 't elders houdt geboeid.

 

 

355

'k Erken, gij hebt een recht op mij, op al mijn liefde.

 

'k Gevoel dit recht te wel: 't is heilig aan mijn ziel:

 

't Verwijt van dit uw recht is 't foltrendst dat mij griefde,

 

Sints Zulima mijn liefde ontviel.

 

ô Zulima! ô naam, voor eeuwig aangebeden!

360

Voor eeuwig in mijn ziel gegrift!

 

'k Aanbid, 'k aanbid u steeds! Is me alle hoop ontgleden,

 

Gij blijft het voorwerp toch van Inkles eerste drift.

 

 

 

(Met gesloten handen, die hij aan den mond brengt)

 

Volschoone Zulima - voor eindeloos verloren!

 

Verloren voor mijn ziel! - uw beeld blijft me eeuwig bij.

365

't Vergiftigt me alles, niets voor mij,

 

Dat me ooit op 't aardrijk kan bekoren!

 

 

 

(Met verslagen houding)

 

De dagtoorts schijnt voor mij niet meer,

 

Noch 't onafmeetlijk starrenheir

 

Betrekt voor mij zijn avondposten:

370

Het bloozend morgenkrieken schiet

 

Voor mij zijn purperglansen niet,

 

Noch legt voor mij zijn pracht te kosten!⁽¹⁾.

 

 

 

De Hemel stort op 't jeugdig kruid

 

Voor mij geen hartverkwikking uit

375

In verschen dauw of frisschen regen;

 

Noch koelt door zachte fladdervlucht

 

De hitte van mijn' boezemzucht,

 

Uit enggeprangde borst gestegen!

 

 

 

Het boschjen trekt voor mij geen blaân,

380

Het veld geen donzig moschkleed aan;

 

En de akker oogst voor mij geen garven;

(1) Het blozend morgenkrieken leidt / Voor mij de stralen die het spreidt / Aan 't blozend oosten niet te kosten.

[p. 181]

 

De boomgaard geen bekoorlijk ooft,

 

In strenge Zomerzon gestoofd,

 

Met zacht gebloosde waterverven.

 

 

385

De lucht, het woud, de stroom, en zee

 

Teelt niet voor mij zijn weeldrig vee:

 

Natuur is niet voor mij in wezen.

 

Mijn hart is levenloos, verhard,

 

Vereeld, versteend, verstaald van smart!

390

Geen artsenij kan 't ooit genezen.

 

 

 

(Diep verzuchtende)

 

En eischt ge, ô Zelis, dan, dat zich dat hart herstell',

 

Dat in uw' arm dat hart een heil, een rust herwinne?

 

Daar al de vurigheid van uwe ontloken minne

 

Me een staâge terging is van 't foltrendst zielsgekwel!

 

(Met nadruk)

395

'k Beminde u, Zelis, ja! neen, 'k waande u min te dragen:

 

'k Verwarde dankbaarheid en liefdevlam door een:

 

En heeft mijn boezem ooit met drift voor u geslagen,

 

't Was in dat oogenblik van ware zaligheên! -

 

Dat oogenblik, wanneer door u den dood onttoogen,

400

Geheel verrukking, aan uw knieen neêrgebogen,

 

Mijn ziel zich uitstortte in die volle erkentenis,

 

Die in een hart als op 't teêrst bewogen⁽¹⁾,

 

't Gevolg der eerste ontroering is:⁽²⁾.

 

Toen, toen waart ge alles in mijne oogen,

405

En aan uw borst geklemd, gevoelde ik geen gemis.

 

'k Beminde u niet - maar 'k wierd door mijn gevoel bedrogen;

 

'k Had die betoovring op uw lippen ingezogen

 

Dan ach! in weêrwil van mijn pogen,⁽³⁾.

 

Die dronkenschap is eens vervlogen,⁽⁴⁾.

410

En 't is met schaamte en schrik dat ik mij vergewis,

 

Dat zich geen menschlijk lot ten tweeden maal beslis.

(1) Op 't teêrst: als het mijn

(2) In zulk een staat 't gevolg etc

(3) mijn: ons vereenigd

(4) dronkenschap: zielsbegoochling of: zielsbedwelming

[p. 182]

 

(Na herhaald zuchten, en een poos spraakloos over 't toneel wandelen)

 

ô Zulima! - wat moet me uw beeltnis dus vervolgen!

 

Ach! waarom ooit de kracht van uw gelaat beproefd?

 

Uw tooverlonken ingezwolgen? -

415

'k Vond, zonder dit, vervuld, al wat mijn hart behoeft.

 

Ik ware in Zelis arm de zaligste aller menschen.

 

Gelukkig boven mijne wenschen

 

Voerde ik in haar geluk mijn eigen heil in top,

 

En droeg haar vrij en blij 't verschuldigd offer op.

 

 

 

(Met verheffing van stem)

420

Gij dwingt me, om zooveel deugd met koele smaad te loonen,

 

De menschlijkheid, de min te honen,

 

Weerbarstig noodlot! gij! alleen!

 

Gij die voor al de aanminnigheên,

 

Waar meê ge een lieve maagd op 't mildst hebt overgoten,

425

Mijn oog en boezem hebt gesloten.

 

Gij doet me een teder, een beminnend hart verstoten,

 

Dat voor het mijn geschapen scheên.

 

 

 

(Bedaard peinzende)

 

Verstoten! - en waarom verstoten? -

 

Om Zulima! zij is - zij is voor mij niet meer.

430

Op deze wilde kust van 't menschdom afgesloten,

 

Zie ik haar nimmer weêr. -

 

Neen, nooit wordt zij de mijne - ontzinde hersenschimmen,

 

Wijkt uit mijn' geest, laat af - dat uitzicht is voorbij!

 

Die dag rijst nimmer aan de kimmen,

435

Daar is geen Zulima - maar Zelis leeft voor mij.

 

 

 

De Hemel bracht mij zelf aan deze woeste streken

 

Met Zelis - schonk me aan haar, en schonk haar hart aan 't mijn.

 

ô Zelis, 's Hemels stem is mij te klaar gebleken:

 

En ik, zou ik er doof voor zijn! -

 

 

 

(Opgewekt)

440

Neen, Zelis, 'k hoor haar, 'k zal haar volgen:

 

Zijn stem is die van 't hart, gedachtig aan zijn plicht. -

[p. 183]

 

Neen, 'k noem het lot niet meer verbolgen;

 

'k Geef me over aan uw liefde, en alle ontroering zwicht.

 

 

 

Aanbidlijke Egâ! aan uw voeten

445

Ga ik door 't teêrst onthaal het grievend leed verzoeten,

 

Dat mijne ondankbaarheid u gaf.

 

En schuilt er mooglijk nog een luttel zorgs in 't harte,⁽¹⁾.

 

Ik wisch 't gevoel van alle smarte⁽²⁾.

 

In 't vuur van uwe omhelzing af.

(1) schuilt in: kleeft op

(2) 't gevoel van alle: het denkbeeld aller

Tweede bedrijf

Eeerste tooneel Macbride. met een scheepsonderofficier

macbride

Ja, doe aan deze beek de watervaten vullen.
Gaar ook wat kokosooft en pompen voor mijn disch;
Ik denk niet, dat we hier veel beters vinden zullen.
Doch breng geen volk aan land, dan 't geen er noodig is:
Ik weet, hoe dartel 't word als 't voet op strand mag zetten,
En 'k laat den voortgang van mijn reis door niets verletten.
't Was hoog gebrek alleen, dat mij hier ankren deê,
En 'k steek nog voor den nacht (zoo 't zijn kan) weêr in zee.

'k Ga midlerwijl eens om: er zou in deze kreken
Wel eenig wildbraad, naar 't mij voorkomt, mogen steken.
Daar ruischt iets, zacht! - Een vrouw, en zoo veel minlijkheid!
Ik had me aan deze kust met niets zoo schoons gevleid.

(Hij verschuilt zich)

[p. 184]

Tweede tooneel
Zelis (Alleen)

Wat zag ik daar? een Brit! bedriegen zich mijne oogen? -
Ja; 't is de zelfde dosch, die Inkle met zich bracht,
Zoo droeg hij hoofd en borst. Mijn ziel is opgetoogen,
En 'k weet niet welk vermaak verwekt mij deze dracht.
Mij dunkt de Hemel zond dien vreemdling aan deze oever!
Nu rijst mijn heil! gewis, mijn Ega is behoed!
De eenvormige eenzaamheid maakt hem hoe langs hoe droever,
Daar 't werkzaam brein door niets vervuld wordt noch geroerd.
Dit wenschte ik, hem een' vriend, een' Landgenoot te geven,
Wiens ziel, wiens denkwijs meer op zijne denkwijs sloeg:
Wij minnen, en dit maakt den wellust van mijn leven,
Maar voor een ziel die denkt, is minnen niet genoeg.
Kom, brenge ik hem dien vriend! - Doch laat ik mij bedenken!
Neen, hale ik Inkle hier, dat die hem zelf ontfang:
Dat die de vreugde ook smaak', den vreemdling hulp te schenken,
'k Vlieg heen, en laat hem in zijn schuilplaats tot zoo lang.

(Zij wil vertrekken, als Macbride haar tegenhoudt.)

Derde tooneel
Macbride, zelis

macbride

Hou, schoone, schrik niet! hou!

zelis

En waarom zoude ik schrikken?

[p. 185]

 

macbride

 

‘Ze kent mijn taal!’ Wel voor mijn zeemansblikken,

480

Mijn kleedren, mijn geweer: de kunne ontzet zich licht.

zelis

Dat alles is mij juist zoo vreemd niet voor 't gezicht:
Maar gij, gij doet voor mij (zoo 't schijnt) bevreemding blijken.
Waarom? - Gij koomt toch vast uit een der Britsche rijken.

macbride

Voorzeker! - u niet vreemd, in landaart, dracht en spraak! -
Dat is voor mijn verstand eene onbegrijpbre zaak.
Of zijt ge een Europeesche?

zelis

Op dezen grond geboren.

macbride

Van ouders mooglijk, die... maar waarom 't na te spooren.
Genoeg, zij is niet schuw, ze is minlijk, lief ter taal,
En 'k wachtte op verr' na hier zoo stralend geen onthaal.

zelis

Gij zijt mij waard om dat ge een Brit zijt: 'k min de Britten;
Waarom of ze overzee zoo afgescheiden zitten?
Dat smart me, ik wenschte 't land waar in gij 't licht genoot
Hier nader bij, dan was mijn heil wel eens zoo groot.

macbride

Gij mint mijn vaderland! Hoe Hemel kan dit wezen?
Bevallig meisjen, zeg, van waar die wondre zucht

[p. 186]

 

Voor 't land van mijn geboorte, in een u vreemde lucht

 

Gelegen? Uit wat grond is deze trek gerezen?

zelis

ô Uit mijn eigen hart, dat gaf hem niemand in.
'k Vind bij die kleeding niets zoo treflijk in mijn zin.
Die teekens staan zoo fraai, zoo edel, zoo verheven.
Ik weet er u in 't minst geen denkbeeld van te geven.
En in 't bijzonder strekt me uw aankomst tot een vreugd
Die onbesefbaar is. Ik ben geheel verheugd.
Ach, laat ik u de hand van zuivre blijdschap drukken!
Wat Godheid voerde u hier door zee en ongelukken?
Want, 'k weet, het onweêr slaat de Britten op dit strand;
Maar 'k zal u redden, kom, ik heb het in mijn hand:
'k Heb vruchten, vleesch, en, dat ge moeilijk zult gelooven,
Ik heb gegisten wijn, en kokossap daar boven.
Kom volg mij!

macbride

Lieve maagd, ik heb gebrek aan niets.

Maar...

zelis

Ach: dat is de taal des knagenden verdriets!

Dat pleegt natuur, behoefte en reden te onderdrukken;
Doch smoor het voor een' wijl, allengskens leert het bukken.

macbride

Beminnelijke, neen, gij dwaalt geheel van 't spoor.
't Verbaast me, al wat ik zie, en meer nog, 't geen ik hoor.
'k Heb overvloed, 'k ben rijk, maar gij......

zelis

Ach! rijk te heeten,

Is bij uw landaart dat geen slapen? drinken? eeten?

[p. 187]

 

Zich op te sieren met juweelen, lint, en kant,

 

En (ja ik ben geheel zoo vreemd niet in uw land!)

520

Van zwarte dieren met hun dikke kromme nekken

 

Zich in een fraaie koets in 't rond te laten trekken?

 

ô Dat moet schoon zijn! zeg, hebt ge ook een zulk gespan?

 

En dat behouden? hier? Welaan, vertoon 't mij dan.

 

Hoe kost ge door de zee dien toestel met u dragen?

525

Geef andwoord? - zijt ge dus belemmerd door mijn vragen.

macbride

Ja 'k ben belemmerd, ja! gij geeft me blijk op blijk
Van kennis, onkunde, en van eenvoud te gelijk.
'k Verstom, wie zijt gij toch!

zelis

'k Ben Zelis!

macbride

Lieve schoone,

Zeg of ik me ook aan u zoo zonderling betoone?
Gij vestigt de oogen sterk op mij. Om welke reên?

zelis

Gij zijt uit Edinburg toch niet afkomstig? neen?

macbride

Dat ben ik - wondre vraag!

zelis

ô dubbel welgekomen!

Nu volg mij.

macbride

Voor die stad zoo hevig ingenomen!

[p. 188]

 

zelis

 

Kom, zeg ik, kom, veracht mijn voorraad niet, ze is reê:

535

Ik weet, daar is geen ooft of stroomnat in de zee.

 

Gij hongert, en gij dorst, uw krachten zijn bezweken:

 

Hoe kost ge zonder dat door 't maatloos zeenat breken?

 

'k Ben moê, wanneer ik slechts een' werpschicht verr' mij waag,

 

Hoe zeer ik, van de borst, den roem in 't zwemmen draag.

macbride

Neen, ga veel eer met mij, ik zal u zelf vergasten.

zelis

Met u? in zee? - En zoo de stromen u verrasten?
Neen, 'k ging, hoe zeer gij 't wilde, om meer dan duizendreên
Niet met u.

macbride

Zoudt ge niet?

zelis

En gij gaat ook niet heen.

macbride

Waarom niet?

zelis

'k Heb bepaald, u in mijn hut te brengen.

macbride

Wat of zij voor heeft.

[p. 189]

 

zelis

 

Volg mij maar!

macbride

Waar staat die hut?

zelis

In 't bosch.

macbride

‘Gewis, daar schuilt gevaar:

Men lokt mij derwaart heen om daar mijn bloed te plengen.
Ik wacht mij. - maar dat oog zoo vol goedhartigheid,
Kan dat bestaan met zulk arglistig wanbeleid?
Ik volg u, zoo ge mij het oogmerk wilt ontdekken,
Waartoe gij mij met u in 't boschjen poogt te trekken.

zelis

Gij volgt mij dan?

macbride

Gewis, al ware 't in den dood.

zelis

Wel, tot een waard geschenk aan mijnen Echtgenoot.

macbride

ô Gruwel! dacht ik 't niet! maar neen ik kan 't niet denken.
Gij dacht me uw Echtgenoot dan tot een gift te schenken?

[p. 190]

 

zelis

 

Ja, tot de schoonste gift, daar ben ik zeker van,

 

Die ik hem ooit vereeren kan,

 

De beste om 't kwijnend leed waaraan hij zucht, te heelen,

 

Kom, gaan we, en laat ik mij met dat genoegen strelen!

macbride

Genoeg, barbaarsche! ik weet, het geen ik weten moest.
Bij zoo veel menschlijkheid het hart zoo dierlijk woest!

zelis

Nu volg.

macbride (Haar aangrijpende)

Ja, ga mij voor, maar derwaart!

zelis (Zich omwendende)

Hoe! waar henen.

Daar staat mijn hut niet, neen, hier aan de linkerhand.

(Hij heft haar op enz.)

Wat doet ge! voer mij niet naar 't strand.

Ach, Hemel, hemel ach!

macbride

Straks hebt gij tijd te weenen.

Spoed nu!

zelis

Waar henen?

macbride

Naar mijn hut.

[p. 191]

 

Gij zult mijn roof nu moeten wezen,

 

En al uw weêrstand is onnut.

zelis

ô Hemel, hemel!

macbride

Staak uw vrezen,

Gij hadt mij tot een gift voor uwen gâ verklaard,
Ik roof u voor mij zelv'; voor mij, zijt gij 't mij waard -

Zelis (Hem ontglippende, doch vergeefs)

Ach hemel!

macbride

Wees slechts stil, er valt hier niet te treuren:

Zoo jong, zoo schoon, zoo teêr, zal u niets kwaads gebeuren.

(Hij draagt haar weg)

Welaan dan.

zelis (In 't wegdragen)

Ach! kan 't zijn! - ô Inkle sta mij bij.

Men rooft me.

Vierde tooneel
Inkle, Zelis, Macbride

inkle (Van binnen)

Zelis!
(Macbride ziet om)

[p. 192]

 

zelis

 

Hier, aan 's heuvels westerzij.

macbride (Haar neerzettende)

't Wordt ernstig.

inkle

Booswicht sta!

macbride (Heft zijn roer)

Niet nader!

zelis (Hem omarmende)

Dierbre gade!

'k Ben wapenloos! en gij......?

inkle (Een der pijlen oprapende)

Dees pijl komt mij te stade.
(Macbride legt aan)

inkle (Met opgeheven pijl)

Hou op; zoo ge aan dat roer......!

macbride

Zoo leg uw werpschicht af.

inkle

Ik ware er toe in staat bij die mij 't voorbeeld gaf.

macbride (Zijn roer neerzettende)

‘Ik ben genoodzaakt’. Sta mij borge voor 't omringen.

[p. 193]

 

inkle

 

Vrees van geen stervling iets, maar waan mij niet te dwingen.

 

(Hij legt den pijl neêr)

 

Treê toe!

macbride

'k Mistrouw dees plaats; gij nader zelf veel eer!

inkle

(Eenige treden voortgaande, word door Zelis bij de hand te rug gehouden)

Is dit uw oorlogsmoed, en draagt gij 't Britsch geweer?

macbride

‘Is dit een wilde? ô neen.’ Hij zal mij niet bespringen!

(Hij hangt zijn geweer achter den schouder)

‘Omzichtig echter’! - En wie zijt gij ('k vinde 't vreemd)
Die de eer van 't Britsche volk zoo sterk ter harte neemt?

inkle

'k Heb 't zelfde zwaard als gij voor 't vaderland gedragen.

macbride

Gij!

inkle

Wilt ge er meerder van, zoo volg mij, durft gij 't wagen.

macbride

Ja, 'k volg u, zijt ge een Brit!

inkle

Uit Schotlands koningsstad.

Maar gij, voert ge ook dien naam, na dat ge u dus vergat?

[p. 194]

 

Deed ooit een Brit zijn' aart aan weerelooze vrouwen,

 

Of aan een' vijand, die hem weêrstand biedt, aanschouwen?

macbride

‘'t Verwondert me alles hier, waar henen ik mij wend.
Voorzeker, 'k dwaalde; een Brit -! Het kan niet zijn,
'k Was dwaas: ik ben hier niet bij wilden zonder zeden⁽¹⁾.
'k Misgreep mij, ja; maar 't was met dubblen schijn van reden.

inkle

Hoe! reden om de hand aan eene vrouw te slaan.

macbride

'k Zag alles hier voor wild en voor vijandig aan:
'k Bedroog mij, 't is genoeg. Wat zoudt ge er meer van hooren?
'k Heb al den argwaan, die mijn' geest bekroop, verlooren.
Zie daar mijn hand als vriend; geloof vrij dat ik 't ben,
En uw geboorteplaats ook voor de mijne ken.

inkle

Omhels mij! 'k dank het lot, dat me eenmaal voor mijn sneven,
Een Land- en Stadgenoot in de armen weer wou geven!
Ach, vreemdling, welke... maar neen, geen vreemdling, Stadgenoot,
(Die naam is aan mijn tong zoo vreemd reeds als het brood)
Ach, zeg mij, welk geluk deed u dit eiland vinden?
Wat tijding brengt gij meê van vaderland en vrinden?
Leeft Zulima? - maar neen, wat vrage ik ook naar haar!
Leeft... mooglijk kent gij hem, leeft Macbried?

(1) ben hier niet bij wilden zonder: vind hier niets van kannibaalsche

[p. 195]

 

macbride

 

‘Vast, 't is waar!

 

Hij is 't! doch kan hij 't zijn’?... Gij kent dan deze lieden?

inkle

Wien, Macbried? zou zijn beeld mijn' hart wel ooit ontvlieden.
Hij was mijn boezemvriend van de allervroegste jeugd,
Beminnaar van het recht, de waarheid, en de deugd,
Gevoelig, vol van vuur, trouwhartig, edelaardig,
En beter staat, dan waar hem 't lot in plaatste, waardig.
Hij leeft nog?

macbride

‘Ja hij is 't, mijn hart getuigt het mij.’

Ach! Inkle!

inkle

Hemel!

macbride

Zie uw' Macbried weder!

inkle (Hem in de armen stortende)

Gij!

Gij Macbried! - dierbre vriend! 'k mag u in de armen klemmen.
Ach! zie mijn oogen in haar vreugdetranen zwemmen,
Voel hoe mij 't harte slaat. In vond u eindlijk weêr!
Ach, ondersteun me een' poos, ik heb geen krachten meer.
Neen, gaan we in dit prieel, en storten we onze harten
Weêrkeerig uit! dit zalft de doorgestane smarten.

[p. 196]

Vijfde tooneel
Zelis (Alleen)

Wat vreemde ontmoeting! hoe! nog siddren mij de leên:
'k Weet nauwlijks waar ik ben, van diepe angstvalligheên:
'k Was nooit zoo veel ontroerd. - weldadigheid te honen!
De teêrheid mijner zorg met woest geweld te loonen!
En - Inkle! uw vriend te zijn! Hoe brenge ik 't over een?⁽¹⁾

Ik suf. Die zelfde komst die me eerst zoo sterk verblijdde,
Jaagt me angst op angsten aan, hoe zeer ik ze ook bestrijde,
Die vreemdling staat mij thands zoo haatlijk voor den geest:
En alles, immers, is een misverstand geweest!
Dit blijkt genoegzaam, ja; ik stel mijn zorg ter zijde.

Mijn Ega, zoude een Ziel, die u zoo vurig mint,
Een' argwaan voên op hem, die ge aanmerkt als uw' vrind?
Voor 't eerst mijns levens zoude ons beider keus verscheelen?
Neen, die uw hart bezit, moet ook in 't mijne deelen,
En 'k wil blijmoedig zijn, om 't geen ge aan hem hervindt.

Daar koomt men. Inkle, neen! het ruischen van de bladeren
Gaf me immers nooit voorheen die trilling op uw naderen.
Dit voorspook heeft niets goeds, maar alles aakligs, in:
En denke ik dezen dag te rug naar zijn begin,
Dan voele ik mij het bloed verstijven in mijne aderen.

Ach! gaan we! ik heb geen kracht dat ik mijn tranen stuit:
Een wondre tooverkracht bedwelmt me en parst mij ze uit;
'k Bedroeve u niet, ô neen, door hun ontijdig vloeien:
Neen, Inkle, 'k zie eens weêr uw oog van blijdschap gloeien.
Ach, juich, en 'k geef mij zelv der wreedste smart ten buit.

(Macbride verschijnt met Inkle, beide aangedaan en de laatste in zichtbare verlegenheid. Zelis vertrekt bij hunne aankomst)

(1) brenge ik 't over een: paar ik dit bij een

[p. 197]

Zesde tooneel
Macbride, Inkle

macbride

Ja, Inkle, 'k dank het lot dat me in uwe armen voerde!

Maar oordeel hoe mijn hart ontroerde,

Wanneer ik onvoorziens in deze wildernis
In u den vriend hervond die mij zoo dierbaar is!

(Na eenige tusschenpozing)

Maar gij, gij zwijgt, gij zucht! gij wilt, maar kunt niet spreken

Uw toestand deert me! En t' onrecht niet!

Wel moest ge aan deze woeste streken

In doodlijke eenzaamheid verkwijnen van 't verdriet⁽¹⁾.
Dan eindlijk, 't is gedaan, gij gaat ze thands verlaten;
Straks vliegen wij in zee en naar de Britsche Staten:
Daar zult ge in korten tijd (slechts hoop en moed geschept!)
Den grond weêr zegenen dien ge eerst betreden hebt.

inkle

Helaas!

macbride

Verwin u - zelv'. Wat valt er thands te klagen?

Is dit de schoonste niet, de heilrijkste aller dagen!
Geeft u dees dag niet weêr aan vriend en vaderland?
Kom treur niet, dierbre vriend, maar vliegen wij naar 't strand!
Mijn boot ligt reê.

inkle

Helaas! wat zou ik me onderwinden!

Neen, Macbried, laat mij hier. Ga al de mijnen vinden,

(1) verkwijnen: verteeren

[p. 198]

 

Breng hun den laatsten maar van Inkle met zijn' groet

 

En voer mij 't oord niet uit, waarin ik sterven moet.

macbride

Hoe!

inkle

De allernauwste band houdt me aan dees plaats geklonken!

'k Behield er 't levenslicht...

macbride

Wie had het u geschonken?

Het Vaderland! Dit roept, dit eischt u in zijn' schoot
Te rug: gehoorzaam!

inkle

Neen! hier blijf ik tot den dood.

Zij, die mij 't licht behield, wier gulle tederheden
Mij kluisteren aan haar hart - zij heeft mijn heilige Eeden!
'k Verlaat dit eiland nooit. Dien schat heeft England niet,
Die me ooit vergoeden kon het gene ik hier verliet.

macbride

Misschien!

inkle

Een hart als 't hare!

macbride

Ach! even of voor dezen

In England niet een hart het voorwerp plach te wezen...

[p. 199]

 

inkle

680

Wat zegt ge! neen, ô neen, herinner me aan geen' tijd

 

Die mij de dwaasheên van mijn jeugd nog diep verwijt⁽¹⁾.

 

Hij is geweest, die tijd! -

macbride

En de oude vlam daar neven,

Die u wanhopig uit uw woonplaats heeft gedreven,
Den dood doen zoeken op den afgrond van de zee,
Om 't u bevallende oog, dat u verkwijnen deê?

inkle

Ach! zwijg! wat rukt ge op nieuw gesloten wonden open!

macbride

Maar zoo die zelfde wond nog heeling had te hopen,
't Geluk u toeloeg na de plagen thands verduurd,
En Zulima...!

inkle (Siddrend van aandoening)

Zij leeft? -

macbride

Door teêrder drift bestuurd,

Door wroeging om uw lot op 't hevigst aangegrepen,
Heeft zij me om uwen wil uit England in doen schepen;
Mijn vaartuig is het hare, en door haar uitgerust,
Om u, om uw verblijf, van de een tot de andre kust
Van 't Westersch warelddeel, zorgvuldig na te spooren.
Ik vond u, dank zij 't lot! mijn vlijt is niet verloren;
'k Brenge u der hand te rug, die naar u uitgestrekt,
U van verlangen wenkt, en siddrend tot zich trekt.

(1) jeugd nog diep: jongelingschap

[p. 200]

 

inkle

 

'k Verlies mij - zelven - Goôn!

macbride

(Toont hem een afbeeldsel dat hij uit een zijden tas haalt)

Zie hier 't onwraakbaar teeken
Der zending, mij betrouwd! Gij dwingt mij thands te spreken.
'k Dacht u mijn oogmerk te verbergen met mijn' last,
En spaarde u voor een vreugd, die aangenaamst verrast.
Maar 'k moet... doch neem dit beeld! - gij immers kent de trekken
Van Zulima!

inkle (Als verbijsterd)

Van haar! - Wat koomt gij me al ontdekken?

Ach Macbrid' - Zulima! - mijn hart! - mijn teder hart!
Wat lijdt gij! - Zulima! -

(Na eenige tusschenpozing, met de hand voor de oogen)

Waar ben ik? - ach! is 't smart,

Is 't vreugd, die mij vervoert? - Wat zeg ik? laat mij sterven,
Mijn Macbrid'! - ga! - maar neen, laat mij geen' bijstand derven:
'k Behoef die, dierbre vriend! - Waar ben ik? zeg het mij?
Wat brengt gij me? Uit wat naam? - Wat wil dit schilderij?

(Hij rukt het Macbride met drift uit de handen)

macbride

Bedaar, en laat de drift uw zinnen niet beroeren!
'k Kom van uw Zulima, u in hare armen voeren.

inkle

Van Zulima! -

[p. 201]

 

macbride

 

Van haar.

inkle

- En dit voortreflijk beeld!

macbride

Is 't hare.

inkle

Dat me in 't hart en door mijn adren speelt.

Hier gloeit het, Macbrid', hier! hier heeft het blijven branden
Sints hare onmenschlijkheên mij uit Europa banden,
Sints ik mij zelf ontvluchtte om nooit haar weêr te zien,
Die me eindloos - achterhaalt -, niet toelaat haar te ontvliên.

macbride

En gij......!

inkle

Aanbidlijk beeld! ach! voor u neêrgebogen,

Smeke ik den dood, den dood, van uw vernielende oogen!
Vergun hem mij! - En gij, bedriegelijke mond,
Wat lacht gij? - lacht ge om mij, om mijne onheelbre wond?
Of is 't een teedre lach, een lach van medelijden? -
Ach! kon ik voor dien lach u duizend levens wijden!
U duizendmaal mijn bloed opoffren!

(Hij stort zich neêr voor 't afbeeldsel dat hij in de hand houdt.)

macbride

Inkle, neen!

De ontroering van 't gemoed verbijstert u de reên.

[p. 202]

 

Geef hier die beeltenis - keer tot uzelven weder!

 

Uw boezem lijdt te veel, uw vlam is al te teder.

 

Herinner u......!

inkle

ô Ja, 'k herinner me al mijn lot!

Mijn eerste min, veracht, verwezen, en bespot!
Den dood, dien 'k zocht en vond in gindsche woeste baren!
Mijn schipbreuk, met mijn' nood en wonderlijk bewaren.
Mijn Zelis, die mij redde! en Hemel...! (met drift) Macbride, ach!
Indien ik op uw liefde, uw vriendschap, iets vermag,
Spaar mij de snoodste, ja de afgrijslijkste aller daden,
Verlaat me, en laat mijn hart zich-zelve niet verraden!
Ga! laat me aan de onrust, aan de wroeging hier ten doel,
Die ik dit oogenblik met dubble kracht gevoel! -
'k Gevoel ze en liefkoos haar. Die wroeging streelt mij 't harte:
'k Bemin haar, ze is mij zoet, zij zalft mijn boezemsmarte,
Zij geeft me aan de onschuld die ik afstond, weder. Ga!
ô Macbrid', breng dit beeld te rug aan Zulima!
Zeg, zeg haar, dat het lot dat me in heur boeiens knelde,
Voor eeuwig tusschen ons een' verren afstand stelde.
Zeg... Neen, zeg niets! maar ga, en wat er ook gebeurt,
Denk nooit aan Inkle meer, noch wat zijn hart betreurt.

(Hij wil vertrekken)

macbride (Hem weêrhoudende)

Waar gaat gij?

inkle

'k Vlieg in d'arm van mijne onschatbre gade.

macbride

Zij nadert.

[p. 203]

Zevende tooneel
Zelis, Macbride, Inkle

zelis

(Beangst tot Inkle, terwijl ze hem in zijn heengaan ontmoet)

Dierbre vriend! helaas! wat keert gij spade!

Een vreemd geslacht van volk in onbekenden dosch
Houwt ginds de bomen om in 't tamarindenbosch.
Ik beef...!

macbride

't Zal Scheepsvolk zijn, door mij aan wal gezonden.

Ontrust u niet!

zelis

Helaas! ik heb het ondervonden!

Neen, 'k ga niet weêr te rug dan aan mijns Egaas zij'.

(Na eenige verpozing, en hem bij de hand nemende)

Maar, Inkle, blijft de zorg u dan oneindig bij?
Ontfrons dat voorhoofd toch. Mag ik het niet verwinnen,
't Zij dan ter gunst' eens vriends, dien ge immers toont te minnen.

inkle

(Hevig aangedaan, en met afgebroken woorden, terwijl hij vertrekt.)

Mijn Zelis! - neen! - voor u! - voor u! - voor u - alleen!

(Haar de hand drukkende, gaat hij, zijn tranen verbergende)

zelis

Ik volg u.

(Inkle wenkt haar, te blijven)

Ach! waarom? en waar toch gaat gij heen?

[p. 204]

Achtste tooneel
Zelis, Macbride

zelis (Zich tot Macbride wendende)

Maar gij, mijns Egaas vriend, als hij, een Brit geboren,
Gij die 't verborgene in zijne oorzaak na kunt spooren.
En kundigheên bezit, ons wilden veel te hoog!
Verlicht me, ik smeek het u, met uw doordringend oog!
Gij ziet mijn' Echtgenoot in somberheid verkwijnen;
Ontdek mij d'oorsprong toch van zijn verholen pijnen.
Wat treft hem? Kan mijn zorg, of kan misschien mijn bloed
Hem redden van een kwaal die zoo hardnekkig woedt?
Ach spreek! - met hoe veel vuurs zal ik zijn leed genezen,
Al schoon ook al mijn bloed daar 't offer voor moet wezen!⁽¹⁾
Beveel slechts! - Maar gij zwijgt en ziet mij moeilijk aan!
Heeft mooglijk mijne bede u eenigzins misdaân?
Vergeef dan 't geen de zucht voor dien ik teêr beminne
Mij afperste als een vrouw, als Egade, als slavinne.
Wat hebbe ik buiten hem? Voor wien - voor wien, dan hem
Zijn deze tranen toch, waar in ik daaglijks zwemm'?

macbride

Neen, Zelis, schrei niet meer: laat alles mij bevolen!
De kwelling van zijn hart is niet voor mij verholen.
Licht is het uur nabij dat ze opgeheven wordt.
'k Heb 't middel in mijn hand. Maar weet, de tijd is kort.
Gaan we, en beproeven wij zijn schreden in te halen.
't Is noodig dat men hem niet eenzaam om laat' dwalen!
Doch gij, vermij vooral wanneer gij tot hem spreekt,
Dat ge in zijn zwak gemoed geen dwaze weekheid kweekt.
Spreek min als Ega; meer, als tot zijn' dienst verbonden
Uit andre en met den Echt gants onverëenbre gronden.
En, deelt ge in Inkles koets zoo lang hij 't u verleent,
Uw lot en 't zijne is niet, dan slechts in schijn, vereend.

(Zij staat verstomd. Macbride geeft haar een wenk om voor te gaan, en mijmerend gehoorzaamt zij, met de oogen neêrgeslagen en hij volgt haar.)

(1) mijn: dit

[p. 205]

Derde bedrijf

Eerste tooneel
Inkle Macbride

inkle

Waar, waarom volgt ge mij, gij wreden!

Laat me in mijn angst voor 't minst de zoete stilte vrij!
Verlaat mij -!

macbride

Ach! keer weêr, keer weder tot de reden!

inkle

De reden? - wie ontnam ze mij?

Wie, dan gij zelf - gij zelf - ô bode van ellende!
Gij die me ontrooven komt, aan 't laatste, 't eenigst goed,

Dat mijn gezweepte ziel nog kende;

Dien kleinen zweem van rust, voor 't lijdend hart zoo zoet!

macbride

Mijn vriend, ach! kan ik u dus lijdend wedervinden!
Dus van den rouw verteerd! en u verlaten? Neen!

U van de kwelling zien verslinden -

Aan de eenzaamheid ten prooi, en smoorende in 't geween?

inkle

Ja, 'k eisch het, 'k smeek het u - geef me aan mij zelven weder,
Verlaat mij, - deze kust, dit gantsche wareld - oord:
'k Zou hier gelukkig zijn, gij werpt mijn heil ter neder!
Waar meê heb ik 't verdient, dat gij mijn rust verstoort.
Wat deed de onzalige u, ô Macbrid!......

[p. 206]

 

macbride

 

Hoor mij spreken!...

inkle

Wat - wat misdreef hij, spreek. Wat ongelijk, wat leed,
Wat misdaad, welk vergrijp hadt ge op een vriend te wreken,
Die hier aan 't eind der aard, het gantsch heelal vergeet -
Hij immers kwam u nooit in uw verblijf van weelde
Van d'overkant der zee verschalken in uw land,
Uw rust vergiftigen, en wat u 't hart nog streelde
Vernielen met een meer dan adderlijke hand.
Hij liet u 't vol genot van schatten, eer, en staten!
Kost gij hem de eenzaamheid, de rust van 't hart niet laaten!
Was dees, dees schaamle hut, dit luttel gronds te veel,
Dat gij 't me ontrooven koomt van uit uw warelddeel!

(Hij zet zich in de hut, met het hoofd in de hand.)

macbride

Mijn Inkle! hoor mij!

(Inkle ziet hem strak aan en schudt met het hoofd.)

Kent ge uw vriend nog? die voor dezen

De toevlucht in uw ramp en smarten plag te wezen?
De toevlucht waar ge uw hart bij uitstortte! Is die tijd
U zoo vergeten! U, die zoo grootmoedig zijt!
Die tijd, toen ge aan mijn zorg, mijn teedre vriendschapszorgen⁽¹⁾
U zelven overgaft...... en in den naasten stond
Zijn vrienden ijver voor uw welzijn ondervond. -
Of eischt ge van zijn hart nog meer nog andre borgen?
Welaan. Ik aarzel niet, ik bied ze u vrolijk aan!
'k Heb thands oneindig meer dan ooit voor u bestaan.
Ik vlieg door golf en zee naar alle wareldhoeken,
Waartoe? alleen om u in 't onheil op te zoeken.
Om u te redden - u! - en, hemel, 't is mijn vrind,
Van wien ik tot mijn loon verwijting ondervind!

(1) Mijn zorg, mijn teedre: zijn zorg, zijn teedre.

[p. 207]

 

Verwijting, van zijn rust, zijn zielsrust hem te ontrooven.

 

Ach Inkle! kunt ge uw hart dit zelf wel doen geloven!

830

Ben ik het, die u stoore en u verdriet schep.

 

Of is 't uw eigen hart, dat ik ten voorspraak heb?

 

Wat voerde u, verr' van ons naar afgeleegen streken?

 

Wat deed u door 't geweld van zee en baren breken?

 

Wat maakte u 't vaderland, 't genot van schat en staat

835

Ondraaglijk? - zeg mij dit, en toon mij dan uw haat.

 

Was 't geen ontembre vlam, geen hart verteerend blaken,

 

Die buiten alle hoop, zich zelve moest versteeken,

 

Was, was 't de wanhoop niet, de wanhoop van de min,

 

Die heel uw ziel beheerschte, en heerscht ze er nog niet in?

 

(Inkle ontroert, schudt met het hoofd, en wil spreken, maar Macbride geeft hem een teeken van te zwijgen en vervolgt.)

840

Ik weet het, 'k dring te wel in 't diep van uw gepeinzen,

 

Ik weet het dat ge u zelf die waarheid tracht te ontveinzen,

 

Maar vruchtloos! 't Is uw hart, dat aan zijn wonde bloedt,

 

Waar van ik de uitspraak eisch die u beschamen moet.

 

Dat spreke! en 'k ben te vreên: geen ijdle zelfvermomming

845

Begoochelt het, dat hart, of brengt het tot verstomming,

 

Geen opgeraapt verwijt of ijdle grootspraak van 't

 

Zich zelf bedriegend en verbijsterend verstand.

 

Neen! Inkle! 't koomt niet aan op weelderigheid van rede

 

't Koomt op geen zuchten aan, en op geen wanen mede,

850

Maar breng u zelf ter toets. Indien ge moed bezit,

 

'k Verlaat u, 'k ga van hier, begeert, verlangt gij dit?

 

Smaak met uw Zelis hier die ongestoorde weelde

 

Die u 't vergenoegde hart als zulk een balsem streelde,

 

'k Herstel ze u; 'k keer te rug en laat van Zulima

855

Hier spoor noch schaduw meer, ja zelfs geen denkbeeld na.

inkle

Geen denkbeeld!

macbride

Ja, mijn vriend, al wat ik u verhaalde,

Herroep ik; wisch het uit als slechts door mij verzierd,
'k Dacht u een troost te biên, mijn heilzaam oogmerk faalde,
't Vervalt, verban den waan, waar ge in gedompeld wierd.

(Inkle ziet hem strak aan, verwonderd!)

[p. 208]

860

Een toeval bracht mij hier, en deed me u hier ontmoeten!

 

Niets meer. Ik ga te rug - en laat u aan uw lot.

 

'k Verbitterde 't, naar 't schijnt, en dacht het te verzoeten!

 

Vergeef 't mij - en vaar wel - ik gun u dit genot.

inkle

Barbaar! neen, neem dan eerst die wreede beeltenissen
Weêr meê, die ge in mijn geest moedwillig deed ontstaan.

Maak, maak die eerst weêr uit te wisschen,

En dan, dan laat ik u met hemelblijdschap gaan!

macbride

En wat ontrukken ze u, die ijdle hersenschimmen?
Wat indruk, welk belang, wat wezen ligt er in
Voor iemand, die bij 't zoet der teedre huwlijksmin
In 't afgeblakerd hart geen liever gloed voelt glimmen?
Zeg, Inkle, zeg mij dit!

(Hem omhelzende)

Ach, ongelukkig vrind!

Verberg 't u zelf niet meêr, wie ge al en niet bemint!
Die foltering is te veel bij liefdesfolteringen.
Erken het, 't is uw gade, uw dierbre Zelis, niet,
In wier gewenschten arm gij u gelukkig ziet,
En 't hart verloochent zich, maar laat zich niet bedwingen.
't Is Zulima! -

inkle (Hem in de armen vallende)

Mijn vriend! verberg mij voor mij zelf.

Ik kan mij zelven niet, mijn wroeging niet verdragen.
'k Zie d'afgrond, die ik mij met eigen handen delf,
En echter - 'k moet, ik zal - maar 'k kan den stap niet wagen.

macbride

Wat stap!

[p. 209]

 

inkle

 

Ja 't moet zoo zijn - ik volg u - voer mij meê.

 

Vlieg met mij door den dood, door d'afgrond van de zee,

 

Naar andren, waar gij wilt, naar de allerwoestste stranden,

885

Maar scheur mij, scheur mij los van die onzaalge banden,

 

Die 't diep gevoel van 't hart, de noodzaak van 't geval,

 

Maar nooit de liefde wrocht, aan deezen vloekbren wal.

 

Ja, 'k stem het, 'k geef het toe. Ik kan haar niet beminnen

 

Ge ontwringt mij 't; 'k wilde 't steeds met ingespannen zinnen.

890

Ik trachtte 't, 'k lei 't mij op, en maakte 't mij tot plicht,

 

En 'k streed het me op (somwijl!) als had ik dien verricht.

 

Maar ach! - Eene eerste vlam blijft onverdoofbaar blaken,

 

Verteert, verslindt in zich al wat aan 't hart mocht raken

 

En levert me ten prooie aan 't uiterste van de elend!

895

Ja, Macbride, 't is een God die u te mijwaart zendt.

 

'k Geef me over; 'k volg u, ja; in andre wareldhoeken

 

Zal ik geluk, noch min, die hersenschimmen, zoeken,

 

Maar kalmte, vrede en rust, maar vrijheid voor een hart,

 

Dat hier zich zelf verkracht, in 't innigst van zijn smart-

900

Daar zullen dan voor 't minst, wen zij mijn oog ontschieten,

 

De tranen, die ik pleng, onstoorbaar mogen vlieten,

 

Daar zal geen scherpziend oog, dat mij de ziel doorsnijdt,

 

Hun heimlijk vloeien zien - mijn koelheid tot verwijt.

 

macbride

 

Neen, daar zal liever hand hun bronnen op doen droogen!

 

inkle

905

Neen nooit -! verwacht dat niet!

 

Voor mij is alle heil vervlogen!

 

Gelukkig zoo me een oord tot weenen overschiet.

 

macbride

 

De teedre Zulima heeft vruchtloos dan heur klachten⁽¹⁾.

 

Heur pogingen,

(1) Evenals de erop volgende vier verzen, werd deze regel later door Bilderdijk geschrapt.

[p. 210]

 

inkle

 

(Helaas!)

 

macbride

 

Voor beider heil (onleesbaar)

1000

Vergeefsch blijft ze op uw komst met vlammende armen wachten,

 

Met armen die ge ontvlieden wilt!

 

Gij zult haar in die min rampzalig doen verkwijnen,

 

Die gij haar boezem - zelf barbaarsch hebt ingestort⁽¹⁾.

(1) M.b.t. het niet altijd originele taalgebruik in Zelis en Inkle, merk ik op dat de dramatische stijl van die tijd zeer konventioneel was. Van de verzen 840 en 841 las ik bijvoorbeeld variaties in verschillende andere treurspelen, waarvan ik slechts noem: Cl. Bruin, Lucius Junius Brutus, grondlegger der Roomsche vryheid, Amsterdam 1754, blz. 27. Het is dus hierbij niet nodig invloed te veronderstellen van Dr. Izaak Bilderdijk, de vader van de dichter, in wiens treurspel Arria en Petus, IV-3, ongeveer gelijkluidende verzen voorkomen (handschrift in de kollektie-Leeflang, Ltk. Museum en Documentatiecentrum, te 's-Gravenhage). Voor veelgebruikte treurspel-uitdrukkingen in Bilderdijks tijd, zie: C. van Schoonneveldt, Over de navolging der klassiekfransche tragedie in Nederlandsche treurspelen der achttiende eeuw, Doetinchem 1906, blz. 144 e.v. Bepaalde verzen in Zelis en Inkle herinneren meer in het biezonder aan het dramatisch werk van De Baculard d'Arnaud en aan het daardoor beïnvloede treurspel Thirsa van Rhijnvis Feith, dat overigens niet zonder medewerking van Bilderdijk tot stand is gekomen (vgl. mijn artikelen: De eerste auteur van Feiths treurspel ‘Thirsa’ I en II, De nieuwe taalgids 1957). Zo vindt men al onmiddellijk ekwivalenten van de nu volgende verzen in: D. Inklaar, François-Thomas de Baculard d'Arnaud, ses imitateurs en Hollande et dans d'autres pays, 's-Gravenhage 1925 en: R. Feith, Thirsa, of de zege van den godsdienst, Amsterdam 1784. Vs. 662 (Inklaar, blz. 241), vs. 798 (Feith, blz. 46), vs. 878 (Inklaar, blz. 241; Feith, blz. 48), vs. 880 (Inklaar, blz. 242; Feith, blz. 32), vs. 882-884 (Inklaar, blz. 242).