Verslagen en mededelingen van de Koninklijke Vlaamse Academie voor Taal- en Letterkunde 1927

[p. 283]

Beethoven
door Mej. M.E. Belpaire, werkend lid der Academie.

I.
Beethovens leefkracht.

Het genie is een allerdiepst mysterie.

Gelijk het leven, gelijk de liefde, gelijk het hoogste leven der liefde: de heiligheid, ontsnapt het aan iedere ontleding, elke verklaring - rechtstreeksche gave uit hoogere kracht.

Plots is zijn ontstaan.

Een kind ontwaakt in het middeneeuwsch Italië, dragend op het voorhoofd het geheimzinnig teeken.

Vroeg komt hem zijn ideaal te gemoet, onder 't beeld eener stralende maagd - en Beatrice's glimlach ontsluit voor den toekomstigen Dante de vergezichten der eeuwigheid.

Vóór den gewijden zanger van Hel, Vagevuur en Paradijs, was een andere minnezanger in Italië opgestaan. Ridder van 't ideaal, verloofde van eene onzichtbare schoonheid, had de Poverello van Assisi zijne bruid ontdekt onder 't schamele kleed van Vrouw Armoede en aan haar uitgemergelden vinger den ring zijner liefde geschoven. - Mystiek huwelijk van godsdienst en poëzie.

Dit waren immers tijden van idealisme en bezielend geloof. En onder den blauwen zuiderhemel zou de bloem der kunst als van zelf openbloeien. Maar in ons Noorderstreek, en in sceptischer eeuwen?

Toch, in een door de golven bevochten eiland, in 't kleurige midden van Elizabeth's Engeland, bij 't bonte en wemelende der ontwakende Renaissance, vangt een jongeling al de tintelingen op van het leven, spant al de draden saam van 't innigste zieleleven, en timmert het tooneel op waar ieder menschenkind zijn eigen tragiek ziet afspelen in de tragedie der wereldhistorie - Shakespeare heeft geen lachende lucht noodig gehad om de goddelijke vonk van 't genie op te vangen.

Niet meer dan onze Vondel, in 't nog lagere der Nederlan-

[p. 284]

den, bij 't doodende eener dor-Calvinistische levensaanschouwing.

De tijd staat niet stil, de eeuwen zinken in 't verleden, en krijgen daardoor even een eigen bekoring. Al schijnt de Renaissance dichter bij ons, toch ondergaat zij de macht van den afstand en betoovert ons door een glans van poëzie. Maar eene eeuw voorzeker was er geheel van ontbloot: - die koude, sceptische achttiende eeuw, die den afgrond der tijden inging met het rictus van Voltaire op de lippen. Gelukkig bijna mag het heeten dat de daverende schokken der fransche Revolutie ze eerst nog wakker schudden.

En toch, hier weer, terwijl het in 't vroegere Versailles en tot op het hof van Duitsche keurvorstjes of palsgraven zoo statigkoud toe ging, kwam plots de romantische schoonheid in gisting, en dat in 't harte zelf van 't Germaansche oerwoud.

Eeuwen lang had Doornroosje gesluimerd, in haar betooverd kasteel, aan den Rijn. De hooge hegge welke materialisme en aardsche betrachtingen rond haar hadden geweven was zoo dicht ineengegroeid, dat haar bestaan bijna in vergetelheid was gevallen. Maar plots drong de ridder, de minnaar door de haag en wekte met een kus de slapende schoone.

Wat zeg ik: de ridder? - Met tientallen waren zij om de romantische schoonheid op te vangen, met glans te omluisteren, der wereld aan te bieden: én Goethe én Schiller - Uhland, Eichendorff, Novalis, Brentano - wat al namen! Niet allen genieën voorwaar, maar allen bedeeld met dichterlijken gloed.

Doch éen naam zou al die namen overtreffen; éen roem al dien roem overschitteren. Want waar zij enkel het woord hadden - het bevleugelde woord van het vers, wel is waar - daar sprak hij de taal zelf der poëzie: de muziek.

Beethoven! - naam uit onze streek, met den eigen klank galmend onzer taal - geboren op Duitschen grond, ja, maar uit een stam wiens wortels in onzen grond hadden gestaan.

Reeds eenmaal heb ik, op deze plaats, gewezen op Beethovens Vlaamschen oorsprong; in 't licht gesteld hoe wij, Vlamingen, recht en reden hebben ons in zijne grootheid te verheugen.

Die bewijsvoering wil ik niet hernieuwen. Genies zijn eigendom van de heele menschheid. En wie was meer mensch dan Beethoven? Dat is het eigen kenmerk van zijne kunst, dat hij het menschelijke in ons tot op zijn hoogste hoogte voert, tot in zijn diepste diepte ontroert. Daarom kunnen wij allen - van welke gemeenschap of gedachte ook - in hem communiceeren.

[p. 285]

Maar het dichtste toch zullen zij hem benaderen die, eender geaard, bezield zijn met hetzelfde ideaal en gedreven door hetzelfde geloof. - Daardoor spreken zijne werken eene taal die voor allen vatbaar is, die ieder menschengemoed doorzindert, veredelt, verheiligt.

Beethovens taal is de taal bij uitnemendheid van leven en liefde; van liefde in het leven; van levende liefde. De volste taal van 't louter menschelijke - en daardoor zoo onweerstaanbaar voerend tot God.

Leven, Licht en Liefde zijn de drie geheimzinnige namen van Gods Drie-eenigheid, in 't goddelijk Wezen niet gescheiden. Niet meer zijn zij gescheiden in onze menschelijke ziel. Het mysterie der kunst vereert dezelfde geheimzinnige krachten en laat ze in luister op ons afstralen.

Dat is vooral waar voor de Beethoven-kunst: zoowel de stoutste scheppingen van zijn geest als de gevoeligste trillingen van zijn liefde zijn kinderen van een hart dat de heele menschheid omvatte - Seid umschlungen, Millionen...

Alles bij hem is liefde en leven - een liefde, geheiligd door tranen; een leven gelouterd door smart.

Had Dante Beatrice, Franciscus Vrouw Armoede, van Beethoven mag gezegd worden dat hij voor muze had - niet de grillige Unsterbliche Geliebte, niet eene of andere schoone waarop hij tijdelijk verliefd was - maar de strenge smart, gezellin zijner droeve kindsheid, ongetrooste jeugd, verlaten grijsheid.

Toch bleef hij 't leven beminnen, schoon vinden, trotsch bedwingen. Want de opperste gaaf van den Levensgod blijft het mededeelen van dit leven, dat ons in staat stel te lieven en te lijden.

Binnen enkele stonden zal het rijzen, dat lied van overweldigend leven dat het tiende kwartet heet.

Luistert hoe in 't eerste Allegro, na een zachte inleiding, plots het leven uitspat, in één roes, meesleepend, zegevierend, tot een eindtriomf voerend van jubelen en juichen.

Hoort daarna den zang der liefde - het prachtig Adagio - fluisterend, smeekend, als bang voor de eigene macht. Iedere noot klinkt als een zucht van gelukzallging door de liefde; de boezem zwelt, het hart wordt te klein voor het wassende tij van de liefde; voor de liefdeweelde die in zomersche nachten den nachtegaal doet kweelen. Op een laatste noot van liefde sterft het lied uit.

[p. 286]

Maar dan dondert het Presto los, de rechten van mannelijken trots herstellend, fier belijdend de overheerlijkheid van het leven.

Als een baar rollen de golven van grootschen klank; tot weer een zachtere stemming intreedt, en het werk laat sluiten op een dankbaar aanvaarden der rijke levensgaven.

[p. 287]

II.
Beethovens sterven
Na de uitvoering van het tiende kwartet.

Beethoven heeft U gezongen zijn liefdelied, zijn levenslied. Maar wij zijn hier vereenigd om zijn sterven te herdenken: de eeuwverjaring van zijn scheiden uit het leven.

De felste intensiteit van de liefde in ons menschelijk hart, is het lijden; en voor ons, stervelingen. viert het leven in den dood zijn eindoverwinning.

Beethoven's leefkracht was iets ontzaggelijks. Heel zijn ziel ging uit naar leven; heel zijn hart trachtte naar liefde en geluk. Daarom is zijn smart iets zoo hartverscheurend, want de maat van ons lijden is ons geluksvatbaarheid, en aan 't geweld van ens leven kan dat van onzen doodstrijd getoetst worden.

Drie volle dagen kampte de reus van het leven tegen den steeds dieper ingrijpenden dood.

Vooraleer U binnen te leiden tot dit plechtig tooneel, enkel in korte woorden U geschetst waar het plaats greep.

Tijdens zijn leven had de rustelooze geest van den meester, zijn daïmon, zijn genie, hem van woon tot woon gedreven. 's Zomers zocht hij ieder jaar de stilte van het land: natuurschoon was hem eene behoefte. In Weenen zelf had hij wel eens meerdere wonen te gelijk. Om te sterven kwam hij aangeland in een voormalig klooster, huisvesting van uitgedreven Spaansche benedictijnen, thans in kamers verhuurd: Das Schwarzspanierhaus.

Toeval? Voorbeschikking der Voorzienigheid? - In dat huis van gebed kwam hij sterven wiens machtige geest op forsigen vleugelslag wellicht hooger was gestegen dan welke geest ook; wiens wijde hart, dorstig naar de levensbron, al het zoute en zoete der aardsche levenswateren had geproefd.

Hij kwam er om te sterven - in eenzaamheid.

Eenzaam zijn in 't leven steeds de grooten. Wie vat de diepte van hun nood naar liefde en geluk? Wie voelt het branden van hun hart naar eeuwig en eindeloos?

[p. 288]

Een eenzame was Beethoven altijd geweest: de gevangene, de gekerkerde, niet enkel van eigen grootheid; maar van het gevoeligste wat een toondichter kon treffen: de berooving van 't gehoor. 't Aardsche leven was hem niet genadig geweest; nog minder zou het de dood zijn. Of liever zij bracht hem die uiterste genade: te sterven zoo hij had geleefd - in grootsche eenzaamheid.

Want verder was de zee gespoeld - de branding van der wereld gunst, van 't gejuich der menigte. Eenzaam stond hij op het laatste levensstrand, de eens zoo luidruchtig gevierde.

Rond hem enkele getrouwen - Schindler, zijn latere biograaf, zijn famulus, de slaaf zijner minste grillen - en een kind, een twaalfjarig knaapje - Gerhard von Breuning, zoon van een Bonner jeugdvriend.

Luisteren wij naar Schindlers herinneringen:

‘Nachdem der Meister am 24. März Morgens auf sein Verlangen die Heiligen Sterbesacramenten mit wahrer Erbauung empfangen hatte, zeigten sich bereits gegen 1 Uhr Mittags die ersten Anzeigen seiner Auflösung. Ein furchtbarer Kampf zwischen Tod und Leben begann (wohl im Folge seines starken Nervensystems, wie solches selten einem Menschen zu Theil wird) und währte bis zum 26. März ein Viertel vor 6 Uhr Abends, als der grosze Tondichter während eines starken, unter gewaltigen Hagelschlag sich entladenden Gewitters - den Geist aufgegeben - 56 Jahre, 3 Monate und 9 Tage alt.’

Wat in 't Nederlandsch luidt:

‘Nadat de meester op den morgen van den 24 Maart, op zijn verlangen, de heilige Sacramenten der stervenden op echt stichtende wijze had ontvangen, toonden zich reeds rond één uur de eerste teekens van zijn scheiden. Een verschrikkelijke kamp tusschen dood en leven ving aan (blijkbaar veroorzaakt door de sterkte van een zenuwstelsel zooals weinigen mee bedeeld zijn) en duurde tot den 26 Maart, kwart vóór zes uur 's avonds, wanneer de groote toondichter, onder een hevig onweer met hagelvlagen - zijn geest gaf - oud 56 jaar, 3 maand en 9 dagen.’

Gij hoort het: dag op dag is het heden honderd jaar dat Beethovens doodstrijd begon; dat hij, gesterkt door de Sacramenten, dat geweldig geworstel tegen den dood aanging, dat drie dagen zou duren. Bewusteloos bleef bij dien heelen tijd liggen. Bewusteloos in schijn. Maar wie weet wat geschiedt in

[p. 289]

die uiterste stonden, wanneer de ziel beeft op den drempel der eeuwigheid? Voor ieder van ons is het een gewichtig oogenblik. Wat dan, als het een Beethoven geldt?

Bij gissingen moeten wij ons bepalen; niet vermetel is het echter te denken dat de beelden des levens voortzweven door de schaduwen des doods?

De 24 Maart - een Zaterdag in 1827 - is de vooravond van een dag waarop de Katholieke Kerk het grootste geheim harer leering viert, de centrale kern van den godsdienst: de Menschwording van Christus in den schoot der Moeder-Maagd. Gansch den Zondag - het eigenlijke feest - lag Beethoven in die uiterste eenzaamheid, aanschijn aan aanschijn om zoo te zeggen met den God dien hij ging aanschouwen; wien hij in zijn Missa Solemnis een reuzentempel had opgericht - en zie, juist het hart van dien tempel, het middenkoor, was dat wonder Incarnatus, mirakel van bovennatuurlijke schoonheid, waarvoor zoowel de knie van de kunst als die van den godsdienst moet buigen.

Gissing, zoo men wil, maar dan eene zeer zoete, te denken dat de meester in 't stervensuur getroost werd door een boodschap uit den Hemel, hem meldende de blijde tijding der eeuwigheid, de verzoening van God met den mensch, de opslorping door de godheid van de hoogste levenskrachten.

En nu mag zij rijzen, die hymne van Beethoven aan den Drie-eenigen God; zijn Canzona di ringraziamento; het danklied na bekomen genezing. Tot tweemaal wordt die zang van aanbidding onderbroken door eene bevestiging van hernieuwde mannenkracht. Fier richt de mensch zich op, in 't bewustzijn zijner grootheid; maar het is eene fierheid vol deemoed en erkentenis.

Alle gevoelens zijn, bij den lateren Beethoven, gedoopt in bovennatuurlijkheid.

Zoo klinkt ook het Alla Marcia als begeleiding tot een stoet van hemelingen. Het Allegro appasionato slaat eindelijk zijn golven van goddelijke vervoering uit in lichtenden luister.

24 Maart 1927.