Vaderlandsch museum voor Nederduitsche letterkunde, oudheid en geschiedenis. Deel 2

[p. 453]

Marten Everaert, van Brugge.

Van dezen bruggeling, die in de tweede helft der zestiende eeuw leefde, de wis- en geneeskunde beoefende en talryke werken in het licht zond, weet men tot hiertoe zeer weinig.

Foppens⁽¹⁾, die van hem gewag maekt, zegt alleen dat hy te Antwerpen, in 1582, een Weerkundig Kalender voor het jaer 1583 in het licht zond, hetwelk later, tot op het jaer 1615 voortgezet, te Heidelberg, in 1600, verscheen.

Eloy⁽²⁾, en de heeren Broeckx⁽³⁾ en Van de Putte⁽⁴⁾, schynen niets meer geweten te hebben dan hetgene door Foppens geboekt was. Doctor De Meyer⁽⁵⁾, die met zulke vlijt alles byeenbrengt, dat voor de geschiedenis der geneeskundige wetenschappen te Brugge en omstreken van eenig belang is, heeft ons de titels van eenige der werken, welke door Everaert vertaeld zijn, doen kennen; doch daerby heeft hy het gelaten. Daer het my

(1) Bibliotheca Belgica. D. II, bl. 854. - Geheel het artikel luidt aldus: Martinus Everaerts, Brugensis, medicus et mathematicus, evulgavit:
Ephemeridas meteorologicas anni 1583. Antv. 1582. in-16^o.
Easdem Ephemeridas postea ad an. 1615 produxit, apud Comelinum 1600. in-4^o. Heidelbergae.

(2) Dictionnaire historique de la Médecine ancienne et moderne. Mons, 1778. in-4^o. D. II, bl. 168.

(3) Essai sur l'histoire de la Médecine belge. Gand, 1837, bl. 274.

(4) In de Biographie des hommes remarquables de la Flandre Occidentale. Bruges, 1843. in-8^o. D. I, bl. 144.

(5) Analectes médicaux. Bruges, 1851-(1857), bl. 87 en 271.

[p. 454]

gelukt is iets meer te ontdekken, zal ik dat hier mededeelen.

Men verlieze niet uit het oog, dat mijn hoofddoel is aen Everaert eene plaets te doen toekennen onder de schryvers, die zich in vroegere eeuwen op de beoefening onzer moedertael toelegden.

Doctor De Meyer geeft de volgende werken van Everaert op, waervan hy exemplaren bezit⁽¹⁾.

1. Ephemeridae meteorologicae anni 1583. Antw., in-16^o.

Dit werk is vervolgd te Heidelberg, en aldaer ten jare 1600, in-4^o gedrukt.

2 a. De Cleyne Chirurgie ende Tgasthuys Boeck vanden seer Vermaerden ende vervaren, Aureolus Theophrastus Paracelsus van Hohenheym, Doctuer inder Medicine, nv eerst wten Hoochduytschen in ons Nederlantsche Duytsche sprake ouergheset, duer M. Eueraert. B.
Thantwerpen, By de weduwe Hans de Laet, in den Sayer. Met priuilegie. sub. I. de Perre. 1568, kl. 8^o, 96 ongec. bladen of 192 bladzyden.

Op den titel het in hout gesneden, gewoon, vierkant vignet van den drukker. Het verbeeldt eenen man die zaeit, en draegt de spreuk: spes alit agricolas.

Achter het titelblad staet het privilegie gedagteekend uit Brussel, den elfden september 1567.

Op de derde bladzyde volgt: Edele ende wel geboren Heere, Brūninck van Wingaerden Raet van onsen genadigen Heere de Coninck van Spaignen, etc. ende sijnen Rentmeester generael van Zeelant, Beoesterschelt, wenscht Merten Eueraert alle geluc ende gesontheyt.

In deze voorreden, met haesten geschreven binnen Antwerpen desen 15 dach van October 1567, treedt Everaert op als een groot

(1) Waerschijnlyk is N^r 1 niet by den heer De Meyer voorhanden, alzoo hy het getal der bladzyden van dat boek niet opgeeft, zooals hy van de anderen doet.

[p. 455]

bewonderaer en voorstander van Paracelsus, en tevens als een groot misachter van de schriften der geneeskundigen der Oudheid, en vooral van die van Galenus en Avicenna. Van de Chirurgie van Paracelsus sprekende, zegt hy dat dit ‘Boeck tot noch toe van luttel Chirurgiens ende Medecijns, deur datse gheheel inghedroncken zijn vanden ijdelen clap ende langhe schriften der Heydenen, aenghenomen ende ontfanghen heeft gheweest, ende noch veel min verstaen by aventure oft deur ons groote sonden, oft deur een sonderlinghe voorsienicheyt Gods.’

Blykends den titel der Cleyne Chirurgie, behoort daertoe.

2. b. Tgasthuys boec beschreuen duer den vermaerden, seer gheleerden ende expeerten Doctuer inder Medicine ende Chirurgien Theophrastus Paracelsus van Hohenheym, tot nut ende oirboor van alle ghebreckelijcke ende Crancke Menschen, ouergheset wten hoochduytschen in onse nederlansche duytsche sprake. Duer M.E.B.
Gheprint Thantwerpen, op de Lombaerde Veste, inden Sayer, by de weduwe Hans de Laet. Met Priuilegie. Sub J. de Perre. 1567.
Kl. in-8^o. 36 aen eenen kant get. bladen, dus 72 blz.

Op den titel een klein, langwerpig rond, in hout gesneden vignet. Het verbeeldt eenen man die een stuk land bezaeit, en het draegt de spreuk: spes alit agricolas.

Tgasthuys Boec verscheen dus een jaer vóór de Cleyne Chirurgie. Het is een afzonderlyk werk; nochtans, alzoo hiervan melding gemaekt wordt op den titel van het ander, moet dit laetste altijd door Tgasthuys Boec gevolgd zijn.

Waerschijnlyk is het, dat er in 1567 weinig aftrok was van Tgasthuys boec, en dat Everaert, of zyn boekhandelaer, daerom de overblyvende exemplaren by de Cleyne Chirurgie deed voegen, die het volgende jaer van de pers kwam, omdat men aldus verplicht was de twee werken te samen te koopen.

Daer de nummers 2 a en 2 b, in mijn bezit zijn, zoo wel als de nummers 4, 5, en 6, heb ik de eerste twee dezer boeken wat breedvoeriger beschreven dan doctor De Meyer gedaen heeft.

[p. 456]

3. 't Boeck van de Vroet-wyfs. In 't welcke men mach leeren alle Heymelyckheden van de Vrouwen, en in wat gestalte de Mensche in syn Moeders Lichaem ontfanghen, groeyet en gheboren wort. Voorts hoe alderleye sieckten, die den Kraem-Vrouwen lichtelyck over komen, met kostelycke Medecynen mogen voorkomen en genesen worden. Al t' samen uyt eygen ervarentheyd van den seer vermaerden Jacob Ruffen, Stads-Medecyn tot Zurich, eertydts in Druck uytgegeven, en nu ter tyd op een nieu verbetert, en met schone Figueren verciert.
Daer by gevoeght is een profytelycke leeringe, van het voesteren en handelen van de nieuw-geboren kinderen. Overgeset uyt den Hooghduytsche in onse Nederlandtsche Spraecke door Martyn Everaert B
t'Amsterdam 1668, in-4^o. 76 bladz. met pl.

De voorgaende werken heeft de heer De Meyer bekend gemaekt. Ik kan daer nog de volgende byvoegen:

4. Labyrinthus ofte Doolhof vande dwalende Medecijns des hoochgheleerden Docteurs Theophrastus Paracelsus, overghesedt wten Latijn in Nederlandtsche duytsche spraecke, door M.E.B.
Thantwerpen by my Jan van Waesberghe woonende op onser Vrouwen kerckhof inden schilt van Vlaenderen. Anno M. CCCCC ende LXIII.
Met Gracie ende Privilegie, kl. in-8^o.

Eerst: titelblad, opdracht van Everaert, voorreden en inleiding van Paracelsus, 8 ongec, bladen of 16 bladz., verder 60 aen eenen kant get. bladen of 120 blz., al te samen 136 blz.

Everaert draegt zijn boek op aen den Eersamen, wijsen ende voorsienighen Geeraert Baeck, zijnen besonderen ende ghetrouwen vriendt, en teekent: Desen 3 Septembris 1563. In Antwerpen. Sub Conjunctione Saturni et Jovis.

Na verhaeld te hebben hoe de geneeskunde te allen tyden in groote achting is geweest, en hoe zy by de Arabiers, Egyptenaers, Persen, Grieken en Latynen vereerd werd, valt hy hevig uit tegen het diep verval, waerin die wetenschap in zyne dagen geraekt was. ‘Maer nu ter tijt (zegt hy) Godt betert,

[p. 457]

soo is de Medecijne ghecomen in een verachtinghe, om datse ghevallen is in handen van vele ongheleerde ende onvernufte menschen, de welcke de conste vander Medecijnen exerceren sonder practijcke, onbevreesdelijc ende sonder conscientien. Want daer en is voorts aen niemandt hoe bot ende ongheleert dat hy oock wesen mach, hy en derf hem wel terstondt voor een expert ende gheschikt medecijn uutgheven. Jae de conste der Medecijnen is soo verre ghecomen onder de handen der ongheleerden, datse niet alleene misbruyckt en wordt van quacksalvers, pockmeesters, barbiers, apotekers, oft ongheleerde ende dwalende medecijns, maer oock van coken, bancketmakers, guychelaers, muylstooters, camerspeelders, en alle dierghelijcken stuytvossen ende landtloopers, de welcke die conste der medecijne deerlijck handelen ende misbruycken, die beter behoorden voor beuls dan voor medecijns ghehouden te wesen, aenghesien dat si soo avontuerlijck met het leven vande menschen spelende zijn, meer soeckende haerlieder eyghen bate ende profijt, dan de rechte conste, ende hen selven vervoorderende de siecke menschen te cureren oft te ghenesen de selve ter doodt brenghen.’

Indien men Everaert op zijn woord moet gelooven, dan zag het er destijds zeer erg met de geneeskunst uit, maer men verlieze niet uit het oog dat men dergelyke klachten, dergelyke zwarte schildering in meest alle tijdvakken aentreft, en by vele schryvers en wel vooral by die, welke met nieuwe leerstelsels optreden, en om zoo te zeggen eene omwenteling in de wetenschap willen te wege brengen.

5. Politica van Justvs Lipsivs, dat is: Vande Regeeringh van Landen ende Steden, in ses Boecken begrepen. Waer inne een yeghelijck Vorst, oft andere inde regeeringe ghestelt zijnde, claerlijck mach sien, hoe dat hy die ghemeene sake behoorlijck sal moghen bedienen.
Ouergheset wten Latijn in Nederlantsche sprake, Deur Marten Euerart B (aldus).

[p. 458]

Ghedruckt tot Franiker by Gielis Vanden Rade. Anno M.D.XC.
Men vintse te coop by Cornelis Claesz. tot Amstelredam opt Water int Schrijfboeck.
In-8^o. 12 ongec. bladen of 24 blz. en verder 286 blz⁽¹⁾.

Everaert teekent de Voorreden van zijn boek wt Leyden desen 25 dach van Oogstmaent, in den Iare 1590, en hy richt het tot: Den eerenvesten, achtbaren, eerweerdighen, ende seer voorsinnighen Heeren, Mijnen Heeren Schoutet, Burgemeesteren, Schepenen ende Raedt vande seer vermaerde Coopstadt van Amstelredam.

Van die Voorreden, waerin, onder anderen, de verdiensten van Justus Lipsius worden uiteengezet, schrijf ik hier het begin en het einde af, opdat men daerdoor over den schrijftrant van Everaert kunne oordeelen: ‘De Poëten (zegt hy tot het magistraet van Amsterdam) hebben vremde dinghen ghedroomt van den staet vande gulden eewe, hoe dat in dien tijden gheen sake ghebreek en was, om wel ende salichlijck te leven. Ende hoe wel dat yeghelijcke eewe behoort zijnen lof ghegheven te werden, nochtans ist dat yemant wil aenmercken dese tegenwoordighe tijden, hoe wel dat de selfste vol beroerten zijn, hy sal lichtelijck mercken, dat dese onse eewe met reden mach heeten een gulden eewe. Want behalven dat Godt almachtich dese eewe heeft willen vercieren met die kennisse ende t'licht van zijn Godlijck woort: soo heeft hy daer en boven alle consten, wetenschappen, ende leeringhen soo hooghe laten climmen, dat de selve van swerelts begin noyt soo hooch gheweest hebben....’ Ten slotte zegt hy, sprekende van het werk van Justus Lipsius, waervan hy de vertaling had ondernomen: ‘.... Welck Boecxken ick nerghens by en can beter ghelijcken dan by een Schip dat de vier deelen der werelt heeft deurseylt, ende in alle die vermaertste Havens ende Coopste-

(1) Men vindt dezen titel reeds opgegeven, alhoewel onnauwkeurig, by De Reiffenberg, de Justi Lipsii Vita et Scriptis, bl. 173, in de Mémoires sur les Questions proposées par l'Académie Royale. T. III, Brux., 1823, in-4^o.

[p. 459]

den heeft ingenomen ende gheladen, costelijcke speceryen, ende edel gesteenten, goud ende silver, oft aldercostelijcste dat inde selfde Steden ghevonden wert: Maer also ick tselfde ghevonden hebbe aende Romanische custen, van eenighe jonghe Stiermannen verlaten, den welcken de verborghen Clippen, Bancken oft ondiepten, die ontrent de selve custen gheleghen zijn, by avontuere niet wel bekent en waren, soo hebbe ick t'selfde met alle neersticheyt ende seer grooten arbeyt ghebrocht aen onse Nederduytsche custe, nochtans niet sonder seer groote moeyte, onweer, ende seer groot perijckel. Want also ick van verre t'begeerde lant was siende, soo is daer opgestaen een seer groot onweer ende storm wten westen; sulcx dat deur verscheyden winden t'samen blasende, dit costelijck Schip in d'wterste noot was van te moeten verlaten de gesien custen vande Nederduytsche Landen, ende die wilde ende woeste Zee weder in te seylen op Gods ghenade, ten hadde ghedaen een salighen windt wten Oosten waeyende, deur den welcken ick dit Schip ghelucsalich inde Haven ghebrocht hebbe. Tselve voorts bevelende onder die bewaringhe van ulieden mijn E.W. ende seer Voorsinnighe Heeren, die t'selfde teghen alle derghelijcke ende ander onweer in ulieder Haven wel sult bewaren: Waer wt een yeghelijck inde Regeeringhe ghestelt, van dese costelijcke waren sal moghen halen, om hem selven te helpen ende vercieren, tot vermeerderinge van zijnder eeren, ende tot profijt ende welvaert vanden ondersaten. Wt Leyden desen 25 dach van Oogstmaent, inden Jare 1590.

Deze regelen, die als proeve van Everaerts stijl kunnen dienen, maken ter zelfder tijd, als 't ware een tegenhanger uit van hetgene hy ten jare 1563, in de inleiding van den Labyrinthus zegde. Hierin immers zag hy alles in het zwart: volgends hem was nooit de geneeskunst lager gevallen, enz., terwijl hy in de Voorreden van de Politica zijn tijdvak hemelhoog opzet.

In het voorbygaen zal ik hier doen opmerken, dat de eerste

[p. 460]

regels van die Voorreden doen vermoeden dat hy zijn vaderland verlatende, protestant was geworden.

6. T' boeck vande Vroet-wijfs. Int welcke men mach leeren alle heymelicheden vande Vrouwen, ende in wat ghestalte de Mensche in zijn Moeders lichaem ontfanghen, groeyet ende gheboren wort. Voorts hoe alderleye sieckten die den Craemvrouwen lichtelijck overcomen, met costelijcke Medicijnen moghen voorcomen ende ghenesen worden. Alle t' samen uyt eyghen ervarentheyt vanden seer vermaerden Jacob Ruffen, Stadt Medicijn tot Zurich, eertijts in druck uytghegheven, ende nu ter tijt op een nieu verbetert, ende met schoone Figueren verciert.
Daer by ghevoecht zijnde een profytelijcke leeringhe van het Voesteren ende handelen vande nieugheboren kinderen.
Overgheset uytten Hoochduytsche in ons Nederlantsche spraecke, door Martyn Everaert. B.
T'Amstelredam.
By Cornelis Claesz. Boeckvercooper, woonende opt water int schrijfboeck, anno 1604.
In 4^o. Eerst de titel en dan, tot aen het register⁽¹⁾, 80 aen eenen kant geteekende bladen of 160 blz.

Op het titelblad eene groote, in hout gesneden plaet, verbeeldende eene kamer, waerin eene vrouw te bed ligt, een eerstgeboren kind gewasschen wordt, enz. Boven die plaet staet er eene drieregelige spreuk getrokken uit Genesis III. Verder bevat het boek nog drieendertig platen in houtsnede, welke in den tekst gedrukt zijn.

De goedkeuring door de Staten-Generael der vereenigde Nederlanden aen den amsterdamschen boekdrukker Cornelis Claesz verleend, is gedagteekend van den XIII february 1591. Men mag dus veronderstellen dat de eerste druk van dit boek alsdan verscheen. Doctor De Meyer bezit slechts eene uitgave van 1668. Het is waerschijnlyk dat er nog meer drukken bestaen dan die welke wy tot hiertoe kennen.

(1) Ik zeg tot aen het Register, omdat dit aen het exemplaer, dat ik bezit, ontbreekt.

[p. 461]

Uit het hier opgegevene blijkt het, dat Marten Everaert, die altijd achter zynen naem, of by de aenvangletteren van zynen naem, eene B voegt, om aen te toonen dat hy van Brugge geboortig was, reeds in 1563 te Antwerpen woonde, en in die stad de werken van Paracelsus vertaelde. Hy was aldaer nog in 1567 en waerschijnlyk ook nog in 1582, in welk jaer zijn Weerkundig Kalender verscheen. Wanneer hy naer Noord-Nederland vertrok, is onzeker, misschien in 1585, na de overgave van Antwerpen aen Parma, althands men vindt hem te Leiden in 1590. Het was aldaer dat hy de Politica van Justus Lipsius, die destijds aen de beroemde hoogeschool van die stad, eenen leerstoel bekleedde, in onze tael overbracht. Hy liet zijn boek drukken by den antwerpenaer Gielis van den Rade, die insgelyks zijn vaderland had verlaten, en zich te Franeker had neêrgezet. Waerschijnlyk gaf Everaert zijn Boeck vande Vroetwijfs in 1591⁽¹⁾ uit. Of hy later naer Duitschland getrokken is, vermits er te Heidelberg in 1600 een nieuwe druk verscheen van zyne Ephemeridae, is my niet gebleken.

In welk jaer hy ter wereld kwam, en wanneer en waer hy stierf, heb ik nergends gevonden.

Everaert was, zooals het uit de door hem in het licht gegevene werken genoegzaem blijkt, zeer ervaren in het latijn en het hoogduitsch, en hy beoefende met vlijt zyne moedertael, die hy met veel gemak en losheid schreef. Ook uit de verscheidenheid der werken, die hy vertaelde, kan men veronderstellen dat hy veelvuldige kennissen had opgedaen.

Ik kan echter met den geleerden heer De Meyer niet instemmen, wanneer hy zegt: Everaert était un des plus savants médecins et mathématiciens de son temps. Het dunkt my immers dat men,

(1) De eerste hoogduitsche uitgave van het werk van Ruef of Ruffen verscheen te Frankfort, by Sigismond Fieravent, in 1580.

[p. 462]

om zulk gunstig oordeel te vellen, van hem andere werken zou moeten kennen, dan die welke men tot hiertoe bezit. Het zijn immers slechts vertalingen van Paracelsus en Ruffen. Die twee schryvers maekten in hunnen tijd eenen zeer grooten opgang door geheel Europa; maer het komt my voor dat Everaert zich te veel door de nieuwheid liet medeslepen, en hen blindelings, tot geestdryvery toe, bewonderde, zonder gewaer te worden dat het goede, hetwelk in hunne boeken voorhanden is, onder de gewaegdste en zelfs de buitensporigste leerstelsels 't eenenmael versmoord ligt.

Doch ik ben in deze zaek een geheel onbevoegd rechter, en laet het aen anderen over om aen Everaerts de plaets toe te kennen, die hem onder de beoefenaers der geneeskunde toekomt. Dit valt geheel buiten mijn plan. Ik trek slechts de aendacht op dien man, omdat hy talryke werken in onze moedertael heeft in het licht gegeven, en lever eene bydrage tot het samenstellen eener algemeene biographie en bibliographie van ons vaderland.