Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1930

[p. 625]

De Beteekenis van Quinten Metsys in de Vlaamsche Kunst
Door Prof. Dr. Leo van Puyvelde
Werkend lid der Koninklijke Vlaamsche Academie.

In den aanvang van de XVI^e eeuw wordt het onderscheid uitgewischt tusschen de eigenaardige kunststijlen, die zich ontwikkeld hadden in elk van onze Vlaamsche groote steden, Brugge, Gent, Brussel, Leuven. De Renaissancekoorts doorschokt, tegelijk in al onze kunstcentra, de geesten en jaagt de verbeelding op: overal dringt het meer menschelijke naar voren; en de sierlijke compositie van de figuren, de evenwichtige opstelling van de groepen en de breking van de vroegere groote lokaalkleuren in een harmonie van verfijnde kleurwaarden, moeten den nieuwen lust voldoen voor weelde en schoonen schijn. Het instinctmatige schoonheidsgevoel wijkt voor een algemeene kennis van den schoonen kunstvorm. Men kàn minder; men wéét meer.

Brugge sterft; Antwerpen leeft op. Antwerpen wordt het eenige kunstcentrum van ons land, en in deze stad, meer dan Brugge een wereldstad geworden, woelt de wervelstroom van de culturen van onderscheidene volkeren. De honderden schilders, die er werkzaam zijn, blijven getrouw aan de oude Vlaamsche schilderwijze, vooral in zooverre deze vereischt dat elk kunstwerk met zorg wordt uitgevoerd. Maar de meeste onder hen luisteren met welgevallen naar wat verhaald wordt over wat de Italiaansche kunst, met de kracht van het voorbeeld van hoogbegaafde kunstenaars, aan nieuwe vormspraak opleverde. En met spanning kijken zij eveneens naar Duitschland, waar de vernieuwing gepredikt wordt door Dürer, die in 1521 plechtig ontvangen wordt door onze kunstenaars te Antwerpen, te Brussel en te Gent.

Het wordt tijd dat men ernstig inga tegen de verkeerde gemeenplaats dat onze schilders van den aanvang der XVI^e eeuw zich blind staarden op Italiaansche voorbeelden, en dat, met

[p. 626]

Metsys, de navolging van Italië en de tijdelijke verwording van de Vlaamsche kunst aanvangt.

Metsys - het is onloochenbaar - kwam in aanraking met den rijker-geleden vorm der Italiaansche kunst. Hij moet geweten hebben van Leonardo's pogingen om de ronding der vormen weer te geven: in zijn eerste werken, te Leuven gemaakt, kan men stellig nagaan hoe hij tracht iets van het heldonker aan te werven in de modeleering van zijn figuren. Hij moet composities van Leonardo hebben bestudeerd: het Museum te Posen bezit een groote schilderij, die Maria in open lucht voorstelt, zich buigend naar het Christuskind dat met het lam speelt: deze rijk samengestelde compositie, zoo geheel nieuw in Vlaanderen, heeft Metsys niet opgebouwd zonder een van de veelvuldige copieën of een teekening te hebben gezien van Leonardo's Sint-Anna, nu in het Louvre. Hij moet teekeningen naar Leonardo's werk hebben gezien: het mansportret in het museum Jacquemart-André te Parijs en zijn tegenhanger, die een verschrikkelijk leelijke vrouw voorstelt, zijn gemaakt naar caricaturen van Leonardo, die toen reeds zeer bekend waren. En het zoeken van Metsys om werken te maken met groote afmetingen, waarin de figuren lenig buigen in een traag en welluidend rythme, waarin gelaten precieus glimlachen, waarin getracht wordt de groepeering klaar en evenwichtig samen te stellen, dit streven naar verfijnden en verruimden vorm kan niet anders verklaard worden dan als een naklank van de Italiaansche Renaissance.

Maar dit is noch navolging, noch ondergeschiktheid. Italië had bij Metsys en bij zijn Vlaamsche tijdgenooten geen anderen invloed dan dien van een sprookjesland der kunst, waarvan een eigenaardige betoovering uitging. Men leerde wel iets van de Italiaansche meesters, zooals men leerde van de Duitsche meesters, maar nog niemand heeft kunnen bewijzen dat de wervelstroom van internationale strevingen de zuivere strooming der Vlaamsche kunst verward heeft in Metsys' werk.

Alleen wordt deze zuivere Vlaamsche strooming door den tijdgeest in een nieuwe richting gestuwd. Evenals Italië en Duitschland wilde ook Vlaanderen naar vernieuwing, op kunstgebied zoowel als op politiek, moreel, godsdienstig en literair gebied. De politieke en godsdienstige beroeringen, de opkomst van de studie der beschaving der Oudheid, de internationale betrekkingen wekten den lust op naar vernieuwing. Er was ongenoegen bij de

[p. 627]

artisten over de bestaande vormgeving en er ontstond een drang en een gewild zoeken naar een nieuwe vormspraak. Zelfs Bruegel, die na zijn reis naar Italië zich grootendeels loswerkt van Italiaansche vormspraak door zeer Vlaamsche motieven te kiezen, zelfs Bruegel ondergaat krachtig de beïnvloeding van den tijdgeest. Was niet een van de hoofdzakelijke kenmerken van dezen tijdgeest het ontwikkelen en het versterken van het zelfbewustzijn, van de persoonlijkheid van den artist? Men wilde een eigenmachtige uitbeelding van het eigen kunstgevoel. Niemand drukte toen zijn persoonlijkheid met zoo'n sterke kracht uit als Bruegel.

Dit streven naar geheel eigene uitdrukking maakt ons begrijpelijk dat toen, te Antwerpen, zoovele van onze kunstenaars oversloegen naar het manierisme, het gewild-nieuwe, het zonderlinge, het verwarde.

Metsys zelf blijft van dit manierisme niet geheel verschoond. Maar feitelijk kon hij er zich bovenop werken en den weg wijzen naar een Vlaamsch klassicisme. Zijn voorbeeld werkte aanstekelijk.

Naast Mestys waren als voorname kunstenaars bedrijvig de meester van Frankfort, meester te Antwerpen in 1491, Jan Gossaert van Mabuse, meester te Antwerpen in 1503, Bernaert van Orley, werkzaam te Brussel sedert 1520, Lanceloot Blondeel, meester te Brugge in 1519, Pieter Coecke van Aalst, meester te Antwerpen in 1527. Zij allen zijn beroerd geworden door de Italiaansche gracie, maar géén heeft zich werkelijk verlaagd tot het navolgen van de Italiaansche kunst.

Allerminst heeft dit Metsys gedaan. Het sfumato van Leonardo verdwijnt in zijn werk zoodra hij te Antwerpen zijn eerste groote werken maakt: zij zijn met een diffuus licht opgeluisterd en de vormen zijn betrekkelijk vlak in teere kleurtonen behandeld. En het monumentale, dat hij, zooals de Italianen, trachtte te bereiken in zijn eerste groote schilderijen, als in de Legende van Sinte Anna en de Pieta, laat hij gauw varen, om zijn beste werk te leveren in stukken van geringere afmetingen. Hij zal begrepen hebben dat zijn voordracht niet beheerscht wordt door den zin voor ruime monumentaliteit en dat hem ook ontbrak wat zijn groote Italiaansche tijdgenooten in zoo hooge mate bezaten: het gevoel voor de maatvolle beheersching der ruimte.

De ruime afmetingen van een werk maken niet de grootheid uit; deze moet uit den scheppingsgeest opkomen. Zelfs in zijn

[p. 628]

beide groote werken blijft Metsys' teergevoeligheid stilstaan bij het mededeelen van innige aandoeningen, en talmt zijn zin voor intimiteit bij het voorstellen van nuttelooze bizonderheden. Zijn neiging om zich te verlustigen in goed verzorgde schildering, in tonige kleurigheid, in zachte overgangen, weerhoudt hem gebruik te maken, als zijn Italiaansche tijdgenooten, van de werking van de sterke tegenstelling van breede kleurvlakken en van licht en donker om de figuratie krachtig op te bouwen.

Metsys begreep het, eveneens, niet goed dat, om monumentaal klassiek werk te leveren, hij de figuren in de ruimte moest opstellen. Hij rukt ze in breede rij op den voorgrond, verdeelt ze kalm over het te decoreeren vlak, en hun beweging en opbouw laat hij aansluiten bij dit vlak. Men zou zeggen dat hij voortging groote kartons te vervaardigen voor de decoratieve wandtapijten, zooals hij er moet geleverd hebben voor de Brusselsche tapijtwevers.

Het is dus verkeerd te beweren dat Metsys de Italiaansche Renaissance in onze kunst bracht. Hij was een man van zijn tijd, die een open oog had voor de nieuwe stroomingen, die streefde naar het groote, maar hij was in de eerste plaats een door en door Vlaamsch kunstenaar.

In de opvatting en in de uitvoering blijft hij op en top de oude Vlaamsche traditie getrouw. Hij kan stil en vroom godsdienstig wezen, hij kan in zijn Legende van Sinte Anna de feestelijke waardigheid van het Lam Gods ophouden, en zijn verhaal van een Graflegging is een innig eentonige melopee. Hij kan wegdroomen met de teerheid van een moederlijk gevoel. Hij kan scherp realistisch zijn in zijn portretten. En waar het op de uitvoering aankomt kan hij een stille, stoere werker wezen, die genoegen schept in de zorgvolle uitvoering van zijn ambachtelijk werk. Dit alles is in nauwe aansluiting met wat zijn Vlaamsche voorgangers hem voorgedaan hadden.

In de compositie echter en in de kleurenkeus is hij een man van de nieuwe tijden. In de plaats van de vaste, koele figuratie van Rogier van der Weyden en Bouts, waaruit zijn eigen vormen eerst voorkomen, brengt hij de golvende melodie van de vloeiende lijn en de bedachtzame groepeering. Naast de verzadigde kleur van de voorgangers der XV^e eeuw, stelt hij de heldere kleurigheid en de zachte overgangen der tonaliteiten.

De bekoring van Metsys' werk gaat hoofdzakelijk uit van de

[p. 629]

sentimentaliteit, die de kunstenaar in dit werk vermocht uit te drukken. Zijn dramatische voorstellingen zijn niet aangrijpend. Zij zijn eerder elegische gedichten op een gedempten toon gezongen. Zijn Madonna's omarmen teederlijk het lieve Christuskind, en zij doen het met teer gebaar. Metsys legt zelfs iets geaffecteerds in zijn lyrische voordracht. Zijn personages zijn schoon, buigzaam, en spelen met zorg hun rol. Zijn vrouwen hebben het uitzicht van teere planten, zijn kinderen zijn precieus, zijn mannen ingetogen en zwijgzaam. Deze sentimentaliteit dringt door in de uitvoering. Metsys vindt als geen ander zachte overgangen voor de modeleering der gelaten. In de kleedij vindt hij kleuren, die geheel nieuw zijn, en waar teere overvloeiingen in voorkomen van blauw en rood, van geel en rose, van opaal en grijs. Zijn teergevoeligheid maakt hem aldus tot een virtuoos.

Al deze hoedanigheden, eigen aan den stijl van den tijd, of geheel eigen aan zijn persoonlijke kunst, maken van Metsys den meester van den gematigden overgang. Hij was de handigste en meest gevierde kunstenaar te Antwerpen. Zijn werk mocht achting afdwingen bij zijn kunstgenooten en tot medewerking en navolging lokken.

Joachim Patenir en Joos van Cleve stelden er prijs op, met hem mee te werken. Van Mander wist ons reeds mee te deelen dat hij een werk kende, bij Melchior Wyntgis te Middelburg, waarin de figuren van Metsys en van Joos van Cleve zijn en het landschap van Patinir, en C. Justi heeft er terecht op gewezen dat, in de Bekoring van den H. Antonius in het Prado, Patenir het landschap schilderde voor Metsys.

Velen, en de besten, werden door Metsys tot navolging aangelokt. Terwijl een groep zwakkelingen te Antwerpen oversloegen tot het gezocht manierisme, dat grif verkocht werd bij het internationaal publiek in de handelsstad, bleven de besten de richting van Metsys getrouw: het zijn, onder meer, de Meester van de Mansi-Magdalena, en de Meester van het Morrison-triptiek, Goosewyn van der Weyden en Marinus van Reymerswaele, die in den treure Metsys' Bankiers-thema ontwikkelt. De oude Vlaamsche traditie blijft leven in hun werk, en zij zal blijven leven tot in het werk van Rubens.

Metsys is ons een heerlijk voorbeeld van wat de Vlaming vermag, als hij oogen heeft voor vreemden geest en smaak, en steeds zijn eigen geaardheid getrouw blijft.