Vaderlandsch museum voor Nederduitsche letterkunde, oudheid en geschiedenis. Deel 2

[p. 1]

Het Roelants-lied.

Te recht wordt het Roelants-lied onder de schoonste voortbrengsels van de epische dichtkunst der middeleeuwen gerekend. Het is ook tevens een stuk, dat, zoo door den aerd als door de beroemdheid der helden die er in optreden, en waeronder Karel de Groote, Roelant, Olivier, Turpijn en eenige anderen hoofdrollen spelen, eenen overgrooten byval vond by al de volkeren, waerover zich de heerschappy van Karel uitstrekte, en dat uit dien hoofde in onderscheidene talen overgebracht en behandeld werd.

Met de Nevelingen, den Walewein en den Grimbergsche oorlog, is het Roelants-lied een dier weinige middeleeuwsche stukken, waerin een uitmuntend plan wordt aengetroffen, terwijl in meestal de overige epopen er in 't algemeen weinig orde heerscht. Dikwijls immers gaet de dichter geheel in 't wilde voort, zonder dat men kan raden waer hy voornemens is te landen. Het plan van het Roelants-lied is duidelyk aengewezen, en al de onderdeden van het stuk zijn te voren berekend en met veel kunst afgemeten.

[p. 2]

Vier voorname helden, zoo als ik boven zegde, treden er in op: Roelant, die al de andere verre overtreft; Olivier, die een weinig minder is; de aertsbisschop Turpijn, en eindelyk Karel de Groote. By deze kan men nog Gueloen⁽¹⁾ voegen, wiens rol zoo belangrijk is, en wiens karakter met zulke vaste en tevens fyne kleuren geschilderd wordt. In het vyandlyk kamp treft men slechts koning Marcelijs⁽²⁾ aen, by welken men nog den enkelen emier Baligant kan voegen. Deze echter komen eerst in het tweede gedeelte des dichtstuks op. De knoop van allen is de slag te Roncevaux.

Een weinig bekend feit uit het leven van Karel den Groote, de nederlaeg van de achterhoede zijns legers by de terugkomst uit Spanje in 778, heeft tot eerste grondlage van het dichtstuk gediend. De beroemde Einhard of Eginhard is de eenige geschiedschryver, die daervan, zoo in het leven van Karel den Groote als in zyne Annales, met korte woorden gewag maekt. In het Roelants-lied echter wordt alles in het breede verhaeld en op eene dichterlyke wyze ingekleed. Zie hier den korten inhoud.

Karel, de machtige keizer, verbleef zeven jaren in Spanje, gedurende welken tijd hy geheel dat edel land, tot aen de zee toe, aen zyne macht onderwierp. Er is geen slot of het wordt ingenomen; geene stad, geene vesting die aen zyne wapenen kan wederstaen, uitgenomen het eenige Saragossa op de helling van eenen berg gelegen. Deze stad behoort toe aen koning Marcelijs, die God niet aenbidt, maer Mahomet dient, en Apollo aenroept. Onheilen hangen dezen noodwendig over het hoofd.

Koning Marcelijs bevond zich te Saragosse in zynen boomgaerd, waer hy meer dan twintig duizend mannen rond zich geschaerd

(1) In 't fransch Guenelun of Ganelon.

(2) In 't fransch Marsilie of Marsile.

[p. 3]

had. Aldaer nam hy het woord en sprak zyne hertogen en graven op deze wyze aen: ‘Heeren, verneemt de moeilykheden waerin wy ons bevinden; keizer Karel uit het zoete land van Frankrijk is ons in het onze komen bespringen. Mijn leger is niet groot genoeg om hem slag te leveren, en ik heb geen volk genoeg om het zyne te overtreffen.’ Geen zyner Sarazynen, Blancardin van het kasteel van Val-Funde uitgenomen, antwoordde hem een enkel woord. Deze was een der wijste heidenen; een ridder vol moed en een bekwaem raedsman om zynen meester wel ter hulp te komen.

Hy sprak tot den koning, om hem moed in te boezemen: ‘Zend boden aen Karel, aen dien stouten en trotschen vorst; zend hem ryke geschenken, en doe hem verstaen dat hy naer Aken zou terug trekken, beloof hem dat gy hem aldaer zult komen vinden om de christene wet aen te nemen, en om hem manschap te doen. Vergt hy gyzelaers, zend er hem dan tien of twintig, ja zelfs onze vrouwen en kinderen, om hem op die wyze dus beter in slaep te wiegen.’

Deze raed wordt goed gevonden. Koning Marcelijs zendt eenige zyner voornaemste heidenen als gezanten naer Karel, aen wien zy beeren en leeuwen met hazewinden, zeven honderd kemels en duizend valken, vier honderd muilezels met goud en zilver geladen, vijftig wagens vol met bezanten van fijn goud aenbieden. Zy raden hem aen Spanje te verlaten en naer Aken terug te keeren. Karel raedpleegt zyne baroenen, Roelant, Olivier, Turpijn, Ogier en anderen. Hy verhaelt welke geschenken koning Marcelijs gezonden heeft, en tevens welke beloften deze hem doet van christen te worden, indien hy met zijn leger Spanje wil verlaten en naer Aken terug keeren.

Nadat de keizer zyne redevoering geëindigd had, stond Roelant op om hem tegen te spreken. Hy haelt vroegere voorbeelden van de trouwloosheid van koning Marcelijs aen, en besluit, dat vermits men thands zeven jaren in Spanje heeft doorgebracht,

[p. 4]

men den oorlog met meer kracht dan ooit moet voortzetten en zich over de vroeger begane trouwloosheden wreken.

De keizer, by het hooren dezer redevoering, streelt zynen baerd en antwoordt niet. Gueloen alléen nadert tot den troon en spreekt tot Karel: ‘Vermits koning Marcelijs u laet weten dat hy uwe dienstman wil worden, van u Spanje te leenhouden, en zich aen onze christene wet onderwerpen, waerom zouden wy tegen hem nog geweld gebruiken? Aen den hoogmoed moet men den teugel niet vieren. De wijsheid gebiedt dat men het voorstel aenneme.’

De hertog Naimes, de voorzichtigste kryger van Karels hof, trad op en sprak in den zelfden zin als Gueloen. Geheel de vergadering juichte zyne redevoering toe.

‘Wie zullen wy dan, riep Karel uit, als gezant naer koning Marcelijs zenden?’ Eindelyk, op het aenraden van Roelant, draegt hy dezen last aen Gueloen op. Deze neemt, tegen zynen dank, die moeilyke taek op zich, en bezweert met duren eede zich op Roelant te zullen wreeken; doch hy kan niet weigeren aen Karel te gehoorzamen. ‘Gerechtig heer, zegt hy, wat gy my gebiedt zal ik vervullen; ik zal my naer Sarragossa begeven; doch ik weet wel dat wie daer naer toe trekt, niet terug komt.’ - ‘Treed nader, sprak Karel, aenvaerd den gaenstok en den handschoen; gy ziet, het zijn de Franschen die u deze zending opdragen.’ - ‘Ik begrijp, grimde Gueloen, dat het Roelant is die my dit heeft berokkend.’ Toen hy den handschoen wilde aennemen, viel deze ter aerde. ‘God, riepen de Franschen uit, wat voorspelt ons dit? die boodschap naer Saragossa zal ons groote onheilen baren!’ - ‘Heeren, riep Gueloen, gy zult het later vernemen! Alzoo ik moet vertrekken, wil ik niet langer vertoeven!’ - Karel hief zyne rechter hand op, zegende Gueloen en overhandigde hem den reisstok en den brief.

Gueloen maekt zich reisvaerdig, doet zyne gulden sporen aen,

[p. 5]

en vertrekt naer Saragossa. Vóór koning Marcelijs gekomen, spreekt hy stout: ‘God, dien wy allen moeten aenbidden, houde u in zyne hoede! De machtige Karel doet u kond: vooreerst dat gy de christene wet zoudt zweren; op die voorwaerde zal hy u de helft van Spanje in leen geven. Weigert gy dit aenhod, dan zult gy met geweld genomen worden en in banden geslagen. Aldus zult gy naer den zetel van het keizerrijk, naer Aken gevoerd worden, alwaer een vonnis uw lot zal beslissen, en gy eenen smadelyken dood zult sterven.’ Koning Marcelijs wordt bleek van woede; de speer, die hy in de hand houdt, is gereed om Gueloen te doorbooren. Doch men weêrhield hem. Gueloen dit bemerkt hebbende, had naer zijn zweerd gegrepen. Maer de Sarrazynen vallen tusschen de twee in, en beletten hen handgemeen te worden. Gueloen maekt aen den koning wijs, dat Karel aen hem de eene helft van Spanje zou laten op de reeds gekende voorwaerde van het heidendom af te zweren, en dat de andere helft aen Roelant zou worden afgestaen.

Koning Marcelijs begaf zich naer zynen tuin. Aldaer tot bedaerdheid gekomen, verzoent hy zich met Gueloen, aen wien hy eenen vilten mantel aenbiedt, die meer dan vijf honderd ponden gouds waerd is. Gueloen aenvaerdt dit rijk geschenk. Thands wordt het verraed gesmeden. Men komt overeen dat Marcelijs het voorstel van Karel zou aennemen, en hem gyzelaers en geschenken zenden. Deze zal dan naer zijn land terug trekken en een klein gedeelte van zijn leger, twintig duizend mannen, onder het bevel van Roelant en Olivier achterlaten. ‘Zend dan honderd duizend uwer heidenen om de Franschen te overvallen. Ongetwyfeld zullen deze de nederlaeg hebben, en Roelant en Olivier eens gesneuveld zijnde, dan is Karels macht gefnuikt!’

De valsche Gueloen zweert zijn verraed op het heiligdom dat in het gevest van zijn zwaerd Murglein bevat is, en koning Marcelijs legt den zelfden eed af op den boek, waerin de wet van Ma-

[p. 6]

hom en Tervogant geschreven is en die hy op eenen elpen-beenen troon, welke vóór hem stond, deed openleggen.

Gueloen vertrekt overladen met geschenken.

By het leger van Karel teruggekomen, verklaert hy dat Marcelijs het heidendom zal afzweren, en zich voor het overige zal onderwerpen, en van hem Spanje in leen zal houden.

‘De hemel zy geloofd,’ riep Karel uit, ‘gy hebt u voortreffelyk van uwe zending gekweten! Het zal u rykelyk beloond worden.’

De aftocht wordt in het leger door duizend klaroenen geblazen. De peerden worden geladen, en men brengt alles in gereedheid om naer Frankrijk terug te keeren. Karel, die in Spanje de kasteelen verwoest heeft, verklaert zelf dat er aen den oorlog een einde is, en zyne legerbenden keeren den rug naer dit land.

De dag gaet onder, de nacht is donker; en Karel heeft onheilspellende droomen.

Als het morgenlicht doorbreekt, stijgt hy te peerd. ‘Zie hier de engten, heeren, beslis wie de achterhoede daer door zal brengen!’ - Gueloen antwoordt: ‘Mijn schoonzoon Roelant.’ - De keizer, aen wien hy wantrouwen inboezemt, beziet hem links. - ‘En wie zal de voorhoede tot geleider verstrekken?’ ‘Ogier van Denemarken. Gy hebt immers geenen ridder, die daer toe bekwamer is.’

Roelant verbitterd omdat men hem aen de achterhoede stelt, breekt tegen zynen schoonvader in scheldwoorden los, en zich tot den keizer wendende, vraegt hy dat hy hem den boog, welken hy in zyne hand houdt, toevertrouwe. - ‘Ik zal,’ roept hy, ‘hem beter vasthouden, dan Gueloen deed, toen gy hem den reis-stok behandigde!’

Een traen blonk in het oog des keizers. Hy wil aen Roelant de helft van geheel zijn leger toevertrouwen; 'doch deze vraegt slechts twintig duizend mannen. ‘Dat is voor my genoeg, roept hy uit, trekt gy gerust de engten door. Zoo lang ik leef hebt gy voor niemand te vreezen!’

[p. 7]

Met Roelant blyven de twaelf genooten, zijn boezemvriend Olivier en de bisschop Turpijn, en verder graef Gerer, met Joos en Berenger; en Jastor en de oude Anseïs; de koene Gerard van Roussillon met den ryken Gaifier en andere meer.

Roelant laet de engpassen met duizend mannen bezetten, om den doortocht van Karel te beveiligen.

Karel altijd vol wantrouwen trok voort met de tranen in het oog. En toen de oude hertog Naimes hem naer de reden van zijn verdriet vraegt, dan antwoordt hy dat hy verraed vreest van wege Gueloen. ‘Hy zal,’ zucht hy, ‘Frankrijk in den rouw dompelen. Dezen nacht heb ik in eenen droom, de speer in myne hand zien breken. Door zynen raed heb ik Roelant in de achter-hoede geplaetst. Indien ik, o hemel! hem verlies, dan zal niemand my zijn gemis kunnen vergoeden!’ Honderd duizend Franschen deelen in de droefheid van hunnen vorst. Allen zijn in diepe onrust voor Roelant.

In tusschentijd had Marcelijs al de baroenen van Spanje, hertogen, graven, burggraven, emieren, en almacoren byeen geroepen⁽¹⁾. In min dan twee dagen tijds vergadert hy er twee mael honderd duizend. De trom slaet in Saragossa. De koning doet het beeld van Mahomet, dat door elken Sarazijn aengebeden wordt, ten toon stellen. Dan snelt hy in aller ijl met geheel zijn leger, tot dat hy eindelijk de wimpels en de vaendels des franschen legers, waerin de twaelf genooten van Frankrijk zich bevinden, in het gezicht krijgt.

De neef van Marcelijs vraegt hun de eer om Roelant te mogen bekampen. De koning staet hem dit toe. Elf andere genooten scharen zich rondom hen; zy pochen dat zy Karels paladynen zullen verslaen en rusten zich tot den strijd uit⁽²⁾.

(1) Hier beginnen de fragmenten uit het volksboek.

(2) Hier valt het brusselsch fragment in.

[p. 8]

De Sarazynen laten hunne bazuinen kletteren. De klank treft de ooren der Franschen.

‘Blaes uwen hoorn, vriend,’ roept Olivier tot Roelant⁽¹⁾. ‘Karel, die het zal hooren, zal zijn leger doen terug keeren en ons met zyne edelen ter hulp komen.’ - ‘God beware my daervan, antwoordt hem Roelant: het zoete Frankrijk mocht er zyne eer door verliezen. Niemand zal kunnen zeggen dat ik ooit uit vrees van heidenen den horen heb gesteken. Als ik my in het gevecht zal bevinden, zullen de Sarazynen mijn zwaerd beproeven.

Roelant is dapper; maer Olivier is voorzichtig; beiden zijn wonderen van moed. Olivier verwijt nogmaels met zachtheid aen zynen vriend dat hy te roekeloos is, maer Roelant roept hem toe dat niets hem zal doen terug deinzen. ‘Welaen!’ schreeuwt hy tot de Franschen, ‘wilt gy stryden?’ En het heele leger zweert liever dood te blyven dan voor den vyand te wyken. Turpijn, de aertsbisschop van Rheims, zegent de stryders, en schenkt hen in den naem des Heeren vergiffenis voor hunne zonden; maer kloek moesten zy slaen, wilden zy den hemel verdienen! Roelant, op zijn ros Veillantif gezeten, met zyne schitterende wapenen toegerust, trekt aen het hoofd zyner makkers de vyanden te gemoet. Een bode kwam de twaelf genooten uitdagen om tegen twaelf sarazijnsche koningen te stryden. Het voorstel werd aenvaerd.

Den eersten ziet men den neef van koning Marcelijs⁽²⁾ bedreigend toerennen; doch Roelant gaet hem te gemoet, en geeft hem eenen slag, die zynen schild en zijn lijf doorsteekt, en hem ontzield ter aerde doet zinken. Een broeder des konings met name Franceroen⁽³⁾ wil zynen neef wreeken; hy beschimpt de Franschen

(1) Hier begint het eerste blad van het haegsche fragment.

(2) De fransche tekst van Génin noemt hem Aelroth.

(3) Falsaron zegt het fransch.

[p. 9]

en daegt ze uit; maer Olivier rijdt tot den spotter; Franceroen steekt den held een wijd gat door het harnas nevens den halsberg⁽¹⁾; maer hy moet dien aenval boeten, want Olivier ontneemt hem de spraek met het leven. De aertsbisschop Turpijn velt Corsabel, eenen koning van Barbaryën neêr; ridder Eggherijn⁽²⁾ doodt Malprise van Brigale⁽³⁾; hertog Sampsoen⁽⁴⁾ den fellen Sarazijn Ancryle; kortom de twaelf genooten verslagen elk eenen heidenschen vorst, en niet een hunner bekomt eenig leed⁽⁵⁾.

Maer Marcelijs nadert met zijn ontzaggelyk leger, dat door zyne buitengewoone talrijkheid de Christenen moet verpletten. Hy is woedend over de dood zyner bloedverwanten en bondgenooten, en zweert ze te wreeken. Het gevecht wordt algemeen. De Franschen doen wonderen van dapperheid; maer redden kan het hen niet. Zy verschrikken over hun eigen klein getal en de ontelbare menigte der vyanden. Wanhopen doen zy echter ook niet; want Turpijn moedigt ze aen, en belooft hun, indien zy sneven, de martelkroon in hemelrijk.

De eerste genoot die door het zwaerd eens Sarazijns omkomt is Ingelen van Aschoengie⁽⁶⁾. Het was een hard verlies voor de Christenen; wel is waer werd hy onmiddellyk door Olivier gewroken, die zynen moorder Boorijn en dezes ros met eenen slag in tweeën hieuw.

Zeven dergelyke slagen bracht Olivier nog toe op eenen stond, en de Christenen riepen: Montjoye! Maer het zwaerd des helden brak door; hy zelf had het niet gezien; zoo vervoerde hem zijn

(1) In de fragmenten van het volksboek wordt Oliviers halsberg door Franceroen niet doorsteken.

(2) In 't fransch Gerer.

(3) In 't fransch Mauprismes de Brigaut.

(4) In 't fransch Sanche.

(5) Hier eindigt het eerste blad van het haegsche fragment.

(6) In 't fransch Engelier le Gascon.

[p. 10]

moed, dat hy er bleef met voortvechten, tot dat Roelant hem dit deed bemerken.

Ondertusschen was het heel Frankrijk dóór een zoo schrikkelyk onweder, dat eenieder dacht dat het 's werelds laetste dag was. Het heele aerdrijk beefde!...

De slag wordt woeliger voortgezet. Nieuwe sarazijnsche drommen komen toe, en door den dood van Ingelen aengemoedigd, vallen zy de Franschen aen. Hertog Sampsoen en de heidene prins Walbruinen⁽¹⁾ rukken tegen elkander op. By de eerste ontmoeting ontgleden beider zwaerden; maer de tweede reis was 't voor den moedigen genoot noodlottig. Hy viel onder den slag des Sarazijns. Roelant wreekte op Walbruinen zynen vriend; hy stak hem het lijf door.

‘Blijft Roelant ongehinderd op zijn ros zitten,’ riepen de Sarazijnen, ‘zoo is de strijd verloren; vellen wy hem neêr, aen ons de zegen!’ En duizende zwaerden, schichten en speeren richtten zich tegen hem. Olivier dit ziende, zegde: ‘O God almachtig, welk ridder is toch Roelant! Hoe spytig dat wy na dezen dag met hem op het slagveld niet meer zullen stryden! O Roelant! kloeke held, uw dood zal voor Karel en voor het christendom een eeuwige rouw zijn!’ En hy gaf zijn paerd de spoor om zynen vriend by te staen⁽²⁾.

Roelant en Olivier beloofden elkander nu niet te scheiden; maer samen de Sarazynen aen te randen. Ook in de nabyheid vocht met hoogen moed de edele aertsbisschop Turpijn. Vijf duizend heidenen versloegen zy. Maer toch was het getal der vyanden zoo groot dat ook in der Christenen gelederen de lyken opgetast lagen. Eindelyk bleven er slechts zestig meer over om Marcelijs heir te bestryden.

(1) In 't fransch Valdabron.

(2) Hier begint het ryselsche fragment.

[p. 11]

Wat al wonderen van dapperheid zijn intusschen geschied! doch ook wat al helden liggen er gesneuveld! Slechts zestig Franschen blyven er nog over; maer deze zullen hun leven duer doen betalen.

Roelant, die zag hoe de zynen deerlyk verslagen waren, riep tot Olivier zynen vriend: ‘Helaes! het zoete Frankrijk mogen wy wel beklagen, omdat het zulke dappere baroenen verliest! Helaes! waerom is onze goede koning niet hier! hoe zullen wy hem onzen toestand doen kennen?’ - ‘Hiertoe weet ik geen middel,’ antwoordt Olivier, ‘maer de dood is beter dan de schande.’

‘Ik zal den hoorn blazen,’ zegt Roelant. ‘Karel zal het hooren en door de engpassen terug komen.’ - ‘Dat ware schande voor al uwe bloedverwanten! Toen ik er van sprak, dan wildet gy het niet doen, en thands zal dit, ten minste op mijn aenraden, niet meer gebeuren.’

Roelant wil toch blazen; doch Olivier blijft het hem afraden. Hieruit ontstaet er twist tusschen die twee goede vrienden. Eindelyk zegt Olivier tot zynen genoot dat, zoo zy het geluk hebben in Frankrijk terug te keeren, hy hem nooit de hand zyner zuster zal toestaen.

‘Waerom,’ zegt Roelant, ‘deze wrok op my?’ - Wel, ‘antwoordt Olivier,’ het is uwe schuld. 't Is door uwe onvoorzichtigheid dat onze Franschen gesneuveld zijn, en dat wy Karel den Groote geene diensten meer zullen kunnen bewyzen. Maer hadt gy my vroeger geloofd, dan ware de keizer terug-gesneld en wy waren zegevierend in dezen slag gebleven, of koning Marcelijs was levend of dood in onze handen gevallen.’

De aertsbisschop Turpijn verneemt hunnen twist: ‘In den naem van God, heer Roelant en gy heer Olivier maekt een einde aen dit geschil! Het blazen van den hoorn kan ons niet meer baten; maer toch zal het beter zijn dat de keizer komt; hy zal ons kunnen wreeken. De Franschen zullen onze in stukken gehakte lyken

[p. 12]

ontmoeten; zy zullen ze in kisten leggen, en door hunne lastdieren doen vervoeren naer Frankrijk, om aldaer op gewyden grond te worden begraven en aldus aen de tanden der evers, wolven en honden te worden onttrokken.’

Roelant brengt den hoorn aen zynen mond en blaest met groote macht. Men hoort het geluid meer dan dertig uren ver! Het klonk tot in de ooren van Karel en de zynen. ‘Onze krygers, zegt hy,’ zijn slaegs geworden.’ Maer de verrader Gueloen, antwoordde, ‘dat een ander zoo sprak, dan zou ik het eene groote leugen heeten.’

Roelant gaet voort, en blaest met zulk geweld dat het bloed hem uit den mond springt en dat de aders van zijn voorhoofd openbarsten. De klank des hoorns vloog zeer verre door de lucht heen, en trof Karels ooren aen het einde der engpassen. De Franschen hooren het insgelyks. De koning spreekt: ‘Het is de hoorn van Roelant! hy heeft hem nooit geblazen dan te midden van een gevecht.’ - ‘Het is geen gevecht,’ antwoordde Gueloen, ‘gy zijt oud en al geheel grijs geworden; zulke tael doet u aen een kind gelyken!’

Derderwerf blies Roelant den hoorn en met zulk geweld

dat hem die tempe scorren dochte.

De keizer doet het sein geven. De Franschen blyven stil zonder verder te gaen. Al de baroenen keeren hunne peerden om, en geven hun de spoor. Naer Spanje keeren zy terug.

‘Och, “roepen zy,” mochten wy Roelant nog levend zien, wat zouden wy met hem geduchte slagen toebrengen!’ - Doch vruchtelooze wenschen; zy zullen te laet komen!

Karel doet Gueloen gevangen nemen; later zal hy zijn verraed met den dood bekoopen.

Roelant heft zyne oogen naer de bergen op; wat al lyken van Franschen liggen er op de heide! ‘O Frankrijk! wat zijt gy een

[p. 13]

zoet land! Hoeveel kloeke helden hebt gy door myne schuld verloren! dat God, die nooit iemand heeft bedrogen, u helpe, u Olivier, u mijn vriend; u mag ik in dit gevaer niet te kort blyven. Vallen wy op nieuw de heidenen aen⁽¹⁾.’

Met Durandal in de hand, brengt hy menigen vyand geduchte slagen toe. Hy houwt koning Marcelijs, de rechter vuist af, en klieft het hoofd aen 's konings zoon.

Maer Gelifer, neef van Marcelijs, aen het hoofd van dertig duizend Mooren, komt vol van moed en gramschap aengereden. ‘Thands is ons einde nakend,’ riep Roelant uit; ‘ik weet wel dat ik niet lang meer te leven heb; maer het is een lafaerd, die zijn leven niet duer verkoopt!’

Gelifer drijft zijn peerd naer Olivier toe, en steekt dezen van achter zijn speer in het lijf. ‘Die slag, grijnst hy,’ is wat hard voor u; het is voor uw ongeluk, dat Karel u met de achterhoede heeft gelaten!’ Maer terwijl Olivier die doodelyke wond ontvangt, laet hy zijn ontzaggelyk zwaerd Halteclere op het hoofd van Gelifer nedervallen met zulke kracht dat het den gouden helm verbryzelt en het hoofd in tweeën klieft. ‘Verwaten heiden, “grimt Olivier hem toe,” gy zult u, noch by uwe vrouw, noch by eene schoone van uw land, gaen beroemen over het leed dat gy my hebt toegebracht!’ Daerna wendde hy zich om hulp naer Roelant. Deze ziet verschrikt zynen doodelyk gewonden vriend aen, en valt van smart in onmacht. Olivier, wiens oogen door het groot verlies van bloed verduisterd zijn, kan niemand meer herkennen; hy brengt aen Roelant eenen yselyken slag op zynen helm toe, waerdoor deze tot aen den neus werd gespleten, doch die gelukkig tot op het hoofd niet doorging! Roelant sprak hem met zachtheid: ‘Mijn goede vriend, hebt gy

(1) Hier heb ik de fragmenten uit het volksboek en den franschen tekst gevolgd daer het ryselsche brokstuk te dezer plaetse stellig verminkt is.

[p. 14]

het met voordacht gedaen? Ik ben Roelant uw boezemvriend!’ - Olivier antwoordde: ‘Ik hoor u, maer ik zie u niet? vriend, God behoede u! Ik heb u geslagen, vergeef het my!’ - ‘Ik heb geen het minste leed. Ik vergeef het u geerne, zoo hier als voor God!’

Olivier voelt de huivering des doods: zyne oogen draeijen in zijn hoofd; hy heeft het gezicht en het gehoor verloren; hy stijgt van zijn peerd, en legt zich op den grond; hy bekent zyne schulden, richt zyne twee handen naer den hemel, smeekt God opdat hy hem het paradijs verleene, en Karel, het zoete Frankrijk, en Roelant boven alle menschen zegene. Zijn hart verbreekt, zijn helm valt over zyne borst: de held is dood!

Roelant, die zynen vriend ziet liggen, barst in zuchten los. - ‘Helaes! mijn goede makker, wy waren zoo vele dagen, zoo vele jaren te samen en nooit had ik van u te klagen, noch gy van my! Thands, dat gy dood zijt, is my het leven een last geworden.’

Van den rouwe die hadde Roelant
viel hi in onmachte te hant,
maer saen hi bequam,

en dan zag hy dat al de Franschen gedood waren, uitgenomen alleen de aertsbisschop Turpijn en Gautier.

De drie helden vallen te samen op de vyanden⁽¹⁾. Roelant velt twintig spaensche Sarazynen neêr, Gautier zeven en de aertsbisschop vijf. Doch duizend vyanden te voet en veertig duizend te peerd werpen uit de verte eenen regen van schichten, pylen en speeren, waerdoor de reeds zwaer gekwetste Gautier afgemaekt wordt, en Turpijn's peerd onder hem gedood. O wat onheil als de aertsbisschop neêrvalt!

Roelant vecht als een dappere, maer geheel zijn lichaem wordt als door eenen brand verteerd en hy lijdt aen eene verschrikkelyke hoofdpijn. Zyne slapen zijn geborsten, maer des niet te min

(1) Hier eindigt het ryselsche fragment.

[p. 15]

vat hy op nieuw zynen hoorn op eenen zoo droeven toon! De keizer blijft ylings stil staen. ‘Geloof my, heeren, onze zaken gaen slecht, zeer slecht! Mijn neef Roelant zal nog heden ons verlaten: ik hoor aen zijn geblaes, dat hy niet lang meer zal leven! Doe al de bazuinen klinken om hem te antwoorden.’ Dadelyk worden zestig duizend bazuinen geblazen, zoodanig dat de dalen en de bergen in de verte weêrgalmen⁽¹⁾.

Zoodra de heidenen dit hooren, vallen omtrent vier honderd hunner te samen op Roelant met een yselyk geweld. Doch de held gelukt er in om hen op de vlucht te dryven. Zijn ros Veillantif, door twintig wonden afgemat, was onder zynen meester dood gebleven. Hy vliegt Turpijn, die doodelyk gewond en zieltogend is, ter hulp, klemt hem tegen zyne borst, en nadat hy hem op de groene zode heeft doen nederzitten, zegt hy hem: ‘Ik doe u eene bede: onze makkers, die ons zoo lief waren, zijn dood, maer wy moeten ze niet verlaten. Ik zal hunne lyken gaen opzoeken, en ze hier brengen.’

Roelant zocht ze op, en bracht ze voor den aertsbischop. Turpijn hief al weenende zyne hand op en zegende de gesneuvelde Franschen.

Naer het slagveld teruggekeerd, vond Roelant het lijk van zynen vriend Olivier; hy prangde het tegen zynen boezem, en bracht het, zoo hy best kon, voor Turpijn. Dan viel een droevig tooneel voor. Het vaerwel van Roelant aen zynen dooden vriend: dit scheiden was zoo pynelijk, dat de held in onmacht viel.

In het Roncevaller dal is er eene bron van zoet water: Turpijn wilde er naer toe, om er Roelant mede te laven; doch de macht ontbrak hem om terug te komen: hy zelf viel ter aerde neêr met de dood op het lijf.

(1) Hier eindigt het tweede blad van het haegsche fragment. Voor het overige volgde ik den franschen tekst, by voorkeur aen de proza van het volksboek, die te veel afwijkt van het oude gedicht.

[p. 16]

Als Roelant uit zyne bezwyming terug komt, ziet hy den aertsbisschop uitgestrekt ter aerde liggen; met gevouwen handen en de oogen naer den hemel gericht, smeekt hy God, dat hy aen Turpijn het paradijs verleene. Hy ook voelt wel dat zijn einde nadert. Hy bidt voor zyne genooten opdat God ze tot zich roepe, en hy zelf beveelt zich den engel Gabriël aen. In de eene hand houdt hy den elpenbeenen hoorn, in de andere Durandal. Op eene hoogte geklommen, met het gezicht naer Spanje gekeerd, zit hy by een koornveld; onder eenen schoonen boom, by vier marmeren blokken, viel Roelant op de groene zode in bezwyming neder, want de dood was hem nakende.

Een Sarazijn wil Roelant zijn zwaerd ontrukken; maer deze die het bewustzijn terug bekomt, vat zynen hoorn, en geeft er aen den heiden zulken verschrikkelyken slag mede, dat hy dood ter aerde valt.

Roelant wordt gewaer dat het gezicht hem verlaet; hy richt zich op zyne voeten, maer zijn gelaet is bleek. Hy poogt Durandal tegen eene rots in stukken te slagen; doch het blijft ongedeerd; hy somt al de heldendaden op, die hy met dit zwaerd bedreven heeft. Nu zet hy zich onder eenen hoogen pijnboom neder, het aengezicht naer Spanje gekeerd; zijn zwaerd en zijn hoorn liggen onder hem. Dan bekent hy zyne schuld, en smeekt God om vergiffenis voor al de zonden, die hy sedert zijne geboorte heeft bedreven. Met het hoofd op den arm gebogen en de handen te samen gevouwen is hy de eeuwigheid ingetreden. Sint Michiel en sint Gabriël voeren zyne ziel naer den hemel!

De keizer komt in het Roncevaller dal terug. Hy roept Roelant, hy roept den aertsbisschop; hy roept Olivier; hy roep de twaelf genooten, die hy alle daer had gelaten; maer geen hunner antwoordt. ‘Ik mag my wel beklagen,’ zegt hy, dat ik in dezen bloedigen strijd niet tegenwoordig was.’ Wanhopig trekt hy zich de haren uit den baerd.

[p. 17]

Men besluit de Sarazynen te vervolgen; maer als Karel den avond ziet aenkomen, dan valt hy op zyne knieën en smeekt God opdat de zon niet zoude ondergaen, ten einde hy de vyanden kunne inhalen. De Sarazynen worden overvallen, naer Saragossa opgedreven en over de kling gejaegd. Ontelbare vluchtelingen worden in den Eber gedreven, waerin zy deerlyk omkomen.

Wanneer Karel geheel het leger der Sarazynen vernietigd ziet, stapt hy van zijn peerd, en valt op zyne knieën om God te danken. Als hy zijn gebed geëindigd heeft en opstaet, dan is de zon onder. - ‘Thands is het tijd ter rust te gaen,’ zegt de keizer.

De krygers afgemat leggen zich ter aerde, en vallen in eenen diepen slaep. Men had vergeten eenen schildwacht te plaetsen; doch de engel Gabriël waekte aen de sponde van Karel. In zynen slaep had deze twee visioenen, waerin hem het toekomende voorspeld werd.

Koning Marcelijs, die naer Saragossa gevlucht was, had eenen brief geschreven aen Baligant, emier van Babylonië, om van hem hulp te vragen, hem tevens waerschuwende dat hy, indien hy geenen bystand ontvangt, gedwongen zal zijn de afgoden af te zweren, en de christene wet aen te nemen, en zich met Karel te verstaen. Doch Babylonië is ver afgelegen! Veertig zyner bevelhebbers worden door den emier byeengeroepen. Een ontzettend heir is te samen gebracht en komt Karel te gemoet. Het trekt te Saragossa binnen, alwaer koning Marcelijs zich bereid verklaert om Spanje aen den emier van Babylonië af te staen.

Karel, die zich naer het slagveld van Roncevaux had begeven, ontwaert het lijk van Roelant; hy berst in tranen en in klachten uit over dit verlies, en doet Roelant, Olivier, en Turpijn met de meeste zorg in marmeren grafsteden bestellen.

De strijd tusschen de heidenen en de Christenen begint. Dan eens schijnt de overwinning naer den eenen kant, maer dan naer

[p. 18]

den anderen kant over te hellen. Karel heeft besloten de dood zyner krygers te zullen wreeken; doch de emier Baligant, die zich aen het hoofd van zulk een talrijk leger bevindt, maekt zich ook bereid om over de Christenen te zegevieren. De slachting wordt verschrikkelyk.

Karel en de emier ontmoeten elkander. De keizer wil dat Baligant de christene leer zou aennemen; de heiden gebiedt aen Karel het christendom af te zweren. Er ontstaet tusschen hen twee een schrikkelyk gevecht. De emier geeft met zijn zwaerd zulken geweldigen slag op den helm van Karel, dat de helm in tweeën geplitst wordt, en het stael door het haer tot in het vleesch doordringt; Karel zwymelt en is vallens gereed; doch de engel Gabriël is tot hem gekomen, en zegt hem: ‘O machtige koning, wat doet gy?’ Op het hooren van deze stem denkt hy aen geen sterven meer; moed en krachten komen by hem terug. Met zijn zwaerd verbryzelt hy Baligants kostbaren helm geheel met fyne steenen bezet, doorklieft het hoofd, zoo dat de hersenen op den grond neêrspatten.

Het heidensch leger, dat den emier had zien neêrvallen neemt de vlucht. Koning Marcelijs sterft van rouw als hy dit onheil verneemt.

Karel neemt Saragossa in; de koningin Bramidonie geeft zich over. De keizer laet duizend mannen om de stad te bewaken. Hy trekt naer Frankrijk terug, en neemt de lyken van Roelant, van Olivier en van Turpijn mede, die te Blaye, in Sint-Romeins kerk, begraven worden.

Karel heeft geene rust vóór dat hy te Aken, den zetel van het keizerrijk, terug is. Aldaer worden de baroenen byeen geroepen om over Gueloen vonnis te spreken.

De schoone Alde komt vóór Karel, en vraegt hem naer Roelant, die gezworen heeft haer tot echtgenoote te nemen. Doch Karel barst in tranen los, en rukt de haren uit zynen baerd. ‘Helaes!

[p. 19]

vriendin,’ nokt hy, ‘gy vraegt my naer eenen doode; maer ik beloof u eenen dapperen man in zyne plaets te geven, mynen zoon Lodewijk.’ - ‘Die tael, antwoordt Alde, klinkt my zonderling in de ooren; Roelant kan ik niet overleven!’ en zy valt dood ter aerde voor de voeten van Karel neder.

Gueloen wordt geketend naer Aken gebracht; aen eenen pael vastgebonden, geven de dienstlieden hem slagen met stokken en lederen riemen. Aldaer verwacht hy zyn vonnis. Hy wordt beschuldigd de dood van Roelant, van Olivier en van dertig duizend Franschen berokkend te hebben. Gueloen bekent dat hy op Roelants leven uit was, omdat deze hem haette, maer hy beweert niet plichtig te zijn aen verraed. Een der bloedverwanten van Gueloen, Pinabel van Sorence, trekt het voor hem aen. De twaelf genooten, vermits Roelant toch dood is en in het leven niet meer kan worden geroepen, uit vrees van de vrienden van Gueloen, bidden den koning dat hy hem loslate, om hem in het vervolg met trouw en met liefde te dienen. Doch een jonge ridder, Diederik, is niet te vrede: hy wil tegen Pinabel vechten om den eisch van Karel te ondersteunen.

Alhoewel Pinabel een kloek en dapper man is, wordt hy door Diederik overwonnen en gedood. De gyzelaers die door Pinabel gesteld waren, worden opgehangen, en Gueloen met vier peerden van een gescheurd. Hy stierf als een plichtige verrader. Wie zynen evennaeste verraedt, het is recht dat hy zich er niet over beroeme.

Na dat Karel zyne wraek volbracht had, liet de weduwe van koning Marcelijs zich doopen; zy kreeg den naem van Juliane.

De dag gaet onder, de nacht overdekt het aerdrijk; Karel slaept in zyne gewelfde kamer. De engel Gabriël verschijnt hem, en wakkert hem aen om nieuwe overwinningen te behalen. Doch de keizer rukt zich de haren uit zynen baerd en zucht: ‘Och God! hoe vermoeijend is mijn leven!’

[p. 20]

Deze schets heb ik opgemaekt naer hetgene van het Roelants-lied in onze tael is overgebleven, zoowel naer de fragmenten der drie verschillende handschriften als naer die, welke in een volksboek der zestiende eeuw voorkomen. Waer deze te kort schoten, kwam my de oude fransche tekst door Génin uitgegeven⁽¹⁾ ter hulp. Voor het begin en voor het einde had deze laetste bron voornamelyk te raedplegen. Voor het midden van het dichtstuk, dat is den eigenlyken Roncevaller slag, kon ik de vlaemsche brokstukken volgen.

Dat het dichtstuk het eerst in het fransch geschreven werd, is hoogst waerschijnlyk. In deze tael is de oudste bekende tekst, die van zekeren Theroulde. Zijn werk, met eene vertaling van het Boek der Koningen, worden als de vroegste voortbrengsels van grooten omvang in de fransche tael geschreven, beschouwd. La Chanson de Roland van Theroulde bestaet uit vijf zangen, die te samen slechts ongeveer vier duizend verzen bevatten⁽²⁾. Het is dus veel minder uitgebreid dan de meeste andere middeleeuwsche epossen.

Men is het niet volkomen eens, wie die Theroulde of Turold was. Hy noemt zich op het einde van het epos:

Ci falt la geste que Turoldus declinet.

De naem Turold was zeer gemeen by de Noormannen, sedert het tijdstip dat zy zich, onder Karel den Eenvoudige, op franschen bodem vestigden tot na dat zy Engeland veroverden. In Normandië komt hy veel voor in oorkonden uit die eeuwen; maer elders in Frankrijk vindt men hem niet. De heer Génin denkt dat de dichter van het Roelants-lied wel zekeren Turold zou

(1) Het is de laetste uitgave van het fransche Roelants-lied. Parijs, 1850, in zeer gr. octaef.

(2) Het eerste boek heeft 659 verzen; het tweede 777; het derde 958; het vierde 867 en het vijfde 736. Te samen 3997.

[p. 21]

kunnen wezen, die eerst monik van Fécamp, in Normandië, later met Willem den Veroveraer naer Engeland zeilde en in dat land, de abdy van Peterborough, alwaer hy in 1098 stierf, tot belooning zyner bewezene diensten ontving. De beweegredenen van den franschen schryver om zulks te vermoeden, zijn echter niet zeer afdoende. Een andere Turold was leermeester van genoemden Willem; ware deze laetste de vervaerdiger van het gedicht, dan zou het wel tot het midden der elfde eeuw moeten opklimmen.

Wat er ook van zy, by Robert Wace en by andere schryvers leest men dat, vóór den slag van Hastings (1066), waerdoor Engeland onder het beheer van den noormanschen vorst kwam, zich zekere jongleur Taillefer, aen het hoofd der krijgsbenden van Willem bevond, en ze ten stryde aenmoedigde, al zingende:

De Carlemagne et de Rolant
et d'Olivier et des vassaux
qui moururent en Rainscevaux.

Het fransche Roelants-lied is, zooals meestal de oudste ridderromans, uit de volkszangen ontstaen. Ten onrechte heeft men het lang aengezien als gesproten uit de chronijk, welke tydens de middeleeuwen doorging als het werk van Turpijn of Tulpijn, aertsbisschop van Rheims. In het epos, zooals wy het zagen, treedt deze Turpijn op; doch hy sneeft op het slagveld. In de latijnsche chronijk echter, sterft Turpijn niet met de overigen; maer hy overleeft ze, en wordt zelfs als schryver van het stuk genoemd.

Turpijn, aertsbisschop van Rheims, heeft wezenlyk bestaen; maer de hedendaegsche kritiek heeft bewezen dat de chronijk, die men hem toeschreef, zijn werk niet is, maer wel dat van eenen schryver uit het laetste der XII^e eeuw. Zonderling genoeg dat zulk apocrief stuk in de middeleeuwen voor echt werd aengenomen, zelfs door de uitmuntendste geleerden, waeronder Vincentius Bellovacensis, Jacob van Maerlant, enz., terwijl zy de zangen

[p. 22]

der jongleurs, waerin nochtans in 't algemeen meer waerheid besloten lag, met verachting verstieten.

Het was op het gezag van eenen gewaenden brief⁽¹⁾ des pauses Calixtus II, van 1122 gedagteekend en in de prologue der chronijk ingelascht⁽²⁾, dat de pseudo-Turpijn zulken opgang maekte, want by dezen brief verklaerde de paus dat dit schrift als eene alles zins geloofwaerdige bron moest gehouden worden. De opsteller van het Magnum chronicon Belgicum⁽³⁾ is de eenige oude schryver, die van dezen brief van Calixtus II gewag maekt, en nog beroept hy zich op de chronyken, dat is hoogstwaerschijnlyk op den pseudo-Turpijn zelven. Er zijn geleerden geweest die de Turpijn-chronijk als de hoofdbron van al de ridder-romans van den Karelkring hebben aengezien; maer heden is men het eens dat zy in tegendeel uit deze getrokken is. Dat de pseudo-Turpijn slechts in de twaelfde eeuw schreef, blijkt uit geheel zyne wyze van vertellen, uit menigvuldige begrippen en toespelingen die aentoonen dat er reeds destijds kruisvaerten hadden plaets gehad. Zoo begint hy zijn werk met eenen tocht van Karel den Groote naer Jerusalem en eene reis naer Constantinopelen. Rond 1160, zoo men verhaelt, vond een aertspriester van Toledo, genoemd Juliaen, onder de boeken der abtdy van St. Denijs, by Parijs, een handschrift van den valschen Turpijn. Dit is, wat er Génin⁽⁴⁾

(1) Zonderling is het dat meestal de hedendaegsche geleerden, zoo als Warton, Guingenée, enz., elkander naschryvende, aen de echtheid dezes briefs niet schynen te twyfelen, terwijl Bayle, die in zijn Dictionnaire de zaek breedvoerig behandelt, geens zins zulke overtuiging had. En in der daed, hoe zou men meer trouw hebben in dien brief, die in de voorrede der Chronijk ingelascht is, dan in den pseudo-Turpijn zelven?

(2) Demarquette, Récit historique sur la Maison de Harnes, suivi d'une version romane de la Chronique du faux Turpin. Douai, 1856, bl. 101.

(3) Te vinden in de Rerum Germanicarum scriptores, uitgegeven door Pistorius. Franc., 1654. D. III, bl. 150.

(4) Ware het niet dat ik vreesde my hier te breedvoerig uit te laten over een onderwerp dat eigentlyk het myne niet is, zoo zou ik bewyzen dat al de redenen die Génin bybrengt om paus Calixtus II te doen aenzien als zelf de schryver van den pseudo-Turpijn te zijn geweest, ten volle ongegrond zijn.

[p. 23]

ook van zegge, de vroegste zekere melding van de beroemde Chronijk, wier ouderdom men in allen gevalle niet veel hooger kan doen opklimmen. De Chronijk van Turpijn werd meer dan eens in het fransch vertaeld, onder anderen in 1207, op last van Michel de Harnes, een zeer beroemd edelman, die aen het hof van Johanna van Constantinopelen, gravin van Vlaenderen, zeer in achting stond.

Het Roelants-lied ging in vele talen over. In Duitschland vertaelde zekere Pape Coenraed het eerst in 't latijn, volgends zyne eigene getuigenis en dan later in het hoogduitsch. Deze tekst is alleen hervonden en werd door W. Grimm uitgegeven⁽¹⁾.

Coenraed was in dienst van eenen hertog Hendrik, aen welken hy zijn gedicht opdroeg. Grimm denkt dat die hertog Hendrik de Leeuw, van Saksen, (1139-1180) is, en hy meent te mogen veronderstellen dat de vertaling van Pape Coenraed tusschen de jaren 1173-1177 gemaekt werd.

Later wrocht zekere Stricker het Roelants-lied in het hoogduitsch om. De hoofdinhoud bleef de zelfde, doch hy verwyderde zich van Pape Coenraed ‘durch vielfache Veränderungen des Ausdrucks, noch mehr durch Ausslassungen und Erweiterungen, und wirkliche Zusätze.’ De byvoegsels van Stricker werden niet meer uit den franschen Roelant geput, maer wel uit andere bronnen.

Het Roelants-lied ging verder nog over in het italiaensch, het spaensch, het ijslandsch, het latijn en zelfs in het grieksch.

Het vroegtydig bestaen in onze tael van dit beroemd dichtstuk kan bewezen worden niet alleen door de menigvuldige toespelingen op hetzelve, die men in de schriften der dertiende en der

(1) Ruolandes Liet.. Göttingen; 1838 in-8^o.

[p. 24]

veertiende eeuw, zoo als Van Maerlant, Van Heelu, in het berijmde leven van Jezus, de chronijk van Velthem en de Doctrinale aentreft, maer zelfs ook door de overgeblevene fragmenten, waerin onder anderen de dorre toon, de onregelmatigheid der verzen, en de veelvuldige drievoetige regels, teekens zijn van eenen hoogen ouderdom⁽¹⁾ en de beryming van het dichtstuk tot misschien het laetst der twaelfde eeuw kunnen doen opklimmen.

Jammer is het dat er tot hier toe geen volledige dietsche tekst is teruggevonden. Al wat er van bekend is, heb ik byeengebracht en zal ik hier laten volgen.

Of men uit de overgeblevene brokken mag besluiten dat ons lied naer den tekst van Turold vertaeld zy, kan ik in het geheel niet verzekeren. Hierby schiet het in allen gevalle te kort. Het is niet zoo rijk aen beelden en aen kleuren, en veel der belangrijkste plaetsen zijn in het onze weggelaten. Waerschijnlyker komt het my dus voor dat er in het fransch nog eene of meerdere andere lezingen hebben bestaen, waernaer het onze zoude bewerkt zijn. Want zoo niet dan zou men moeten veronderstellen dat de vertaler aen het oorspronkelyk stuk veel meer veranderingen, vermeerderingen of inkortingen heeft doen ondergaen, dan zulks gewoonlyk het geval was, wanneer een dichtstuk in onze tael overgebracht werd.

Wat er ook van zy, het ons overgeblevene bestaet uit:

1^o Tachtig verzen op een snippertjen perkaments geschreven, dat vroeger tot eenen codex van rond het midden der veertiende eeuw, behoorde. Het werd in den rug van een vóór eenige eeuwen gebonden boek, ontdekt door den heer K. Ruelens, beambte by de koninklyke bibliotheek te Brussel, en het wordt thands aldaer in de afdeeling der handschriften bewaerd. De heer professor Stallaert heeft dit fragment in den Algemeene Konst- en

(1) Jonckbloet, Geschiedenis. D. I, bl. 258.

[p. 25]

Letterbode, voor het jaer 1851⁽¹⁾, met eene voorrede en eenige ophelderende aenmerkingen laten drukken. Later heeft de heer De Baecker hetzelve in zyne Chants historiques de la Flandre (400-1650), ingelascht, en daerby eene fransche vertaling gevoegd⁽²⁾. Daer dit lapjen perkament slechts een klein getal verzen bevat, heb ik het hier, ten einde men al wat er van ons Roelants-lied overgebleven is, byeen hebbe, nogmaels opgenomen. Het gaf my de gelegenheid om by de aenvullingen, reeds door den heer Stallaert gedaen, er eenige nieuwe te voegen, zoodat men omtrent alles wat door de schaer weggesneden, of door gaten in het perkament verdwenen is, hier terug vindt. Het aldus bygevoegde heb ik in cursief laten drukken. By eene nauwkeurige inzage van het fragment, heb ik eenige betere lezingen kunnen geven.

Het stukjen perkament behoorde tot een handschrift in kwarto-formaet, op twee kolommen geschreven, elke van veertig regels. De tachtig verzen, die overgebleven zijn, maekten de eerste kolom der voorzyde en de tweede der keerzyde uit, zoodat er twee andere kolommen, die men op veertig verzen elk mag berekenen, tusschen de twee andere ontbreken.

2. Een fragment van 336 verzen, hetwelk door den heer J.W. Holtrop in 1840, op de koninglyke bibliotheek te 's Gravenhage ontdekt werd⁽³⁾. Ik deel het hier mede onder N^r II, volgends een afschrift, hetwelk ik verschuldigd ben aen de vriendelykheid van den hoogleeraer Jonckbloet, aen wien ik hier openlyk mynen dank betuig.

Het handschrift, waertoe dat brokstuk behoort, heeft men gezegd nog uit de twaelfde eeuw te zijn⁽⁴⁾. Waerschijnlyk is het slechts uit de dertiende.

(1) D. II. Bl. 406-410.

(2) Rysel, 1855. Bl. 95-101.

(3) Zie Algemeene Konst- en Letterbode voor het jaar 1840. Haarlem. Bl. 180.

(4) Jonckbloet, Geschiedenis der Middennederlandsche Dichtkunst. D. I, bl. 258.

[p. 26]

Het blijkt uit den tekst, dat er te midden in het bewaerd gebleven vel vroeger een ander was, dat verloren is gegaen. Daeruit volgt dat er tusschen den laetsten regel van het eerste gedeelte:

Ghi heren met cleinder pinen,

en het begin van het tweede:

Sulc mort was nie gewrocht,

eene nog al groote gaping is.

3. Een fragment van 382 verzen door my op de bibliotheek te Rysel, ten jare 1835, ontdekt. Het maekte ongeveer een dubbel vel uit van een perkamenten handschrift van rond het midden der veertiende eeuw, en had tot schutblad gediend. Hierdoor was het nog al sterk beschadigd, zoodat er hier en daer woorden geheel of gedeeltelyk verdwenen waren of bezwaerlyk te lezen vielen. Uit hetgene ons van dezen Codex is overgebleven, ziet men, zoo door de herhaling van onnoodige verzen als door talryke schrijffouten, dat hy met slordigheid was geschreven. De handschriften, waertoe de andere fragmenten behoorden, waren veel zuiverder.

Toen ik myne ontdekking deed, schreef ik dadelyk zoo zorgvuldig mogelyk het fragment af, en ik beval het verder aen den heer Lafuite, destijds bibliothekaris, aen. Doch die heer is sedert overleden, en helaes! toen ik in 1855 nog eens wilde de door my in den tijd genomene kopy, met het origineel gaen vergelyken, schreef my de heer Ch. Paeile, aen wiens zorgen thands de ryselsche bibliotheek toevertrouwd is, dat het aldaer niet meer te vinden was, en dat het vóór zyne benoeming tot bibliothekaris moest verdwenen zijn, vermits hy het nooit gezien had. Waerschijnlyk heeft men het als een oud stuk perkament van geener waerde weggesmeten.

Dat fragment, hetwelk eenige verzen meer dan het haegsche telt, valt gedeeltelyk met hetzelve in. Zoodat de verzen 1 tot 123

[p. 27]

van het eerste overeenstemmen met v. 255 tot v. 380 van het andere; alhoewel de lezing der beide teksten zeer verschilt.

Doordien een gedeelte van het dichtstuk ons door de fragmenten van twee verschillende Codices is bewaerd gebleven, beloopt het getal der behouden verzen gezamenlyk slechts op ongeveer 560. Het is dus maer een klein gedeelte van het Roelants-lied dat tot ons in handschriftelyke bronnen is gekomen.

Doch er bestaet nog:

4^o Het volgende volksboek, waervan het eenig bekende exemplaer onder my berust:

Hier beghint dē droeflijcken strijt opten Berch vandē Roncevale in Spaengien geschiet daer Roelant en̄ Olivier metten fleur van kerstenrijck verslaghen waren.

Eene groote plaet in houtsnede volt byna geheel het titelblad. Hierop is afgebeeld Karel de Groote op eenen troon zittende, omringd van zyne twaelf genooten. Boven den keizer hangt een wapen, half het keizerrijk (de dubbele arend), en half het koningrijk van Frankrijk (de drie leliën).

Onderaen leest men:

Gheprint Thantwerpen, op die Lombaerde Veste, in den witten Hasewint, by my Jan Van Ghelen.

Deze titel is in rood en zwart, en verder in Sinte-Pietersletteren, zoo als geheel het boekjen, gedrukt.

Het is een in-4^o van 36 ongecijf. bladen, of 72 bladzyden.

Op het laetste blad ziet men het in hout gesneden vignet van den drukker. Het verbeeldt twee rechtstaende hazewindhonden die een monogramma vasthouden. Rondom de spreuk: fide - nvn - qvam - pollvta.

Naest dit vignet leest men:

c. Dit boecxkē is geuisiteert by meester Adam Swingedau Officiael vā Brugge. En̄ is toegelaten bi consente vāden houe den .XX. Novembris. Int iaer .LII. Gheteekent by den Secretarius de

[p. 28]

Langhe. Gheprint Thantwerpen, op dye Lombaerde Veste, inden witten Hasewint, by my Jan Van Ghelen. Anno. M.D.LXXVI.

Uit deze goedkeuring blijkt dat dit boek reeds vroeger, en wel ten jare 1552, gedrukt werd. In welke stad echter is my niet gebleken.

Mijn eenig exemplaer werd vroeger door mynen geachten professor en vriend Mone beschreven⁽¹⁾. Dat volksboek is gedeeltelyk in verzen en gedeeltelyk in proza. Genoemde geleerde was van gevoelen dat de opsteller het oude dichtstuk voor hem had liggen, doch niet in zijn geheel, en dat dit de reden was waerom hy er proza byvoegde. Zulks komt my insgelyks als waerschijnlyk voor; maer Mone heeft niet in acht genomen, dat wanneer men de onderscheidene plaetsen in onrijm te samen voegt, zonder aendacht te nemen op de ingelaschte verzen, men toch een volledig en onafgebroken verhael heeft dat op het volgende uitkomt:

Sint Jacob van Compostelle verschijnt 's nachts aen Karel den Groote, wanneer hy te Aken in 't bed ligt. De heilige beklaegt zich aen hem, omdat de Sarazynen in het bezit zijn van zijn graf. De keizer laet zich bewegen, en besluit Spanje aen de heidenen te betwisten. Roelant, Olivier en de andere genooten zullen hem, benevens de bloem van Frankrijks adel, op dien tocht vergezellen. Maer Gueloen, de schoonbroeder van Karel, heeft in zyne jeugd de weduwe van den soudaen Synagoen verleid, en by haer twee kinderen verwekt, Marcelijs en Baligant, die thands aen het hoofd der Sarazynen in Spanje staen.

Hy verstaet zich heimelyk met zyne twee onechte zonen, en, zonder dat het iemand weet, heeft hy reeds de christene leer afgezworen, want hy wil keizer zijn in de plaets van Karel.

Gueloens dochter Irena, die met den griekschen keizer in

(1) Uebersicht der Niederländischen Volks-Literatur. Tübingen. 1838. bl. 36. - Ook aengehaeld by Jonckbloet, Geschiedenis der Middennederlandsche Dichtkunst. Amsterdam, 1851. D. I, bl. 264.

[p. 29]

huwelyk was, vermoordt haren echtgenoot, die besloten had zich by Karel te voegen om te samen de vyanden des geloofs te bestryden.

De Franschen trekken in Spanje. Op het aenraden van den verrader Gueloen, wordt het bevel over de voorhoede (avant-ghaerden), welke slechts uit twintig duizend man bestaet, aen Roelant toevertrouwd. Deze trekt de bergengten door, en verslaet eene felle reuzin. Ook dooden de overige ridders reuzen en heidensche koningen.

Hier begint een onbeduidend en zeer ingewikkeld verhael van den Roncevallerslag, dat in geener wyze aen dat van het oude epos mag vergeleken worden, en dat met byzonderheden, welke aen de Amadissen ontleend schynen, overladen is. In den strijd is het niet meer Roelant, maer wel Ogier van Denemarken, die de hoofdrol speelt. Het prozaverhael, dat hier byna geheel en al van de oude verzen afwijkt, komt voor den grondinhoud, later, dat is te beginnen van het oogenblik dat Roelant den hoorn blaest, weder overeen. Maer dan verder wordt het gedrag van Gueloen eenigs zins anders afgeschilderd en ten slotte wordt deze te Montfaucon opgehangen, terwijl zyne dochter Irena, die de Christenen heeft willen verraden, en hare twee kinderen de oogen heeft doen uitsteken, op bevel van Karel den Groote, door vier peerden aen stukken wordt getrokken⁽¹⁾.

Tot de beschryving van den slag terugkomende, verhaelt de omwerker thands het afscheid van Roelant en Olivier en de wyze hoe zy den dood vonden. Dat alles is, voor de hoofdpunten zooals in het epos. Roelant zieltogende verslaet met zynen hoorn nog eenen Sarazijn die hem zynen Durandal wil afnemen, en als hy sterft, dragen engelen zyne ziel in den hemel. Karel te laet in de

(1) Maerlant spreekt van deze keizerin Irena in den Spieghel historiael, III^e partie, VIII^e boek. Leiden, 1857. bl. 160.

[p. 30]

valei teruggekomen om de helden te redden, wreekt hunne dood op de heidenen.

Tot het samenbrengen van dit verhael heeft de vervaerdiger van het volksboek niet alleen het oude epos, maer ook andere bronnen geraedpleegd. Zoo was hem de Chronijk van Turpijn, hetzy rechtstreeks, hetzy uit andere schryvers, bekend. Hieruit trok hy immers het verschynen van sint Jacob aen Karel den Groote, en ook de veronderstelling dat Turpijn niet by den Roncevallerslag tegenwoordig, maer met Karel gebleven was.

Zonderling genoeg is het dat de opsteller van het volksboek, nadat hy de verzen van het oud dichtstuk heeft opgenomen, waerin men Turpijn onder de stryders geteld ziet, en zyne heldendaden bezongen worden, zulks geheel schijnt vergeten te hebben, wanneer hy zegt⁽¹⁾: ‘Onder alle zijn volck soo wasser een seer overmoedich heydens prince, wtermaten boven alle dander groot ende sterck, dye welcke gheheeten was Albuna, ende droech eenen standaert vanden Coninck Marcelijs om zijnder grooter stercheydt wil, als hem die edel fransche bisschop soo hooveerdelyck boven alle dander groot comen sach, soo dochte hy in hem selven als dat hy zijn groote hoverdye ter neder vellen woude. Dese bisschop was wel bekent metten bisschop Tulpijn, om dat hy so vroom was. So segghen eenighe dat hy selve Tulpijn was, een vanden twaelf genooten. Maer dat en was niet, want Tulpijn ende dye hertoghe van Bavier waeren met Coninck Kaerlen, ende niedt op den Roncevale, soo dye historie hiernaer verclaren sal.’

Ik zegde reeds dat de opsteller van het volksboek onderscheidene bronnen te rade ging. Behalve de Chronijk van Turpijn, kende hy nog den roman van Fierabras en dien van Ogier van Denemarken, waerop hy toespelingen maekt. Zoo spreekt hy van ‘Fierenbras van Alexandrien, den welcken Olivier verwon-

(1) Bl. 20 r^o.

[p. 31]

nen hadde in eenen camp, daer oock een schoone historie af is⁽¹⁾,’ en verder leest men: ‘Dese Ogier, hoewel dat hy den Keyser niedt lief en hadde overmidts dat Charlot zynen soone ghedoot hadde, nochtans so quam hy met veel volcx om Kerstenrijcke te hulpen naer Spaenghien⁽²⁾....’

Dit alles schijnt de hierboven gemaekte gissing, dat de vervaerdiger van het volksboek geheel het oude epos niet meer voor hem had, te bevestigen. Mone heeft eenige regels uit den prozatekst opgegeven, waerin hy verbrokene verzen terug vindt. Zie hier die plaets: ‘Hy velde selve menighen Sarazijn ter aerden, hy was seer groot te paerde; zijn manlycke slaghen ontsaghen die Sarazynen zeer, want hoe wreedelyck datse hem opliepen, hy wederstontse ridderlyck⁽³⁾.’ De duitsche geleerde herstelde dit op de volgende wyze:

Hi velde menigen ter aerden,

hi was sere groet te paerde;
sine manlike slagen
de Sarasine sere ontsagen.
Hoe datse hem opliepen wredelike,
hi wederstontse ridderlike.

De omwerking der oude verzen in proza is hier zeer waerschijnlyk; doch ik haeste my te verklaren dat het getal van dergelyke plaetsen in het volksboek zeer klein is, en dat men ongelijk zou hebben te veronderstellen dat al de proza slechts eene verkorting of omschryving zy van het oude epos. Dit zal in allen gevalle reeds genoegzaem blyken uit hetgene ik gezegd heb omtrent de andere bronnen, welke de schryver gebruikte.

Door wien en waer werd by ons het oude dichtstuk bewerkt? Door wien het volksboek? Daer omtrent valt er met zekerheid niets te bepalen. De goedkeuring van 1552, te Brugge gegeven,

(1) Bl. 7.

(2) Bl. 10 v^o.

(3) Bl. 19 r^o.

[p. 32]

doet ons natuerlyk aen Vlaenderen denken, ten minsten voor het gedrukte boek. En in de berijmde fragmenten, die in hetzelve voorkomen, zijn er eenige regels, waeruit men misschien mag besluiten dat het oude epos, waeraen zy ontleend schynen, door eenen Gentenaer gedicht werd. Ik bedoel de volgende verzen:

Des gonne ons God ende Sinte Amant!....
Nu help ons God ende Sinte Jan!....
In den name Gods ende Sinte Johan!....
Daertoe helpe my God ende Sinte Amant!....

Men weet immers dat Sint Amand, alhoewel de Apostel der Nederlanden bygenaemd, in zonderheid te Gent geëerd werd, en verder, dat, in vroegere dagen, de hoofdkerk dier stad (thands de kerk van Sinte Baef), aen Sint Jan toegewijd was.

Wat er ook van zy, ik achtte de fragmenten, die in het volksboek voorkomen, belangrijk genoeg om ze hier in te lasschen. Ik geef ze letterlyk, zelfs met de schrijffouten. Heeft iemand den lust, dan kan hy daervan eene kritische uitgave bezorgen. Het getal der verzen beloopt niet tot vijftien honderd, zooals Mone verkeerdelyk had gerekend.

De talryke toespelingen op het Roelants-lied in onze middeleeuwsche schryvers, het vroeger bestaen van onderscheidene handschriften, het drukken van het volksboek nog laet in de zestiende eeuw, zijn de eenige bewyzen niet van den byval, dien dat dichtstuk by onze voorvaders vond, en van de hoogachting, waerin het gedurende zeer langen tijd is gebleven.

Vóór ettelyke jaren reeds had ik de gelegenheid ter loops aen te toonen hoe, in die vroege tyden, het lezen van de ridderepossen begrepen werd in hetgene men noodig achtte tot eene treffelyke opvoeding⁽¹⁾.

(1) Le Livre de Baudoyn, comte de Flandre, suivi de fragments du Roman de Trasignyes publié par C.P. Serrure et A. Voisin. Brux., 1836. bl. XX-XXVII.

[p. 33]

Het zou niet moeijelijk vallen hiervan talryke bewyzen by te brengen. Ik zal er hier slechts een paer aenhalen. Boudewijn II, graef van Guisnes, die in 1220 stierf, had aen zynen zoon Arnold verscheidene meesters gegeven, waervan een, Robrecht van Constance genaemd, gelast was hem de hooge feiten van de roomsche keizers, van Karel den Groote, van Roelant en Olivier en van Arthur, koning van Britanië te verhalen. Een ander leermeester Wouter van Cluse, bloedverwant van den graef, maekte den jongeling bekend, zoo met de ware als verdichte geschiedenissen der engelschen, met Gormundns en Ysembardus, met Tristan en Isolda, met Merlijn en Marculf, enz.⁽¹⁾.

Een waelsche schryver der veertiende eeuw, Jacques de Hemricourt, spreekt van eenen edelen uit Haspegouwe, le Sire de Warfusée, in de volgende woorden: Ilh faisoit sa dite filhe, par ses maistresses, nourir en grand estat, aprendre et ensengnier tos ébatemens que nobles damoiselle doyent savoir de overeir d'or et de soie, et de lire ses hoires, remans de batailhes, joweir az eskas et az tables etc.⁽²⁾.

Het blijkt hieruit dat zelfs de schoone kunne, zeer wel met den inhoud van die gedichten moest bekend zijn⁽³⁾. Geen wonder dan, dat ouders, getroffen door de dapperheid, de zelfopoffering, de edelmoedigheid, de hoffelykheid der helden, die men in de

(1) Proinde militem quemdam veteranum Robertum dictum Constantinensem, qui de Romanis imperatoribus et de Karlomanno, de Rolando et Olivero, et de Arthuro Britanniae rege eum instruebat et aures ejus demulcebat..... et cognatum suum Wallerum de Clusa nominatum, qui de Anglorum gestis et fabulis, de Gormundo et Ysembardo, de Tristanno et Hisolda, de Merlino et Merchulfo... diligenter edocebat. Zie Lamberti Ardensis Chronicon Ghisnense et Ardense (918-1203), recens. Dion. Car. Gothofredus. Paris, 1855 in 8^o, p. 217.

(2) Miroir des Nobles de Hesbaye, bl. 6.

(3) Over de algemeene bekendheid en de hooge beroemdheid van het Roelants-lied verdienen vooral gelezen te worden: Francisque Michel, la Chanson de Roland ou de Roncevaux, Paris 1837 in-8^o. - De Reiffenberg, Chronique rimée de Philippe Mouskès. Brux. 1836 en 1838. Introduction. Tom I en II.

[p. 34]

poëtische gewrochten ziet optreden, meermalen aen hunne kinderen de namen gaven van diegene, welke zy hun als toonbeelden van moed en deugd wilden voorstellen. Dat het lezen van sommige letterprodukten dergelyken invloed heeft, kan men zelfs voor latere dagen en voor onzen leeftijd bewyzen. Het is wel sedert de romans van Bernardin de St.-Pierre, van madame Cottin, van madame de Staël, van Ducray-Duménil, van Chateaubriand, enz., dat men hoort spreken van Virginies, van Corinnes, van Malvinas, van Lolottes, van Rénés, enz.

Van de twaelfde eeuw tot het einde der zestiende eeuw toe, vindt men namen aen byna al de middeleeuwsche epossen ontleend.

Meest al werden de zulken door edelen of door lieden van eenig aenzien gedragen, dat is juist door die welker ouders eene letterkundige opvoeding hadden genoten. Uit den Arthur-kring ontmoet men: Iwein, Lancelot, Perceval, Tristram, Isolda, enz.; uit den Karel-kring: Roelant, Olivier, Ogier, Bertha, ja zelfs tot Malegijs toe.

Doch onder al die namen zijn het wel de twee eerste, die van Roelant en Olivier, welke men het meest tegenkomt, het is een nieuw bewijs hoe algemeen en hoe gretig het Roelants-lied gelezen werd.

Tot staving van het voorgaende, laet ik hier eenige voorbeelden volgen. Ik ga ze niet verre zoeken, en bepael my tot voornamen getrokken uit de lijsten der schepenen en andere magistraten van Gent en van het Vrye van Brugge⁽¹⁾. Wilde men dergelyke opzoekingen verder voortzetten en ze tot al de namen uit de ridder-

(1) De nauwkeurigste lijst der schepenen van Gent is te vinden in het Memorieboek der stad Ghent, uitgegeven door de Vlaemsche Bibliophilen. Gent 1852-1857. De namen der schepenen van het Brugsche Vrye staen in de Documents extraits du Dépôt des archives de la Flandre-Occidentale Priem. Brugge 1850. Deuxième série. Tome septième.

[p. 35]

romans uitstrekken, dan zou zulks eenigs zins tot maetstaf kunnen dienen om aen te toonen welk middeleeuwsch letterprodukt meer, en welk min in den smaek was gevallen en gelezen werd.

Op de aengehaelde lijsten treft men aen, als burgemeesters, schepen, baillius, 's graven-kiezers, overdekens, enz. te Gent:

Roelant van Wedergrate in 1449, en eenen anderen in 1507. - Roelant vanden Echaute 1453. - Mer Roelant de Baenst, ridder, 1476. - Roelant de Baenst, f. meester Roelants, van 1495 tot 1552. - Roelant Zoete 1506. - Roelant vander Zype 1506. - Roelant le Fevre 1514.

Te Brugge: Roelant van Caloen 1435. - Roelants, heer van Poucke 1467. - Roelant van Halewijn 1480. - Roelant van Maldeghem 1482. - Roelant van Meetkercke 1487. - Roelant van Moerkercke 1488. - Roelant van Rype 1508. - Roelant van Grouzeele 1544. - Roelant van Heule 1544. - Roelant Groenvelt 1547.

Te Gent: Olivier de Jaghere, 1414. - Olivier de Grave, 1455. - Olivier de Clerc, 1474. - Olivier de Baenst, 1476. - Olivier van Wijchuus, 1479. - Olivier Vaenkin, 1483. - Olivier de Cleerc, 1494.

Te Brugge: Olivier vander Hagen, 1270. - Olivier f. Bauwen Noes, 1283. - Olivier vanden Houte, 1340. - Olivier Utenhove, 1362. - Olivier vander Donck, 1379. - Olivier vander Hagen, 1385. - Olivier vander Gracht, 1442. - Olivier de Lannoye, 1452.

De meeste dezer voorbeelden behooren tot de vijftiende en zelfs tot de zestiende eeuw, omdat ik om deze by een te brengen niet anders dan twee lijsten van schepenen raedpleegde. Destijds was het immers de adel van minderen rang, of de hooge burgery, die dergelyke namen droeg. In vroegere eeuwen zou men ze meestal aentreffen by persoonen tot den ridderstand of tot den hoogen adel behoorende. Zoo leefde in 1167-1187, Olivier van Mache-

[p. 36]

len⁽¹⁾, en in 1191 Olivier van Sotteghem⁽²⁾. Met de namen aen de epossen ontleend, ging het juist zoo als met die dichtstukken zelven. Eerst maekten zy het genoegen uit der hoogste klassen, dan die der burgery, en eindelyk die van het volk.

Roelant was in de middeleeuwen zoodanig bekend, dat zijn naem tot aen klokken toe, en wel aen brand- of stormklokken gegeven werd. Wie heeft er niet van den gentschen Roelant hooren spreken? Wie kent er niet het opschrift:

Mijn naem is Roelant, als ic cleppe dan is 't brant;

als ic luide is het storm in Vlaenderlant⁽³⁾.

hetwelk te lezen stond op de klok, die ten jare 1314, onder het schependom van Willem Beer, door meester Jan van Ludeke en meester Jan van Roesbeke gegoten, in het Belfort werd gehangen? Een oude chronijkschryver Justus Billet, van den Roelant sprekende, zegt: Als mense luit es storme in 't lant. Tydens den opstand der Gentenaren, in 1539, had die klok zich menigmael laten hooren, daerom werd ze verbeurd verklaerd, en uit den toren naer beneden gehaeld; doch in 1544 bekwam Roelant vergiffenis, en werd hy wederom in het Belfort gehangen. Hy, die zulke bezwaerlyke tyden was doorgekomen, werd helaes! in 1659, in den toren zelven, in stukken geslagen! In dat jaer immers had het magistraet van Gent zich verstaen met den klokgieter Pieter Hemony, van Zutphen, om twee-en-dertig klokken voor den beijaerd te hergieten. Daertoe moest de stad hem de oude klokken van den beijaerd en ook den Roelant leveren. De stukken

(1) De Saint-Genois, Monuments anciens, bl. 476. - C.P. Serrure, Cartulaire de l'Abbaye de St. Bavon, bl. 53.

(2) Duchesne, Maison de Gand, bl. 675.

(3) Van dit opschrift, hetwelk in een groot aental boeken voorkomt, bestaet er meer dan eene lezing.

[p. 37]

werden naer stadswaeg gevoerd en men bevond dat die klok 12,485 ponden woog⁽¹⁾.

Ook te Haerlem las men op de brandklok:

Roelant de Groot is mijn naem;

tot godsdienst ben ic bekwaem.
Ic luude somtijds ten brande,
of als t'saem is van vyanden.
Gerrit van Wou, die mi goot,
CIƆ.CCCC. ende drie na Gods geboort.⁽²⁾

Het laet zich gemakkelyk verklaren hoe men aen klokken, en vooral aen brand- of stormklokken, den naem van Roelant gegeven heeft. Men luidde ze immers om de gemeente te doen vergaderen, of, wanneer de nood drong, het volk op de been te brengen, juist zoo als de hoorn van den beroemden paladijn diende om zyne krijgsbenden byeen te roepen, of om het noodsein te geven. De benarde toestand van Roelant, die, alleen overblyvende en doodelyk gekwetst, den hoorn stak om Karel te waerschuwen, moet op het volk eenen diepen indruk gemaekt hebben, en hieraen was het waerschijnlyk dat men dacht, wanneer men aen klokken den naem van den zoo beroemden held gaf.

Zie hier thands de onderscheidene brokstukken van ons Roelants-lied:

(1) Ik ontleen deze byzonderheden aen Steyaert, Volledige beschryving van Gent. Gent, 1857, bl. 115.

(2) Zie den Navorscher, 7^de jaar, 1857, bl. 34.

[p. 38]

I. Fragment van Brussel.

⁺Daer sal menech toe sien^{V. 1}
daer dese wijch sal gescien,²
ende wie haddent alsere verstaen
dat wise alle selen verslaen.

Doen sprac Borsabels, die coninc,

dat was warlike dinc:
‘Ic willer emmer een sijn.’
Doen sprac die bose barbarijn,^{V. 8}
hi was groet ende stare:
hine woude niet om C marc
ende tgoet dati. e... an
hadde, ochte ye gewan.
Elsloer van Burgan.. sprac sine rede:
‘Ic willer emmer een sijn mede’
Hi liep seerdere te voet
dan enech spaench ors doet.
Vorden coninc quam hi saen
ende sprac datment mochte verstaen:
‘Vindic Roelant in Rencevale,
soe waert mi te moede wale;
ic salne slaen met minen swaerde
oft het blijft a.e.. inen daerde.’

Een amirael quam daerna voren,

scone, ende rike, ende wel geboren,
dats hem niet en gebrac.
Vorden coninc quam hi ende sprac,
met herde overmoedeger tale:
‘Vindic Roelande in Roncevale,
ic sal sinen live maken fijn
ende alle die met hem sijn,

+ A.

V. 1 d'.

2 d'.

V. 8 b'barijn.

[p. 39]

 

sider meer hebben wi vrede

 

van Kaerlen, ende van den andren mede;^{V. 32}

 

noch selen wi hebben warlike^{V. 33}

 

dat suete lant van Vrancrike.’

35.

Alse hi die tale hadde geseit

 

dankes hem die coninc gereit.

 

Een amirael sprac van Buranien,

 

en was geen seldere in Spanien;

 

hi begonste heme vermeten,

40.

hi soude Roelande doen weten.

 

 

 

⁺Die here begonste hem vermeten,

 

die en woude hi niet vergeten,

 

hine soude met sinen swerde^{V. 43}

 

Roelande beloepen heerde;

45.

ende vermat hem dat hi Durendale

 

soude wederstaen met sinen stale.

 

Na deser talen waren gereit

 

die XII genoten, godweit!

 

ende traken vort met crechte

50.

ende met coenen gedachte.

 

Haere was wale^{V. 51}

 

vier dusent met getale.

 

Alsi doen vernamen

 

datsi biden Frans'. quamen,

55.

si scieden hem op dat slechte,^{V. 55}

 

als die gene die wouden vechten,

 

ende dede ane halsberge diere^{V. 57}

 

van rikeliker maniere.

 

Si bonden helme sarragose,

60.

ende gorden swerde vianose;^{V. 60}

 

hare spere waren te Valense gemaect

 

ende die timprage wel geraect.

 

Si bonden standarde groet,

 

wit, groene ende roet;

65.

die varuwe was goet ende diere,

V. 32 K'lē.

V. 33 w'like.

+ B.

V. 43 met bygevoegd, want te dezer plaetse is een lok.
sw'de.

V. 51 haere aldus.

V. 55 hē.

V. 57 halsb'ge.

V. 60 sw'de.

[p. 40]

 

ende van meneger manieren.

 

Si lieten stave ende paerde,

 

ende brachten op die waerde

 

orse groet ende starc,

70.

die wert waren meneger marc.^{V. 70}

 

Die sonne sceen scone ende clare;

 

doe blicte haer ghegare^{V. 72}

 

scone ende herde cierlike,^{V. 73}

 

gouts ende selvers gelike.^{V. 74}

75.

Si luden orgelen ende bosinen,

 

datsi te scoender souden scinen.

 

Groet geluut quam daer of.^{V. 77}

 

Si dadent dor prijs ende dor lof.

 

Die Frans'. hordent tgascal,^{V. 79}

80.

ende vernament overal.

V. 70 w't.

V. 72 h'.

V. 73 h'de.

V. 74 selv's.

V. 77 d'.

V. 79 tgascal, aldus.

II. Fragment van 's Gravenhage.

⁺Dan lachter had Vrancrike.
Olivier sprac: ‘Roelant,
woudi blazen den olifant,
dat soudic gherne sien,
mochtic u bringen indien.’
- ‘Trouwen, seitti, neen ghi niet:
dan wille God niet dat gesciet,
dat zoete Vrancrike bi mi
sijn eere verliese, hets so vri.
Pensen wi om de ere:
onsen loen duert emmermere.’

+ I. r^o. a.

[p. 41]

 

Roelant was des lives goet,

 

Olivier geradich ende vroet;

 

niemen en mochse vervaren

15.

alsi beide gewapent waren.

 

Doen sprac de coen Olivier:

 

‘Gheselle Roelant, nu mogdi hier

 

merken enen wijch gescien:

 

si comen ende en willen niet vlien,

20.

ende ghi en werdicht niet, Roelant,

 

te blasen den Olifant!

 

Quame ons te helpen die coninc,

 

dat ware ons eene scone dinc.

 

Siet alom, ende nemt ware,

25.

ende merct onse scare:

 

onse menichte es clene;

 

maer ic weet wel, dat God allene

 

bat mach dan al haer heere:

 

dat es ons een scone weere.

30.

‘Wi selen ons vercopen diere,

 

sprac Oliviere de fiere,

 

dat men ons ghewage

 

van nu toten doemsdage.’

 

Doen sprac de coene Roelant:

35.

‘Olivier, hets so bewant,

 

God sal onser ghewouden,

 

wi selen den strijd behouden

 

plaetse ende wijchstat

 

die vlie heb Gods had!’

40.

Die Fransoise doe seiden

 

datsi opter heiden

 

liever doot souden bliven

 

 

 

⁺dan si hem lieten verdriven.

 

Roelant ende Olivier

45.

waren coene ende fier,

 

ende begonden hem te scaren,

 

ende die met hem waren.

 

Die bisscop Tulpijn w... haer raet:

 

het was recht sijn daet,

50.

was goet ende godlyc,

+ I. r. b.

[p. 42]

 

ende den vianden vruchtelye.

 

Hi voer van scaren te scaren,

 

ende woudese met Gode bewaren.

 

Hi seide dus: ‘Lieve gesellen,

55.

hort, wat ic u sal tellen:

 

pensen wi om de ere,

 

onse loen duert emmermeere,

 

ende vecht dore onsen Here:

 

hi dogede vore ons anxst groot,

60.

ende vanden Joden slage groot;

 

wy mogen blidelike sterven

 

ende hemelrike verwerven.

 

Biddet Gode genade,

 

datti u berade

65.

ten besten op desen dach,

 

want hijt wel doen mach.’

 

Die bisscop seinse algader

 

ende bevalse den hemelscen vader.

 

Ic seggu waer af

70.

hi hem pennentencie gaf:

 

hi hiet hem datsi niet en vloen,

 

Want sijt node souden doen:

 

hi hiet hem grote slage

 

slaen in dien dage;

75.

ander pennentencie gaf hi hem daer,

 

dat seggic u overwaer.

 

Olivier ende Roelant

 

hadden die overhant,

 

ende trocken vort met hare scaren,

80.

als die onvervaert waren.

 

Roelandts ors hiet Valentijf:

 

en es niemen man, no wijf,

 

die beter ors ie sach,

 

dant was op dien dach.

 

 

85.

⁺Die edel grave Roelant

 

hadde een witte vane in de hant,

 

die lanc was ende breet:

 

fierlyc hire met reet.

 

Olivier reet openbare

+ I.v^o.a.

[p. 43]

90.

alre vorst in de scare:

 

die Fransoise quamen achter,

 

die herde node lachter

 

over hem souden laten gaen,

 

sine soudent wederstaen.

95.

Roelant sprac doe

 

den Fransoisen aldus toe:

 

‘Die heden niet ridder sal sijn

 

verliest de hulde mijn

 

ende den loen van onsen Here;

100.

elc pense omde ere;

 

die hier sterft, waerlike,

 

hi vart in hemelrike.’

 

Als dit Roelant had geseit

 

quam een bode over gereit

105.

haestelike ende seide,

 

dat si op der heiden

 

si twaelf woude vechten

 

jegen twaelf Karels knechten,

 

ende hem niemen in wederside

110.

en onderwonde vanden stride.^{V. 110}

 

Doen sprac Roelant: ‘Waerlike,

 

wi lovent alle blidelike.’

 

Roelant ende de sine

 

ghereiden hem jeghen de pine.

115.

Een des sconinx neve quam thant,

 

ende brocht een stoc inde hant:

 

den Fransoysen hi seide

 

datti hem vele leide

 

beraden hadde, diese daer liet,

120.

want haers lijfs ende waer niet.^{V. 120}

 

Roelant horde de tale

 

ende volgeden also wale,^{V. 122}

 

ende stacken inden schilde

 

alsoe verre als hi wilde,

125.

ende waerpen onwerde

 

doot vanden perde.

V. 110 Hs. En̄.

V. 120 sic.

V. 122 Hs. volgen.

[p. 44]

 

⁺Een wort en sprac hi nemmee,

 

ende brac den hals ontwee.

 

Doen seide de grave Roelant:

130.

‘Over inde duvel hant!

 

ghi beloget minen here,

 

ende seit hem lachter ende oneere,

 

datti ons qualike

 

ghelaten hadde int rike.

135.

Edel Fransoise, seiti, slaet,

 

want ons te doene staet:

 

het hevet emmer een becocht,

 

die jeghen Gode heeft gewrocht.’

 

Die hertoge Franceroen,

140.

hort watti sal doen.

 

Rouwe was in hem groot,

 

dat sijn neve so was doot:

 

hi verrechtem sciere

 

opden coenen Oliviere,

145.

ende stac hem een gat wide

 

neven den halsberch, aen deen side,

 

datter dore liep sijn spiet;

 

nochtan en quetstine niet.

 

Olivier riep sijn tekijn;

150.

hi pensde het soude gewroken sijn.

 

Hi vermat hem waerlike

 

dat soete lant van Vrancrike

 

sijn eere soude verliesen,

 

ende si alle doot kiesen.

155.

Olivier hads toren,

 

ende rechtem op te voren:

 

hem gheviel avonture,

 

dat hine stac aldure,

 

ende viel ter erden neder.

160.

Nemmer stontti op weder.

 

Doen sprac de coene Olivier:

 

‘Wine vruchten niet u dreigen hier.’

 

Cursubles, die coninc,

 

dats waerlike dinc,

165.

was van Berberien geboren:

 

hi dedem inden wijch voren;

+ I. v^o b.

[p. 45]

 

lude sprac hi ten Sarrasinen:

168.

‘Ghi heren, met cleinder pinen

 

 

 

⁺Selc mort was nie gewrocht,

 

noch ridder soe diere vercocht.

 

soe lange si beide vochten,

 

dat Olivier nemmer en mochte.

5.

Doen sprac hi openbare:

 

‘Lieve geselle, comt hare,

 

wi moeten met rouwe sceden.’

 

Doen ontvielen de tranen hem beden

 

uten ogen haestelike,

10.

ende weenden bitterlike.

 

Oliviere verseerde sine wonde:

 

dbloet ran hem uten monde,

 

ende viel in onmacht thant.

 

Doen sprac de grave Roelant:

15.

‘Hulpe God! lieve here,

 

ic vruchte dat beter sere;

 

Betic van minen orsse neder,

 

Ic commer niet op weder.

 

Ay! lieve geselle Olivier,

20.

moeten wi nu sceden hier!

 

Dat es mi de droefste dach

 

die ic nie met ogen sach!

 

Ay! Vrancrike, sprac Roelant,

 

hoe seere sidi gescant!

25.

Karel verliest nu, ons here,

 

datti wel clagen mach zeere!’

 

Vanden rouwe die had Roelant

 

viel hi in onmacht thant.

 

Maer schiere hi bequam:

30.

doen sach hi ende vernam

 

Olivier ten wigewaert gaen,

 

die vander onmacht was opgestaen.

 

Hem waren verdonckert daer

 

die ogen scoen ende claer;

35.

nochtan dedi groot genent,

 

ende ginc vechten al blent.

+ II. r^o a.

[p. 46]

 

Die edel grave Roelant

 

volgede Oliviere thant,

 

ende nam sijns ware

40.

inder Sarrasine scare.

 

Als Olivier vernam

 

 

 

⁺dat Roelant bi hem quam,

 

gaf hem Olivier een slach,

 

Dat hi en hoorde, no en sach.

45.

Doe sprac die grave Roelant

 

tote Oliviere thant:

 

‘Lieve geselle waer bi

 

soe hebdi geslagen mi?’

 

- ‘Lieve geselle, ne sie u niet;

50.

mi es leet, dat mi es gesciet.

 

Verghevet mi dor Gods ere,

 

want het rouwet mi herde zere.’

 

Doen sprac Roelant: ‘Olivier,

 

ic vergeeft u gerne hier.’

55.

Olivier neech hem dor dat,

 

ende trac achter een luttel bat,

 

want hem porde die doot,

 

die hem dede pine groot.

 

Hi viel neder op erde,

60.

ende bat Gode werde:

 

‘Here vergeeft mijn mesdaet,

 

ende hebt mijnre zielen raet:

 

wilt hare verlenen hemelrike,

 

want ic u getrouwelike

65.

ghedient heb al mijn leven.

 

Noyt en woudic u begeven!’

 

Doen benedidi Kaerle, den here,

 

ende dancte hem alder ere,

 

die hi ie van hem gewan,

70.

ende Roelant boven alle man.

 

Sijn hande hi ten hemel stac;

 

daer na hi nemmer en sprac.

 

Dus bleef Olivier doot.

 

Roelant hads rouwe groot,

75.

ende weende berde seere,

+ II. r^o b.

[p. 47]

 

ende badt onsen Here,

 

datti der zielen plege,

 

ende te hemelrike gewege.

 

van rouwe die hadde Roelant

80.

viel hi in onmacht thant.

 

Als hi bequam haddi toren,

 

datti Oliviere hadde verloren⁽¹⁾,

 

 

 

⁺sonder Gautier ende Tulpijn van Riemen.

 

Doen sprac Gautier sniemen,

85.

als hi gevloen quam

 

ende hi den grave Roelant vernam:

 

‘Nu hort hier, grave Roelant,

 

hets also met mi bewant:

 

dorsteken ben ic ende gewont

90.

toter doot, dat si u cont.

 

Grote mort es hier gewrocht,

 

dat hebben si diere becocht.’

 

Doen dit sprac die wigant

 

verkinden de grave Roelant.

95.

‘Gautier, seiti, sidi dat?

 

Ic hebbe u in menege stat

 

herde manlike gesien,

 

maer noit en woudi vlien....’

 

- ‘Soe en haddic nu gedaen,

100.

ic wille bi u sterven saen.’

 

‘Segt, waer sijn ons gesellen,

 

condire ons iet af getellen?’

 

‘Jayc, si hebben ons begeven,

 

ende sijn alle doot bleven.

105.

Ghine sietse levende nemmermeere,

 

no den coninc, onsen heere.’

(1) Zoowel uit den samenhang als uit het fransch blijkt, dat er in dit vers eene fout schuilt. In stêe van Oliviere moet men lezen alle die sine, of sine ghesellen, of wel zijn er achter dit vers een paar regels uitgevallen, die ongeveer aldus zouden kunnen worden aangevuld:

Datti Oliviere hadde verloren,
ende dander ghesellen die moesten sneven
ende doer hem verloren tleven.

(Aenteekening van den H^r Jonckbloet.)

+ II. v^o a.

[p. 48]

 

Doen hoorte dors Roelant,

 

ende riep ‘Monyoye!’ thant.

 

In die porsse hi reet,

110.

na die viande hi smeet.

 

Sijn geselscap was niet groot:

 

daer hijt vant in groter noot.

 

Hem volgde Tulpijn ende Gautier,

 

die coene waren ende fier.

115.

Doen versloecher Roelant

 

wel .XX. metter hant;

 

Gautier .VII., Tulpijn vive,

 

roefden siere vanden live.

 

Doen seiden die Sarrasine:

120.

‘Dese doent so wel an scine,

 

dat si ons welna souden maten;

 

nochtan selen si tleven laten.’

 

Roelant de grave fier.

 

 

 

⁺Tulpijn ende Gautier,

125.

bleven tsamen op der heiden,

 

datsi niet en wouden sceiden.

 

Qualic dorsten hem genaken

 

die Sarrasine, in waren saken.

 

Met gaveloten ende met scichten

130.

scoten si even gedichte.

 

Gautier wert dorscoten daer,

 

dat seggic u over waer;

 

Tulpijns ors scotense doot,

 

datti moest vallen inder noot,

135.

ende ghinc te voet staen,

 

dat zeggic u sonder waen.

 

Die bisscop Tulpijn riep,

 

daer hi te voet vechten liep⁽¹⁾:

+ II. v^o b.

(1) Hier zijn door den slordigen afschrijver blijkbaar de woorden van den bisschop overgeslagen, bij Michel St. CLIII. p. 81:

‘Ne sui mie vencut

Jà bon vassal n'en est vif recréut.’

Dan volgt in zes regels het verhaal van zijne mannelijke verdediging, waarop het koeplet besloten wordt met de merkwaardige regels, die ons de slordigheid van onzen afschrijver dubbel doen betreuren:

Ço dist la geste e cil ki el camp fut;
li ber Gilie, par qui Deus fait vertuz,
e [l. en?] fist la chartre et muster de Loüm.

(Aenteekening van den heer Jonckbloet.)

[p. 49]

 

Doen vinc Roelant ten zwerde,

140.

ende ginc vechten herde;

 

alsoe gewont alse hi was

 

sloech hire .XXX. int gras,

 

datti wert vermoyt zeere,

 

datti qualike mocht meere,

145.

ende was droeve om sijn verlies,

 

hem scorde de tempel doen hi blies:

 

hi sette den horen te monde,

 

ende blies ene lange stonde,

 

dat hem dede onsochte

150.

eer hi den luut volbrochte.

 

Karel horet daer hi was,

 

ende waert geware das.

 

 

 

Doen sprac Karel thant:

 

‘Noch horic, Roelant

155.

sal ons gebreken saen,

 

dat hebbic ant blasen verstaen.

 

Dier wille sijn sal niet sparen.’

 

Doen dedi blasen te waren

 

alt geblas datter was.

160.

Roelant verblide das,

 

dat es waerlike dinc,

 

dat hem soe na was die coninc.

 

tGheluut was groot over al,

164.

beide op berch ende in dal.

[p. 50]

III. Fragment van Rysel.

⁺Doen si te gadere quamen
ende elc anderen vernamen,
elc daer anderen bat^{V. 3}
niet te sceden optie stat,
bilovede herde snel;
elc ghetruwde anderen wel.
Daer mach men man doer heren sien
han hen tween daer ghescien,^{V. 8}
die hirschop soe sere hacht^{V. 9.}
dat man selke cracht
en mochte volleesten,
(dus tellen ons die gheesten),
vander payen lant.^{V. 14}

Roelant vernam sciere,

ende riep op Oliviere.
‘Gheselle, seyt hi, ghetrouwe,
hier es ghesciet groet rouwe,
dat Vranckerike claghen mach
van nu toten doemsdach;
want hets jammer groet
van desen die hier ligghen doet.’
Echt sprac Olivier oppenbare,
alse die te vechtene hadde gare:
‘Hi soude ons soe wreken,
men souder ewelike af spreken.’
‘Olivier, seyti, minne,
hoe selen wi beghinne,
hoe moghen wi hen doen verstaen
dat haer wille sal vergaen?

+ A. r^o kol. 1.

V. 3 daer, het Hs. d', zoo ook v. 7 en 8.

V. 8 han, voor an.

V. 9. hacht, voor acht.

V. 14 werd in het Hs. achtergelaten.

[p. 51]

 

O! grote oetmoede

 

es ons comen tonguede;

 

die Fransoyse selen hier sterven^{V. 33}

 

bi u, ende bederven.

35.

Die coninc Kaerle, ons here,

 

heeft verloren emmermere

 

beide hulpe ende raet;

 

dat heeft ghedaen dat baraet.

 

U coenheyt selen wi....

40.

.. me moghen o... der ... pē

 

..... en alle die doet . diese.

 

Vranckerike sal sijn ere verliesen!’

 

Tulpijn hevet ghehort

 

van hen beiden dese woert

45.

te hare hi sere toe reet;

 

want die alle was hen leet

 

hi lie ........

 

Olivier........

 

 

 

⁺.........

50.

dat men daer ave spreken mochte;^{V. 50}

 

wi selen onlanghe leven,

 

dese werelt moeten wi begheven;

 

wi mochten blidelike sterven

 

want wi hemelrike verwerven.

55.

Dblasen en hebt vernomen niet.

 

datter ons goet af ghesciet.

 

Hets te spade begonnen,

 

eer wi Kaerlen ghewonnen

 

ende der Fransoysen cracht,

60.

het soude wesen donker nacht.

 

Nochtan waert goet ghedaen^{V. 61}

 

Kaerle sal comen saen

 

ende hem soe diere wreken

 

dat men daer ave mochte spreken.

V. 33 Fransoysen, in het Hs. frans'.

+ A. r^o kol. 2.

V. 50 en ook v. 64 en 94, daer, in het Hs. d'.

V. 61 waert, in het Hs. w't.

[p. 52]

65.

Ende sal ons vele werde

 

doen graven in die erde,

 

dat ons wolf, no hont,

 

en slics in sinen mont.’

 

Roelant antwerden ghereit:

70.

‘Here, ghi hebt waer gheseit.’^{V. 70}

 

Doen sette Roelant

 

te monde den olifant

 

ende blies met groter cracht

 

ende met al siere macht.

75.

Nochtan waert goet ghedaen,^{V. 75.}

 

Kaerle sal comen saen,

 

dat enich man dade

 

hem ware God bi siere ghenade.

 

Kaerle horet ende sine gheselle,

80.

dat willic over waer tellen.

 

Doen sprac Kaerle, die here:

 

‘Hier en es gheen twifel mere.

 

Ic hore wel dat Roelant

 

doer noet blaest den olifant.’

85.

- ‘Hi heeft strijt vernomen

 

ende wilt dat si ons te hulpe comen.’

 

- ‘Mi .. ont ene vremde ....

 

ghi kint Roelant soe wale.’

 

Anderwerf blies Roelant,

90.

met bloedeghen monde, den olifant,

 

dat hem ter selver stonde

 

tbloet ran uten monde.

 

Dat was waerlike dinc,

 

dat hi daer die doet ontfinc

95.

ende alle die baroene

 

ende menich ridder coene.

 

 

 

⁺.........

 

oft en ware in wighe groet.^{V. 99}

 

Roelant antwerde gaf,

100.

als diene bringen wilde daer af,

V. 70 waer, in het Hs. w'r.

V. 75. Hier worden door onoplettendheid des afschryvers v. 61 en 62 herhaeld.

+ A. v^o kol. 1.

V. 99 Roelant, lees Guelloen.

[p. 53]

 

dat hijs gheloven niet en soude,

 

ende vermaende siere oude:

 

‘Here, ghi sijt out van dagen;^{V. 103}

 

hoe moghedi des gewagen,

105.

dat Roelant noet hebben soude?

 

ende vermaende siere oude:

 

‘Here, ghi sijt out van dagen

 

hoe moghedi des ghewaghen?^{V. 107-108}

 

Hi wils over al hebben bedwanc;

110.

. aste hi Nabels an uwen danc’

 

... luut quamen Sarrasine

 

. ien hi dede pine.

 

Hi dwoech sijn arme inden bloede,

 

ende al van groten overmoede.

115.

Hi reet nu met scerne groet

 

onder alle sijn ghenoet.

 

‘Twi, seiti, ghi en waert,

 

hets quaet dat gi iet spaert;

 

hautmayoer es verre vore.

120.

Verstaet soe moghedi horen.’

 

Derde werf bries Roelant^{V. 121}

 

met bloedeghen monde den olifant,

 

met alder cracht die hi mochte,

 

dat hem die tempel scorren dochte.

125.

Derde werf horet die coninc;^{V. 125}

 

dats waerlike dinc.^{V. 126}

 

Hi sprac: ‘Ic hebbe wel verstaen,

 

dat met Roelant qualyc es gaen,

 

bider derde werf die hi blies;

130.

Roelant duchte ferlies.

 

Ic wane hi langer niet mochte

 

blasen, alse mi dochte;

 

sijn adem mochte niet langer duren;

 

hi es vanden live in avonture.’

135.

Die hertoghe sprac doe

 

herliken sijn gheselle toe:

V. 103 wan dagen.

V. 107-108 herhaling van 103-104, waerschijlyk door onachtzaemheid des afschryvers.

V. 121 werf bries, in het Hs. w'f bries.

V. 125 werf, in het Hs. w'f, zoo ook v. 129.

V. 126 waerlike, het Hs. w'like.

[p. 54]

 

‘Her coninc, seyt hi, godweyt!

 

here, ghi hebt waer gheseyt.’^{V. 138.}

 

Die coninc sprac: ‘Gi seyt waer’^{V. 139}

140.

Guelloen dedi vangen daer,

 

verradenesse optie hant.

 

Doe wert Guelloen ghescant,^{V. 142}

 

dat men den lokel beval ter waert,^{V. 143}

 

ende men trac sinen baert.

 

 

145.

⁺.........

 

Ende daden in som dinghe,

 

ende voerdenesi herde,

 

ende settene daer op onwerde,^{V. 148}

 

des si en leverden coninc,

150.

dats waerlike dinc,^{V. 150}

 

die en heves niet vergheten,

 

ghelijc sinen lieden weten,

 

daer si hem helpen sere,

 

ende bescudde Kaerle, den here.^{V. 154}

155.

Ende alse die heren dit vernamen,

 

reden si alle tsamen

 

striden opten luut van . onie

 

reden opten luut van . onie,

 

Die Fransoyse doe spraken:

160.

‘Mochten wi Roelande ghenaken,

 

doen sine levende vonde

 

vlieden slaen diepe wonden,

 

maer si stucten strange,

 

dat si merren soude lange.

165.

Si saghen na die sonne;

 

si seiden Gode dat hi hen onne^{V. 166}

 

dat si dages hadden meer

 

om te wiekene heer.^{V. 168}

V. 138. Te dezer plaetse een klein lok, waerdoor de twee eerste letters verdwenen zijn.
waer, het Hs. w'r.

V. 139 waer, het Hs. w'r.

V. 142 wert, het Hs. w't.

V. 143 waert, lees vaert.

+ A. v^o kol. 2.

V. 148 daer op onwerde, het Hs. d'op onw'de.

V. 150 waerlike, het Hs. w'rlike.

V. 154 daer, het Hs. d', zoo ook v. 176 en 190.

V. 166 hen, het Hs. hē.

V. 168 heer, het Hs. h'.

[p. 55]

 

Dare reet al dat hi mochte,

170.

in sereghen ghedochte;

 

ende die hem reden naer

 

dreven groet mesbaer.

 

Si maecten passen overal,

 

beide op berch ende in dal.

175.

Sine wouden niet beiden,

 

daer omme mochte riden.

 

Doen sprac Kaerle, die vrie:

 

‘Nu helpt Sente Marie!’

 

Dits nu van Gueloen comen,

180.

dat hebbic wel vernomen.’

 

Die verrader Guelloen:

 

‘Here, wat wildi doen?

 

Hadt .1. ander gheseyt,

 

ic hielt over logen gereyt!’

185.

Die scriftuere vertellet ons wel

 

dat sine vorders waren fel.

 

Sie sloeghene den keyser Juliene,

 

dat groet moert was te siene.

 

Int cappittel te Rome sijt daden,

190.

daer sie gheslachte hadde verraden;^{V. 190}

 

ende worpen in ene wiere,

 

ende vermordene sciere.^{V. 192.}

 

 

 

⁺Hi hadder twe ....

 

met hem bracht int lant.

195.

Si waren swert als aterment

 

ende ru als .1. rent,

 

beide anscijn ende hande,

 

maer wit waren hare tande.^{V. 198}

 

Alsic hebbe vernomen,

200.

waren si nu te wige comen.

 

Hare teyken si riepen,

 

ten Fransoyse si liepen.

V. 190 sie, aldus.

V. 192. Hier moet de afschryver eenige verzen achtergelaten hebben, daer hy nu op eens, zonder overgang, tot de beschryving van de Ethiopiërs van koning Marganices overstapt, zonder, zooals in den franschen tekst, nog een zeker getal regels aen Roelant toe te wyden.

+ B. r^o kol. 1.

V. 198 maer, het Hs. m'r.

[p. 56]

 

Doen sprac die grave Roelant:

 

‘Nu wert ons Marciele te hant.^{V. 204}

205.

Wi moeten ons vercoepen soe

 

dat onse viande werden vroe.

 

Edel Fransoyse, penst om die ere;

 

wi vechten met onsen Here!

 

Wi selen dore breken

210.

ende onse ghesellen wreken,

 

nu hoch, nu edele vranken,

 

dats u God moeti danken!’

 

Doen sprac die coene Olivier:

 

‘Wine duchten niet u dreygen hier,

215.

als besat hondert man.’

 

Doen reden si coenlike an.

 

Alse die Sarrasine worden geware

 

datter Fransoysen scare

 

was alsoe clene,

220.

spraken si ghemene,

 

hachter den coninc des,^{V. 221}

 

dat hi dien ghevloen es.

 

Galifer sat op .1. ors starc,

 

het was wert meneghe marc.

225.

Hi was .1. overdadich man;

 

Oliviere sere reet hi an,

 

ende stacken ten rugge in.

 

Dat was .1. vreselyc begin:

 

dat spere ter borst uu quam.^{V. 229}

230.

Als Galifer dat vernam:

 

‘Vrient, seyti, du best geraect,

 

bi u wert nemmer wijch gemaect.

 

Die coninc liet u qualike hier.’

 

- ‘Du lieges, sprac Olivier!’

235.

Hautecleet hijt verdroch,

 

Ghalifer hiere mede sloech,

 

ende cloefden t..... ene

 

thoeft al toten .. eme.

V. 204 wert ons Marciele, het Hs. w't ons M'rciele.

V. 221 hachter, voor achter.

V. 229 uu, aldus, lees uut.

[p. 57]

 

Olivier sprac mettien:

 

 

240.

⁺........

 

........

 

‘God danc, hets di soe vergaen!’

 

Olivier was ghewont .....

 

dat hem die doet was ane.

245.

Doen riep die payen te hant:

 

‘Helpt Mamet! war heeft ....’

 

- ‘Ey Roelant! ic sal ghebreken.^{V. 247}

 

Lieve gheselle, helpt mi wreken!’

 

- ‘Ay! gheselle, avet u alsoe,^{V. 249}

250.

sone werdic nemmermer vroe;

 

wisteni mi ic salne slaen^{V. 251}

 

diet u dit heeft ghedaen;

 

over hem willic niet claghen,

 

ic hebbe toten tande gheslaghen.’

255.

Doen scoten si met coenen ghedochte^{V. 255}

 

dat Olivier nemmer en mochte.

 

Doen sprac hi oppenbare:

 

‘Gheselle Roelant, compt bat hare,^{V. 258}

 

wi moeten met rouwen sceden.’

260.

Doen ontvielen die tranen hem beden

 

uten oghen haestelike,

 

ende weende bitterlike.

 

Olivier verserden sine wonde,

 

tbloet ran hem uten monde.

265.

Hi wert bleu ende onghedaen,

 

alse die ter doet wert gaen,^{V. 266}

 

viel hi in onmacht te hant.

 

Doe sprac die grave Roelant:

 

‘Wat salic doen, edel here,

270.

ic vruchte dat bitter sere?

 

Ic sal te hant bliven doet,

 

al en haddics anders ghene noet;

+ B. r^o kol. 2.

V. 247 staet Mel' in plaets van Roel', voor Roelant.

V. 249 avet, aldus.

V. 251 wisteni, aldus.

V. 255 Hier begint het tweede blad van het fragment II.

V. 258 staet Mel' in plaets van Roel', voor Roelant.

V. 266 wert, het Hs. w't.

[p. 58]

 

betic vanden orsse neder,

 

in quam niet op weder.

275.

Ay! soete gheselle Olivier,

 

moeten wi sceden hier?

 

Dats nu die droefde dach

 

die ic met oghen sach;

 

Kaerle verliest heden sere

280.

dat hem gaet ane sijn ere!’

 

Van rouwe die hadde Roelant

 

viel hi in onmachte te hant;^{V. 282}

 

maer saen hi bequam.^{V. 283}

 

Doen sach hi ende vernam

285.

Olivier ten wige gaen

 

ende grote slage slaen.

 

Sijn oghen scone ende claer

 

hem waren verdonckert daer.

 

 

 

⁺Die edele grave Roelant

290.

volghede hem te hant,

 

ende nam sijn invare

 

inder Fransoysen scare.^{V. 292}

 

Als Roelant vernam^{V. 293}

 

dat hi bi Olivier quam,

295.

gaf hem Olivier enen slach,

 

want hijs niet en sach.

 

Doen sprac die grave Roelant

 

tote Olivier te hant:^{V. 298}

 

‘Gheselle, ic en sie u niet;

300.

mi es leet dat u es ghesciet.

 

Verghevet mi doer die Gods erc,

 

want het rout mi sere.’

 

- ‘Gheselle, riep Roelant sciere,^{V. 303}

 

ic vergheeft u dore God hiere.’

305.

Olivier nech hem doer dat.^{V. 305}

 

Doen trac hi achter bat,

 

want hi porde die doet,

 

die hem dede anxte groet.

V. 282 ōmachte.

V. 283 m'r.

+ B. v^o kol. 1.

V. 292 Frans!

V. 293 staet Mel' in plaets van Roel', voor Roelant.

V. 298 Hier ontbreken de woorden van Roelant, want met v. 299 begint het antwoord van Olivier.

V. 303 In het handschrift staet verkeerdelyk Olivier.

V. 305 hē.

[p. 59]

 

Hem quam groet vernoye voren;

310.

hine mochte sien, no horen.

 

Hi viel neder op die erde,

 

ende ane bede Gode werde.^{V. 312}

 

‘Here, vergeeft mi mine mesdaet

 

ende hebt miere sielen raet;

315.

verleent mi hemelrike,

 

want ic u grotelike

 

ghedient hebbe al mijn leven,

 

want ic u noyt en woude begeven.’

 

Doe benedide Kaerle, onsen here,

320.

ende dancte hem in grote ere,

 

die hi nie van hem gewan,

 

ende Roelant voer alleman,

 

ende vil ter erden doet.^{V. 323}

 

Roelant hadde des rouwe groet,

325.

ende werde ... vele sere

 

ende gaf Gode, onsen here,

 

dat hi ..........

 

.............

 

dat ic leve ..... groet^{V. 329}

330.

... mijn ghe .... u doet,

 

Roelant viel doe al overweldich

 

....... eyde vro ... cht

 

...............

 

 

 

⁺...............

335.

sonder Gautier ende Tulpijn van Riemen.

 

Doe sprac Gautier...,

 

doen hi gevloen quam

 

ende Roelande vernam.

 

Hi seide: ‘Edele grave Roelant,

340.

die doot es u becant,

 

bi u willic sterven nu;

 

ic was die verwan Feragu,

 

Dumes neve, metten darden.

 

Ic hebbe ghevoch ten harde

V. 312 w'de.

V. 323 vil, aldus.

V. 329 g^ot.

+ B. v^o kol. 2.

[p. 60]

345.

du heves mi dicke bekint

 

doe dat was ic van di ghemint.

 

Si hebben ons ter doet brocht,

 

maer si hebben diere becocht.’

 

Doen hi dit sprac te hant,

350.

herkennede Roelant

 

ende reet hem jeghen,

 

alse die sijns wilde plegen.

 

‘Gautier a ... ou bestu dat?

 

Ic hebbe, ter menegher stat,

355.

harde manlyc ghesien

 

ende noyt en woudi vlien.’

 

- ‘Sone haddi nu ghedaen,

 

maer ic wille bi u sterven saen.’^{V. 358}

 

Roelant sprac: ‘Van onsen ghesellen

360.

moghedijt mi iet af tellen?’

 

- ‘Jaic, si hebben ons begheven

 

ende sijn alle doet bleven.

 

Gine siese levende nemmermere.

 

Ja, die coninc, onsen here,

365.

wi bostenden betaelgen groet,^{V. 365}

 

daer si alle bleven doet.^{V. 366}

 

Maer ic weet wel bloet,^{V. 367}

 

eer si daer toe waren vercocht,

 

mijn halsberch es gescoret al,

370.

ic weet wel dat ic sterven sal.’

 

Onder die Sarrasine hi reet

 

ende volghede ... ghereet.

 

Doen sprac Roelant:

 

‘Wouter inder duvel hant!’

375.

Tulpijn ... er gro ..... e

 

ende .. re .. ere ... de.

 

Doen seyden die Sarasine:

 

‘Dese doer ons in ... scine

 

ende Roelant .....

380.

............

 

............

V. 358 m'r.

V. 365 bostenden, aldus, - g^ot.

V. 366 d'.

V. 367 m'.

[p. 61]

IV. Fragmenten uit het Volksboek.

Hoe dat dye moghende Sarazijn, dye wreede tyrant Marcelijs, medt .cc. duyst volcx beleyde dye edel vanghaerde opten Roncevale. Ende hoe hem alle zijn meeste princen seer hooghlyck vermat Roelande en Olivier te dooden; ende hoe si aen Marcelijs begheerden alsdat hi hemlieden den eersten oploop laten doen woude op Roelande ende op zijn ghesellen.

Karel, die coninck van Vranckrijckc,

die liet blyven seer sorchlycke
alle zijn avantgaerde met Roelande,
in Spaengiën, onder Gods vyande;
maer die valsche Guwelloen hadt al bedreven,
also wy in dye yeste vinden beschreven,
hi waende selve keyser ende coninck te zyne,
maer quade wercken comen ten fyne.

Nu hoort Marcelijs, den wreeden Saragoen,

die hier nu groot wonder wilt doen.
Hi ontboot soudanen, coninghen ende ammyralen,
hertoghen en graven, die al sonder falen,
cierlycken ghereet tzynen dienste quamen,
als si zyne bootschap vernamen.
Ick wil u segghen die waerheyt al sonder saghe,
datter, binnen min dan twee daghe,
heydenen vergadert waren wel .cc. duyst,
die al na den Roncevale quamen ter grooter druyst.

Marcelijs, die coninck, dede doen saen

alle zijn sarazijnsche tamborynen slaen.
Die heydenen hieven op hare Mamet,
omdat zijs waenden varen te bet;
ende si aenbaden hem alle gader,
so wy doen Gode onsen Vader.

[p. 62]

25.

Ten eersten doen si vernamen

 

dat si totten Fransoysen quamen,

 

reden si met blyden ghedochten,

 

also gheringhe als si ryden mochten.

 

Des conincx neve quam voor te hant,

30.

ende brachte in zijnder hant

 

eenen stock seer rijckelyck vol hooveerden,

 

als een die vechtens begheerde.

 

Lachende sprack hi: ‘Coninc, edel heere,

 

hoort na my, door u eere.

35.

Ick heb u ghedient menighen dach

 

met alle tgheen dat ick gheleesten mach,

 

ende menighen strijt met u beghonnen

 

ende menighen camp met u ghewonnen;

 

een ghifte bid ick u te hande,

40.

dat is om den dootslach van Roelande.

 

Ick sal hem verslaen met mynen sweerde;

 

dat beloof ick u, coninc van hoogher weerde.

 

Hoort na my, heer Marcelijs, al sonder waen;

 

die felle kerstenen sullen wy weder staen.

45.

Ic make u vry gheweldich heere van Spaengiën,

 

ende Kaerlen verdryven met grooter callaengiën,

 

ende maken u heere van allen kerstenrijcke;

 

des gheloove my warachtelycke.

 

Ick make u quyt van allen desen stryde,

50.

dat ghi, binnen uwen tyde,

 

nemmermeer dach en leeft

 

dat ghi Kaerlen eenighen tzijs gheeft.’

 

Dye coninck Marcelijs, dat is waer,

 

gaf hem die ghifte daer

55.

met zynen hantschoe, te dien tyde;

 

des was zijn neve vroe ende blyde.

 

- ‘Gheminde oom, seyde hi, lieve heere!

 

my hebdy ghedaen groote eere,

 

dat ghy my dit hier hebt ghegeven.

60.

Ick sals u dancken alle mijn leven.

 

Nu bid ick u noch, coninck, heere vaillande,

 

om twaelf uwer mannen, te hande,

 

dat icx u ymmermeer moet bedancken,

 

om te vechten teghen twaelf Vrancken.’

[p. 63]

65.

Doen staphans so antwoorde

 

Franseroen, als hi dat hoorde,

 

die oock des conincx neve was:

 

‘Oom, seyde hi, ick volghe u das,

 

ick ende hy, wy sullen in die kerstenen varen,

70.

dies en willen my niet ontbaren.

 

Menich man sal wel aensien,

 

maer desen strijt sal gheschien.’

 

Doen sprack daer noch Cursael, dye Sarazijn,

 

alsdat hi daer oock een af woude zijn.

75.

Doen sprack daer een barbarijnsche paeyen,

 

hi woude oock met een vanden twaelven stryen

 

op die fransche kerstenen partye,

 

ende reet den coninck neven der zyen;

 

‘Onsen wille, seyde hi, sal nu voortgaen,

80.

heer coninck, en twyfelter niet aen, sonder waen.

 

Mamet is beter, zijt des ghewes,

 

dan der kerstenen ghecruysten God es.

 

Siet hier mijn langhe groote sweert,

 

dat ick lief hebbe ende weert;

85.

ick salt noch teghen Duerendael doen clincken,

 

oft Roelant sal mi in deerde ontsincken;

 

die Franchoysen zijn al verlooren,

 

jae, commen si int velt te voren!’

 

Doen sprack Astromarijs, met dien,

90.

hi was oock een fel vroom payen, van dien

 

daer ick u hier af vertelle,

 

ende Astromoch, zijn gheselle,

 

verraders waren si quaet ende fel;

 

dies waeren si gheproeft herde wel.

95.

Tot den coninck datse spraken,

 

ende vermaten hem hooghe saecken,

 

datsi Olivier ende Roelande

 

souden dootslaen met haren brande,

 

ende alle dander ghenooten mede,

100.

dwelck van hem was een domme reden,

 

ende si souden met haren sweerde

 

bloedich maken die groene eerde

 

al met den kerstenen bloede;

 

dat spraken si met hooghen moede.

[p. 64]

105.

Noch een ander reden, wyde bekant,^{V. 105}

 

quam oock voort gheloopen te hant,

 

Tarters heet hi, dat was waer,

 

totter aerden al swart sloech hem zijn haer.

 

Hi begonde hem seer te vermeten;

110.

dies en wilde hi hem selven niet vergheten;

 

hy soude Roelande ende Olyvier met sinen sweerde

 

beyde doen versoecken die groene eerde.

 

Een ridder wel wyde bekant

 

quam oock voort gheloopen te hant.

115.

Margarijs heet hi, die vrye,

 

die heer was van Sabelye.

 

Hi was een schoon vroom payen

 

ende een volmaect ridder int stryen.

 

Door zijn groote uutnemende schoonheyt

120.

beminden hem die vrouwen ghereyt.

 

Hy sprack so luyde als hi woude,

 

ende vermat hem hoochlyck dat hi soude

 

Roelande ende Olivier slaen

 

datse die doot niet en souden ontgaen.

125.

Hi sprack: ‘Tis nu so verre ghebrocht

 

dat die meeste Karels ghenooten zijn vercocht.

 

Ick waen haer leven onlanghe sal dueren,

 

en doetet niet die quade avontueren.

 

Coninck Kaerle, met zynen grauwen baerde,

130.

Verliest heden de bloeme vander franscher aerde,

 

dies hi qualycken mach ghenesen,

 

want hi van Roelande, noch van alle desen,

 

gheen battaelgie meer maken en sal,

 

oft ons oock meer doen eenich ongheval.

135.

Ende eer een jaer ghewaerichlycke,

 

sullen wy winnen alle kerstenrijcke,

 

ende sullen noch, naer ons avijs,

 

moghen legghen in Vrankerijcke, tot Parijs.’

 

Coninck Marcelijs, die wreede payen,

140.

bedancte hem seer van dien.

 

Hector van Biergale sprack oock zijn reden,^{V. 141}

V. 105 reden, lees ridder.

V. 141 Vergelyk hiermede het brusselsch fragment, v. 13 en volgende.

[p. 65]

 

als een Sarazijn vol onedelheden.

 

Hi liep veel seerder te voet

 

dan menich goet spaens ors doet.

145.

Voor den coninck quam hi wel saen,

 

ende sprack luyde datment wel mocht verstaen:

 

‘Vindich Roelande in Roncevale,

 

so wert mi te moede seer wale;

 

ick sal hem verslaen, al sonder swanck,

150.

oft het blijft teghen mynen danck.

 

Noch een ammirael van Bouwaengiën,

 

ten leefde gheen felder in Hispaengiën,

 

hi began hem hooghe te vermeten,

 

dat hi in Roncevale soude doen weten

155.

sijn teeken ende ooc zyne cracht,

 

ende wat hi hem te doen hadde gheacht.

 

Hi hadde wel .xx. hondert man,

 

die alle onder hem in zijn ghespan.

 

Hi vermat hem den edelen grave Roelande

160.

neer te slaen met zynen brande,

 

ende alle ander die ghenoten.

 

Dat was hem een groot dorpperhede.

 

Doen sprack Torgijs van Tortelose,

 

een grave machtich fel ende boose:

165.

‘Het wert den kerstenen wel in schijn

 

dat wy hier ghecomen zijn.’

 

Hi reet den coninck aen zijn side,

 

ende troosten te wesen blyde.

 

Hi seyde: ‘Verhuecht u, heere, sonder waen,

170.

het moet hier al na onsen wille gaen.’

 

Als si alle dese tale hadden gheseyt,

 

so waren die Sarasinen al ghereyt

 

om vechten met coenen ghedachten,

 

ende reden voort met crachten

175.

so verre tot datse vernamen

 

die Franchoysen, die tot hem quamen.

 

Sy ontbonden haer standaerden groot,

 

witte, grauwe, gulden, blauwe en root.

 

Die sonne scheen schoon ende cleer,

180.

herde rijckelycke,

 

ende blincte cierlycke int sarazijnsche heer

[p. 66]

 

van den goude ende silver costelycke.

 

Si bliesen trompetten, basuynen ende sloegen de tamborynen

 

om datse terstont souden schynen.

185.

Groot gheluyt quamer af,

 

si dedent om prijs ende om lof.

 

Die kersten hoorden dat gheschal

 

ende saghen die Sarazynen comen over al.

 

Doen sprack die wyse ridder Olivier:

190.

O Roelant, gheselle, ick meyn ons hier

 

van den Sarasinen strijt sal comen,

 

so my dunct, want ick hebse vernomen.’

 

Doen sprack die grave Roelant:

 

‘Des gonne om God ende sinte Amant!

195.

Want wy en zijn Gode niet schuldich andersins

 

dan een goet ghedacht ende ghepeyns,

 

ende altoos te staene in zynen dienste waert.

 

Wy en dorven sekerlyck niet zijn vervaert,

 

want dienen wy hier ghetrouwelyck onsen Heere,

200.

onsen loon gheduert hier binnen ymmermeer.’

Hoe dat die wyse ridder Olyvier Roelanden badt alsdat hi zynen hooren blasen wilde, opdattet Kaerle dye keyser hooren mocht ende hemlieden te hulpe quame; twelck Roelant weygherde te doen, segghende hoe dattet noch vroech ghenoech waer, ende dat hi hem schamen soude om hulp te blasen eer hi ghequetset ware.

‘O grave Roelant, edel prince fier,

wy hebben noch seer luttel menichte hier!
O Roelant, mijn liefste gheselle vercooren,
twy en blaesdy nu niet dynen horen?
So mach ons Kaerle te hulpe comen,
als hy den hooren heeft vernomen.’

Doen sprack die overmoedighe Roelant tot Olyvier:

‘Ick en blase noch heden den hooren niet hier;
want dedick van blootheyt, die schande Vrancrijck
so wracht ick seer onvroedelyck.

[p. 67]

 

Ghesellen, wy sullen nu in Gods dienste staen,

 

ende op dese heydenen groote slaghen slaen.

 

Ick wil huyden mijn sweert Duerendale

 

so heerlyck beproeven in Roncevale,

215.

ende Gods passie soo hoochlyck wreeken,

 

dat mer eewelyck af sal spreken.’

 

Doen sprack die voorsienighe ridder Olivier:

 

‘Wy hebben doch so luttel menichte hier,

 

ick bid u, nu blaest uwen horen,

220.

opdat Kaerle, die hoochgheboren,

 

ons mach te hulpen comen

 

als hi uwen horen heeft vernomen.’

 

Doen sprack anderwerf Roelant, die grave:

 

‘Gheselle, ick en cryghe nemmermeer laster ave,

225.

want het waer een bedriechlyck dinck,

 

dat ick so dede comen den coninck.

 

Dat mijn vyanden niet en wisten,

 

si souden my optyden valsche listen,

 

so wanneer dat se hadden vernomen

230.

dattet my van blootheyt waren comen.

 

Eer wil ick vechten, lieve gheselle weerde,

 

met Duerendale, mynen sweerde,

 

ende der Sarasinen comst hem doen berouwen,

 

dies moechdy mi wel betrouwen

235.

dat si hier oyt ghecomen zijn.

 

Ja! behout my God dat leven mijn,

 

liever vele soe wil ick sterven eerlycke,

 

dan by my die schande ghecreghen van Vrancrijcke.’

 

Doen sprack tot Roelande die wyse Olyvier:

240.

‘Ick neme die schande alleen op my hier,

 

verstaet my wel, van ons allen te voren,

 

wildi ghi hier nu blasen uwen horen?’

 

- ‘Trouwen, sprack Roelant, neen, ick niet!

 

Dat en wille Godt niet dat gheschiet

245.

dattet het soete kerstenrycke by my

 

sijn eere verliese, het is also vry.

 

Laet ons alle huyden peynsen om die eere,

 

ende dat die coninck, onsen heere,

 

ons om onse slaghen sal beminnen;

250.

oock sullen wy Gods hemelrycke ghewinnen.’

[p. 68]

 

Roelant was zijns lijf seer goet,

 

Olivyer gheradich ende vroet,

 

hem beyden en mocht niemant vervaren,

 

so wanneer dat si ghewapent waren.

255.

Noch sprack die wyse ridder Olivier:

 

‘O Roelant, ghi moecht nu mercken hier

 

menich volck ende wel aensien.

 

Si commen ende en willen niet vlien,

 

ende ghy, lacen! weyghert my nu, Roelant,

260.

hier te blasen den olifant;

 

dedijt, ons quame te hulpe die coninck

 

ende met hem menich kersten edelinck;

 

merct nu ende neemt ware,

 

wi hebben hier een cleyne schare;

265.

maer God mach meer dan al dit heer;

 

dat is een schoon weer.’

 

- ‘Wi willen ons vercoopen diere,

 

sprack Olivier, die ridder fiere,

 

so datmen van ons ghewaghe

270.

van nu tot in domsdaghe.’

 

Doen sprack die moedighe grave Roelant:

 

‘Olivier, dat is so bekant,

 

God sal onser ghewouden;

 

Wi sullen hier velt ende strijt behouden.’

275.

Doen spraken si alle te samen

 

die edel kerstenen, die daer by quamen,

 

tot Roelande ende seyden

 

datse veel liever daer, opter heyden,

 

verslaghen doot souden blyven

280.

eer si hem lieten van daer verdryven.

 

Roelant ende zijn gheselle Olivier,

 

die waren beyde van herten fier.

 

Si begonsten hem doen in een te scharen

 

alle die daer bi hem beyden waren.

285.

Die duechdelycke bisschop gaf den raet,

 

het was recht, want zyne daet

 

was goet ende looflyck,

 

ende den vyanden vreeslick;

 

hi wildese met Gode bewaren.

290.

Hy dede daer een schoon sermoen

[p. 69]

 

ende heet hem wat si souden doen.

 

‘Ghi siet wel, sprack hi, hoet gheschepen is,

 

als dat wy alle vechtens ghewis,

 

ieghelyck peyse om die eere,

295.

ende om Gode, onser alder heere.

 

Hy sal onser wel ghewouden,

 

blyven wy doot, wy zijn behouden.

 

God doochde doch die pyne groot

 

ende ontfinck voor ons allen die bitter doot.

300.

Die des ghedinct in desen daghe

 

ende slaet groote stranghe slaghen,

 

mach wel hoochlycken sterven,

 

want hi sal Gods hemelrijck verwerven.

 

Nu laet ons bidden Gode ghenade

305.

dat hi ons wilt staen in stade

 

als huyden op desen dach,

 

want hi doch alle dinck vermach.’

 

Die bisschop gaf hem die benedictie allegader

 

ende bevalse Gode, den hemelschen Vader.

310.

Gheen ander penitencie en gaf hi hem daer,

 

dat seg ick u voorwaer.

 

Olivier ende Roelant

 

die hadden daer die voorder hant,

 

ende trocken voort met haren scharen

315.

als die gheen die onvervaert waren.

 

Roelants paert heet Volentijf.

 

Ten was niet man, noch wijf,

 

die beter partye ghesach,

 

dan dat en was op dien dach.

320.

Sijn wapenen stonden hem eerlycke,

 

als eenen vroomen ridders ghelycke.

 

Die edel grave Roelant

 

voerde een witte vane in zijn hant,

 

die seer lanck was ende breet.

325.

Cierlycken hy daer mede reet;

 

ende zijn ghetrouwe gheselle Olivier,

 

die coene was ende fier,

 

quamen costelyck ghereden openbare,

 

alder voerste in die schare.

330.

Die kerstenen ridders quamen achter,

[p. 70]

 

die seer noode eenighen lachter

 

over hemlieden souden hebben laten gaen,

 

si en haddent coenlyck weder staen.

 

Roelant sprack al doe

335.

den edelen kerstenen manlyck toe,

 

ende vermaendese van scharen te scharen

 

datse hem niet en souden vervaren,

 

maer vromelyck die Sarasinen bevechten

 

ende met scherpen lanciën ridderlyck berechten.

340.

‘Laet ons sachtelyck henen ryden saen

 

ende ons paerden met sporen slaen!

 

Die heden niet sal ridder zijn,

 

hi verliest heden die hulpe mijn

 

ende den loon van onsen Heere!

345.

Nu elckerlyck peyse om die eere.

 

Die hier sterft, hi vare in hemelrijcke,

 

ende hi wert Gods enghelen ghelycke.’

 

Aldus reden si voet voor voet

 

tot datse quamen inden Sarasinen ghemoet.

Hoe die xii heydensche heeren campten tegen xii die vroomste kerstenen vander tweeder bataelgien daer meest al die kerstenen verslaghen waren.

Als dit Roelant hadde gheseyt,

quammer een bode over ghereyt
gherede, die hem seyde, dat hi daer, opter heyde,
hem twaelfster wilde vechten
teghen twaelf vroomste Karelts knechten
ende dats hem niemant aen gheen side.^{V. 355}
Roelant die sprack ghewarichlycke:
‘Wi belovent te houden blydelycke!’

Die grave Roelant ende die gheselle zyne

reden mannelyck teghen die Sarazyne.

V. 355 Het rijm en de zin bewyzen dat er hier een vers ontbreekt.

[p. 71]

360.

Doen quam des conincx neve voort

 

ende sprack zijn overmoedich woort

 

totten kerstenen, ende seyde:

 

‘Dat hi hem veele leyde

 

beraden hadde diese daer liet,

365.

want haers levens en ware doch niet.

 

Als dat hoorde die ridder Roelant,

 

stack hi met sporen zijn paert te hant.

 

Doen vercoes elckerlyc die sine

 

daer ghinck in sorghen ende in pyne;

370.

ende Roelant verrechte hem, godwcet!

 

op den ghenen dye hadde gheseyt

 

die spitighe hooveerdighe tale,

 

ende hi geraecten also wale

 

dat hi hem reet door den schilde

375.

int lijf, also verre als hi wilde,

 

dat die speere hem doer den buyck woet

 

ende hem sijn roode bloet

 

vanden steke uuten lyve spranck;

 

des wist hem die Sarasijn cleenen danck,

380.

want Roelant velde met grooter onwaerde

 

vanden paerde opter aerde,

 

dat hi noyt een woort meer en sprack.

 

Doen sprack die grave Roelant:

 

‘Nu vaer inder duyvelen hant!

385.

Du beloghes valschelyck mynen heere,

 

ende spraect van hem lachter ende oneere,

 

als dat hi ons hier sorghelycke

 

ghelaten hadde in dit aertijcke.’

 

Hi sprack voort als een edelman:

390.

‘Nu help ons God ende sint Jan!

 

edel kersten fransoysen, nu slaet,

 

wantet hier nu te doene staet.

 

Hier heeftet een metter doot becocht

 

die teghen Gode hadde ghewrocht.

395.

Wi hebben recht ende si onrecht;

 

God salt scheyden, coenlyck vecht.’

 

Die groote sarazijnsche hertoghe Franseroen,

 

ten leefde gheen wreeder saragoen,

 

hi hadde den rouwe groot,

[p. 72]

400.

dat hi sach sinen neve ligghen doot,

 

waerom dat hi verrechtede schiere

 

op den voorsienighen ridder Oliviere.

 

Hi was een sarazijn wel gheacht

 

ende een man van grooter cracht.

405.

Seer luyde riep hi zijn teeckijn

 

ende seyde dat hi ghewroken soude zijn;

 

maer hem gheviel die crancke avontuere,

 

want hem Olyvier stack den halsberch duere,

 

soe dat hi doot viel ter aerden neder,

410.

ende en conde niet opghestaen weder.

 

Doen sprac die ridder Olyvier:

 

‘Wi achten seer cleyn u dreyghen hier!

 

God sal onser, so hoop ick, ghewouden

 

dat wy van desen strijt sullen victorie houden;

415.

edel kersten, riep Olivier, nu vecht met sinnen,

 

wi sullen hier dit velt ghewinnen!’

 

Courabel, die wreede sarazijnsche coninck,

 

dat is een warachtich dinck,

 

hi was van Barbariën gheboren;

420.

hi quam met hooghen moede ghereden vooren,

 

roepende luyde totten Sarasinen:

 

‘Ghi heeren, met hoe luttel pynen

 

moghen wy nu desen strijt doervechten

 

teghen dese snoode kersten knechten,

425.

want dese arme fransche katyven

 

moeten hier al doot versleghen blyven,

 

oft si sullen ons door daerde ontvlien

 

twelcken hem qualycken mach gheschien.’

 

Dit hoorde die fransche bisschop, vol duechden fijn,

430.

dit woort toornde hem int herte zijn.

 

Hi liet zijn paert met spooren vlieghen,

 

als een die Gode niet en wilde bedrieghen.

 

Hi diende hem ghetrouwelycke,

 

want hi doorstack dien coninck seer vreeslycke

435.

oft hi woude oft niet en woude,

 

dat hi doot ter aerden viel op die moude.

 

Hi sprack: ‘Villeyn, vuyl stinckende payen,

 

ghi siet dat wy souden vlien;

 

ghy liecht, wy en hebbens gheen ghere!

[p. 73]

440.

wi zijn noch rustich in die weere;

 

ende u, vuyle honden, willen wi slaen;

 

ghi en sult ons so noch niet ontgaen.’

 

Die edel bisschop riep luyde: ‘Montjoye!’

 

den fellen heydenen te vernoye.

445.

Dies verblyden hem die kersten Vrancken,

 

ende vochten dat mense eewelyck mocht bedancken.

 

Die wel gemoede ridder Eggherijn,

 

ghebenedijt so moet ghi om Gode zijn!

 

hi stack Malprise van Brigale,

450.

dat zeg ick u met warchtigher talen,^{V. 450}

 

door den schilt, eer dat die lancie brack.

 

Des so hadde hi groot onghemack,

 

want hi doot ter aerden, voor hem allen,

 

van den paerde neder quam ghevallen.

455.

Die vrome edel hertoghe Sampsoen,

 

hoort nu wat vromer feyten hi sal doen,

 

den fellen Sarazijn Ancryze reet hi aen,

 

so ruyterlyck dat hi der doot niet en mocht ontgaen.

 

Hi stack in stucken sinen schilt,

460.

dat hi niet meer te gader en hielt,

 

ende sloech hem ter aerden neder,

 

dat hi daer nae noyt op en stont weder.

 

Daer nae so quam Anser, die wyse,

 

ende verrechtede hem op Torgyse;

465.

die welck een heere was van Tortelose.

 

Hi dede hem groote noze,

 

want hi hem therte doorstack metten spriete,

 

dat hi die doot moeste ghenieten.

 

Inghel van Gascoengiën quam vooren,

470.

die van Borgeeus was gheboren.

 

Den fellen Astromarijs van Panthiere

 

reet hi aen, al sonder vieren,

 

bider borst dat hyen doorstack,

 

dat hi daer na niet en sprack.

475.

Strael Berrengier was gheworden te voet,

 

want hi daer eerst dede zijn ghemoet,

V. 450 warchtiger, aldus.

[p. 74]

 

wert hem zijn paert doorsteecken,

 

dat soude hi gheerne wreecken.

 

Hi stack den ouden Astromarijs door den lichaem,

480.

dat hi noyt en ghenas van dier mesquaem.

 

Als dat was gheleden,

 

quam Margarijs over ghereden.

 

Hi hadde gheraemt in bestier,

 

ende ghemerckt op den ridder Olyvier.

485.

Hi stack hem met grooter crachte

 

ende met so fellen ghedachte,

 

so dat hi hem schoerde een gat wyde

 

door den halsberch, aen deen side,

 

datter doorliep zynen spriet;

490.

nochtans so en quetste hi hem niet,

 

soodat hi daer niemant meer en wrack,

 

want sinen spriet in twee stucken brack.

 

Doen so reet hi over, eer si schieden,

 

ende blies om sine lieden,

495.

want hi hadde voor zijn leven ducht,

 

ende begonst te peysene om die vlucht,

 

want al zijn ghesellen waren int bloet versmoort.

 

Hier so quam alle theyr voort

 

ende het ghinck met alre macht te samen;

500.

daer ghinck ter schaden ende ter vramen.

 

Sy en mochten niet zijn ghetelt,

 

die daer waren int sant ghevelt.

 

Die edel Kersten en wilden niet wijcken,

 

si sloeghen slaghen vreeslycken,

505.

so dat den Sarazynen scheen

 

dat haer sweerden sneden yser ende been.

 

Doen hadde die vrome Roelant

 

sijn swaert al door zyn handt,

 

daer hi die moort mede wrochte,

510.

dat menich Sarazijn metter doot becochte.

 

Tot noch toe had hi ghevochten metten spriete,

 

dat menighen Sarazijn had moghen verdrieten,

 

want wien hi daer mede stack

 

ontfinck van hem der doot onghemack.

515.

Daer quam Turzabel in zijn ghemoet,

 

luttel halp hem helm of hoet,

[p. 75]

 

want hi sloech hem van den hoofde, dat si condt,

 

dattet swaert totten orsse wederstont.

 

Roelant reet seer verbolgen in dien storme;

520.

hi hadde menighen doden vorme

 

ghemaeckt met sinen handen,

 

onder die felle Gods vyanden.

 

Hi hadde zijn leet seer wel ghewroken,

 

eer hem zijn lancie was ghebroken;

525.

noch so sloech hi den ruese Mancheroene

 

zijn ooghen uut metten trenchoene,

 

dat hi noyt meer en sach in dat ghespanne,

 

onder seven hondert zijnre mannen;

 

noch so sloech hi doot daerby den fellen Torny.^{V. 529.}

530.

Die Sarazynen hadden grooter moort ghewrocht,

 

dwelck si nu wel hadden becocht,

 

onder die Kersten, want die Sarazijnsche scharen

 

by nae daer alle ghebleven waren.

 

Den Kerstenen stont te doen haer cracht,

535.

want si vochten tenden haer macht;

 

mer met cloecken sinne verstouten si hem doe,

 

ende spraken elck den anderen toe:

 

‘Wi willen dese scharen wel doorbreken

 

ende onse ghesellen vromelyck wreken.’

540.

Die Kerstenen riepen doen al te hant:

 

‘Help ons Olivier ende Roelant!’

 

Die wreede coninck Marcelijs sprack doe

 

grammelyck zijnen lieden toe:

 

‘Ghi schijnt quaet ende fel,

545.

maer ghi faelgeert nu, dat weet ick wel.

 

Roelant ende die ridder Olivier

 

sijn beyde coene ende fier,

 

seer wyde vernaemt ende wel gheacht,

 

ende daertoe van groter cracht;

550.

souden wyse heden verwinnen,

 

wy moestent al anders beghinnen;

 

ick wille dat dese vier scharen

 

op die Kerstenen sullen varen,

V. 529. Hier is wederom een vers weggelaten.

[p. 76]

 

ende dat sier af maken katyven,

555.

ende dat die zee ander acht by my blyven.

 

Den fellen Grandones gaf hi daer

 

een gulden teeken, dat was waer.

 

Doen spraken die edel kersten Franchoyse:

 

‘o God almachtich! wat grooter noyse

560.

ende wat grooter pynen nu hier naect!

 

Helpt God, die ons heeft ghemaeckt!’

 

Doen sprack die bisschop vol duechden fijn:

 

‘Ghi en durft noch niet vervaert zijn,

 

ghi wert huyden, gewarichlycke,

565.

alle ghecroont in hemelrijcke.

 

Sy hadden die menichte seer cleene,

 

maer si brochten haer paerden by eene,

 

ende daden daer een schoon ootmoet,

 

datter menich payen zijn bloet

570.

storte ter aerde neder,

 

ende noyt op en stonden weder.

 

Doen quam daer vooren een Sarazijn

 

van Saragoengiën, ende heet Boorijn.

 

Hi was stout ende coene also

575.

dat hy door niemant oyt en vlo.

 

Samperduck dat zijn ors hiet.

 

Hi stack met spooren ende reet besiden, siet,

 

van den Fransoysen met grooter omoengië,

 

ende verkoes Ingelen van Aschoengië.

580.

Hi en hadde, lacen! halsberch, noch schilt

 

die teghen sinen steke wederhielt.

 

Seer vreeslycken dat hi hem doorstack.

 

Doen riep hi luyde ende sprack:

 

‘Siet ghi, heeren, wat ghi doet,

585.

deze zijn te verwinnen goet!’

 

Die edel Kersten die dit saghen,

 

begonsten Ingelen seer te beclaghen.

 

Doen sprack die stoute ridder Olyvier:

 

‘God die laet my dat wreken hier!’

590.

Hi stack zijn paert met sporen te hant

 

ende reet daer hi den selven vant.

 

Hi sloech hem daer metten swaerde

 

in twee stucken, te midden waerde;

[p. 77]

 

ende quetsede dat ors, daer hi op sadt,

595.

dattet daer nae noyt meer en adt.

 

Eschavryse Affricken leerde hi oock dat spel;

 

hi sloech hem thooft af met moede fel.

 

Seven paerden nam hi, so doende, tleven,

 

die alle haer heeren moesten begheven,

600.

ende doen si bleven te voet,

 

so waren si te verwinnen goet.

 

Als dit zijn gheselle Roelant vernam,

 

so sprack hi, mijn gheselle is gram,

 

ende riep luyde: Montjoye! omdat

605.

hy hem vertroosten soude te bat.

 

Och! edel Kerstenen, nu vromelyck slaet,

 

wantet ons alle wel te doene staet.

 

Ick hebber huyden so veele ghevelt,

 

datse niet en moghen zijn ghetelt.

610.

Noch so sprack Roelant tot Olivier:

 

‘U swaert Antecleer heeft seer ghebeten hier

 

op die Sarazynen, op die Gods ghenade;

 

twy troctijt uut, so spade?’

 

- ‘Ick en hads gheen moete, gheselle Roelant,

615.

soe besich was ick metter hant,

 

daer ick metten trenchoene vacht

 

dat icker niet en hebbe op gheacht.’

 

Olivier hielt dat swaert in die hant;

 

dies vermaende hem die grave Roelant

620.

ende dedet daer wel in aenschyne

 

van Walbrunen, die hi in grooter pyne,

 

op die schouderen, tot opten sabel, sloech ontwee,

 

ende wondet ors dattet nemmermeer

 

man ghedraghen en mochte;

625.

dwelck Roelant dede int herte sochte.

 

Doen sprack die edel grave Roelant:

 

‘Gheselle, hier van sidy bekant,

 

over menighe voorledene daghen,

 

van aldusdanighe groote slaghen;

630.

twelck ons nu es een belooflyck dinck;

 

hier omme bemint u Caerle, die coninck.’

 

- ‘Montjoye! Montjoye!’ riepen si alle doen

 

dander Kerstenen, ende reden ridderlyck toe.

[p. 78]

 

Die wyse Olivier ende Roelant

635.

vochten met gheweldigher hant,

 

ende die voornoemde bisschop van daden fijn,

 

dede zijnre wercken wel aenschijn.

 

Daer blevender ontallycke veel doot

 

vanden Sarazynen, in dat conroot.

640.

Ende die ghenooten van Vrancrycke

 

verlooren daer oock, ghewarichlycke,

 

goede ridders harde vele,

 

in dien selven nijtspele,

 

diemen, lacen! niet meer en sach

645.

naer dien druckelycken dach.

 

Te dien tyde wert in Vrancrijcke

 

een onweder harde vreeslycke,

 

ende tbegonste rechts te ghebaren

 

als oft die werelt soude vervaren,

650.

datter niemant waende langher leven.

 

Dat aertrijcke begonst te beven,

 

in dien lande ende in dien steden;

 

ick gheloove oock dat haer daerde ontdede.

 

Als dit ghemeen volck aensach,

655.

zeyden si, het ware doomsdach.

 

Zi hadden allen den ancxst seer groot,

 

mer, lacen! het was om der vangaerden doot.

 

Den strijd was sterck ende stranghe,

 

ende gheduerde uuter maten langhe.

660.

Daer na begonsten die felle payene

 

herde sterckelycken wech te vliene.

 

Die vroome ridderen Olivier ende Roelant

 

jaechdense met gheweldigher hant,

 

ende die bisschop metten ghesellen zijn.

665.

Dies moet God ghebenedijt zijn.

 

Het moeste den Fransoysen sachte doen

 

datse so katyvelyck voor henen vloen,

 

want als so vluchtich is een heer,

 

dan machtmen verslaen sonder weer.

670.

Die quade Margarijs die ontvloe,

 

want hy was ghesteken alsoe

 

dat hijs niet en mocht ghenesen;

 

twelck hem schade was ende met desen

[p. 79]

 

quam hy voor Marcelijs, den coninck,

675.

claghende een jammerlyck dinck.

 

ende dede hem daer verstaen,

 

alsdat zijn volck al was van den Kerstenen tonderdaen.

 

‘Ay! coninck, seyde hy, edel heere!

 

ick moet my vercouveren ende te rusten keeren.

680.

Die Kerstenen zijn ook seer moede,

 

dat wert u nu wel te goede.’

 

Vriendelyck badt hy dat men hem wrake.

 

Daer mede so liet hi sijn sprake.

 

Daer naer quam Walbruyne.

685.

Leyde so moet hem gheschien;

 

hi sadt op een paert, dat heet Gardemont,

 

dat wert, lacen! Sampsoene cont.

 

Sijn reyken seer luyde dat hi riep

 

ende metten paerde dat hi hem overliep.

690.

Hi waenden hebben gheslaghen neder,

 

maer het bleef Sampsoen, sloech hem weder,

 

al vliende so was hi achter ghebleven;

 

hi hadde gheerne tlijf ontdreghen.

 

Doen vervolchde hi hem anderwerf,

695.

ende sloech Sampsoene dat hi sterf.

 

Daer nae sprack hy een overmoedich woort:

 

‘Ghi Kerstenen, ghi blijft hier al in u bloet versmoort!’

 

Dit hoorde die overmoedighe grave Roelant,

 

ende horte zijn paert van hant te hant.

700.

Hi hadde rouwe uuter maten groot,

 

dat hy sinen neve so sach ligghen doot;

 

ende hy sloech Walbruynen, dat si u cont,

 

dattet swaert totten paerde wederstont.

 

Daer na sloech hi noch Ambroene,

705.

eenen sarazijnschen tyrant hooch geboerne,

 

dat hi niet meer schade den Kerstenen mocht doen.

 

Hem waer beter had hi gevloen!

 

Doen seyden die Sarazynen te hant:

 

Ons verwondert dat Roelant

710.

noch sulcke slaghen can gheslaen,

 

daer hijt heden soo veel heeft ghedaen.

 

Die edel grave Roelant

 

antwoorde hem lieden daer op te hant,

[p. 80]

 

als dat hyse niet en mocht beminnen

715.

om datse Gode niet en wilden leeren kennen,

 

ende datse niet en leefden na zijn ghebode,

 

want alle dese machte coemt ons van Gode.

 

 

 

Met dien riep hy luyde: Monjoye!

 

den fellen Sarazynen te vernoye.

720.

Daer quamen al die Kerstenen ghelopen toe,

 

die niet meer en was dan twee hondert toe

 

vanden Kerstenen, dats warachtich,

 

niet stercker en was alle die vangaerde machtich;

 

mer nochtans waren stout en coene;

725.

dwelck hem wel stont te doene.

 

Oock hadden si vernomen wel

 

der wreeder Sarazynen opstel,

 

twelck hem lieden aent lijf was becant.

 

Daer ruerde elkerlyck zijn hant,

730.

dat hem God, die almoghende heere,

 

moste loven ymmermeere.

 

Olyvier ende die grave Roelant

 

vochten beyde met gheweldigher hant,

 

ende die vrome bisschop van daden fijn,

735.

twelck den heydenen was aenschijn.

 

Sy sloeghender menighen thooft of;

 

dat deden si om prijs ende om lof.

 

Doen riepen die onghevallighe Sarazyne:

 

‘Help, Mamet ende Appolijn uut der pyne!’

740.

Wy zijn verloren in deser aerde;

 

coninck Kaerel, met sinen grysen baerde,

 

die heeft Rome gedwonghen

 

ende alle die valsche tonghen,

 

Calabren ende Poelgiën mede,

745.

metter Franchoysen manlicheden;

 

hi heeft oock nu onder hem Almaengiën,

 

nu so wil hi hebben Spaengiën.

 

Ons is veel beter laten wy ons slaen,

 

dan hem te zijn onderdaen;

750.

daerom houwet velt, edel payen,

 

ons en staet nu hier niet te vlien,

[p. 81]

 

want hadden wy desen Roelande doot,

 

soe waer verwonnen onsen noot.

 

Dese bisschop ende dese stercke Olyvier

755.

sullen hem vercoopen dier;

 

maer mochten wyse hier verslaen,

 

so waer Karelts macht seer ghedaen.’

 

Dit verhoorde die stoute Roelant,

 

die van deser talen verbolghen was te hant.

760.

Olyvier, ende die bisschop, ende dander Kersten fijn

 

deden haer cracht den fellen paeyenen aenschijn,

 

ende sloeghender doot, in corter wyle,^{V. 762.}

 

meer dan twee hondert by ghetale

 

vanden alder hoochsten uut des conincx sale.

765.

Roelant ende die voorsienighe Olyvier,

 

die waren beyde van herten fier;

 

elck had in zijn hant een scherp snydende sweert,

 

die menich marck wel waren weert;

 

deen heet Antecleer ende dander Durendale,

770.

die waren ghetimpert van finen stale;

 

niemant en mochtse weder staen

 

diese daer mede conden gheslaen.

 

Roelant, die grave hooghe van moede,

 

was seer besprengt metten sarazijnschen bloede.

775.

Dit siende Olivier sprack al te hant:

 

‘O God almachtich! wat ridder is Roelant!

 

Ick wane men zijn ghelijck niet vinden en mochte,

 

al waer datmen alle die werelt doorsochte.

 

Och! wat gheselschap van ons beyden

780.

sal cortelinghe, lacen! moeten scheyden.

 

Die coninck Kaerle, ons heere,

 

die verliest nu ymmermeere,

 

dat weet ick wel ghewarichlycke;

 

twelck hi wel beclagen mach ende al kerstenrijcke.

785.

God gonne om dat elck goet man,

 

die Gode mint ende dienen can,

 

voor ons bidde dat wi hemelrijcke

 

moghen ghewinnen eewelycke.’

V. 762. Waerschijnlyk ontbreekt er hier een vers.

[p. 82]

 

Doen stack hi met sporen zijn paert te hant,

790.

ende quam daer te hulpe den grave Roelant,

 

in dier grooter noot daer hi in was.

 

God moetet hem dancken das!

 

Ende also gheringhe als si vernamen

 

datse daer bi malcanderen quamen,

795.

elckerlyck daer den anderen badt^{V. 795.}

 

niet scheyden tot op die stadt.

 

Si loofdent gheerne; wat souden si el?

 

Elck gheloofde den anderen wel.

 

Doen mochtmen daer sien

800.

van twee ridderen mans daet gheschien

 

die van eenighen ridderen gheschien mochte.

 

Die edel bisschop vacht

 

met hooghen moede, met grooter cracht,

 

datmen dier ghelijck niet en mochte volleesten.

805.

Dus vertellen ons die yesten,

 

dat zyer versloeghen vijf duysent,

 

in vier scharen, al metter hant.

 

Die vijfte schare wert hem te swaer,

 

dat seg ick u overwaer.

810.

Sy sloeghen soo veel der Kerstenen,

 

dattet hem onsochte wert in schijn,

 

soo datter niet meer dan .XL. en bleven,

 

die van daer ontdroeghen tleven,

 

die si niet dooden en mochten;

815.

want si den Sarazynen so diere vercochten

 

haer lyden ende haer leven,

 

eer si daer doot bleven.

Hoe dat die grave Roelant zijn geselle Olivier vragede oft hi den horen blasen wilde, opdat hem Kaerle, die keyser, te hulpe quame, ende hoe dat Olyvier hem niet en woude consenteren dat hi hem den horen blies, seggende hoe dat te spade waer.

Die edel grave Roelant vernam herde schier

der groote schade, ende riep Olivier:

V. 795. Men vergelyke hiermede het fragment van Rysel, v. 3; en ook v. 900 met 51; v. 1065 met 223; v. 1172 met 185, enz.

[p. 83]

820.

‘O Soete gheselle ende ghetrouwe,

 

hier is gheschiet groot jammer ende rouwe,

 

dwelck kerstenrijck beclaghen mach

 

van nu totten domsdach,

 

want tis aensiene jammer groot

825.

van desen die hier dus deerlycken ligghen doot.’

 

Doen sprack Roelant openbare:

 

‘Ay! oft Kaerle, die keyser, nu hier ware,

 

hy soude ons so heerlycken wreken

 

datmer langher tijt af soude spreken.

830.

Olivier gheselle wijs van sinnen,

 

wat dinck willen wy nu beghinnen?

 

Hoe mochten wy Kaerlen doen verstaen

 

dattet ons qualycken is vergaen?

 

Wat dunckt u, wil ick nu blasen den olifant?’

835.

Olyvier die antwoorde hem te hant:

 

‘Roelant, ghi sout des hebben oneere,

 

en ghewaecht des nemmermeere,

 

want het soude u, ghewarichlycke,

 

verweeten worden van alle Vranckrijcke.

840.

Het soude hem schamen u gheslachte,

 

quaem des meer in u ghedachte,

 

dat u dien lachter waer gheschiet.

 

Doen icx u badt, en dedijt niet;

 

ghi seyt, het waer eer te tyde,

845.

alsmen ware inden stryde

 

bloedich gheworden vander schouder totter hant;

 

maer, lacen! Roelant, nu is Karelts macht gheschant!’

 

- ‘Ay lieve gheselle, sprack die grave Roelant,

 

laet my doch nu blasen den olifant,

850.

ick segt u hier wel te voren,

 

Kaerle, die keyser, salt lichtelyck hooren.’

 

- ‘Neen! ghi niet, by mynen rade laet varen.

 

Doen icx u badt, gaf u onmare;

 

Roelant haddijt doen ghedaen,

855.

soe waer onsen wille voort ghegaen;

 

maer ick segt u hier te voren,

 

ist dat ghy blaest uwen hooren,

 

ende my noch die fortune mach gheschien

 

dat ick mijnder susteren mach sien,

[p. 84]

860.

ick sweer u dat met eeden stijf,

 

nemmermeer en wert si u wijf.’

 

Als Roelant dese tale vernam,

 

sprack hi: ‘Olivier, gheselle, sidy gram?’

 

- ‘O Roelant, ghi hebt ghedaen

865.

dat die heydenen zijn te boven gegaen;

 

want te grooten wille van overmoede

 

sietmen selden comen te goede;

 

men en sal sottelyck niet beghinnen

 

te stryden, mer wijslycken ende met sinnen.

870.

Dese edel ridders moeten hier alle sterven

 

by uwer pruesheyt, ende bederven.

 

‘Kaerle, die coninck, onse heere,

 

heeft nu verloren ymmermeer

 

van ons alle hulpe ende raet.

875.

Dat heeft gedaen u groote overdaet.

 

Haddy mynen raet ghenomen,

 

coninck Kaerle waer ons te hulpe comen,

 

ende onsen wille waer voort ghegaen;

 

die Sarasinen waren tonder ghedaen,

880.

ende wy hadden wel in dit pongijs

 

ghevanghen haren coninck Marcelijs.

 

O Roelant, Roelant, u stoutheyt moeten wy becoopen;

 

niet dat wy willen ontryden, noch ontlopen,

 

hier en heeft niemant ghere,

885.

wy willen alle vromelyck in die weere.

 

Wy moeten alle, lacen! die doot verkiesen,

 

Vranckerijck sal nu veel verliesen,

 

ende een schoon gheselschap van ridders goet;

 

dat heeft ghedaen Roelant uwen overmoet.’

890.

Die goede bisschop heeft dit ghehoort

 

van hem beyden het discoordelyck woort.

 

Terstont hi derwaerts met haesten reet,

 

want sulcken tale om hooren was hem leet,

 

ende hi began daer te castyen

895.

Olivier, den ridder vrye,

 

ende bat hem door Gods eere,

 

dat hi des vermaende ymmermeere;

 

mer dat hi Roelande verdroeghe

 

ende groote slaghen sloeghe.

[p. 85]

900.

‘Wy sullen, sprack hi, onlanghe leven,

 

dese werelt moeten wy, lacen! begheven.

 

Och! wy moghen wel blydelyck sterven,

 

want wy sullen Gods hemelrijcke verwerven.

 

Ons en helpt dat blasen niet,

905.

datter ons eenich goet af geschiet,

 

oock eest te spade nu begonnen,

 

want eer wi den keyser hier ghewonnen

 

ende alle der edelre kersten cracht,

 

het soude wesen doncker nacht.

910.

Nochtans meyn ick, wel sonder waen,

 

dattet goet ware ghedaen,

 

want Kaerle soude ons te hulpe comen,

 

als hi den horen heeft vernomen

 

ende hy sal ons so eerlycken wreken

915.

datmen daer langhe tijt af sal weten te spreken,

 

ende dat die heydenen niet en sullen keeren

 

dat sal hi Gode ende ons doen ter eeren.

 

Hi sal deerlycken vinden versleghen,

 

aen heyden, aen velden, aen weghen,

920.

ende hy sal ons jaemmerlycken beclaghen

 

ende ter kercken cierlyck doen draghen,

 

dat ons wolf oft beest, in gheenre stont,

 

en verslinde in haren mont.’

Hoe Roelant die sine beclaechde, ende vander bataelgien daer Marcclijs ende sinen sone verslagen werden.

Doen oversach die grave Roelant die sine,

die daer laghen in grooter pyne,
som doot, som leefden si cranckelycke.
Doen sach Roelant herde droevelycke,
ende beclaechde zijn gheselle seere
ende bevalse Gode, onsen heere.
Het was recht, hy hadse lief.
In zijn herte had hi groot meskief;
ende doordat sprack hi: ‘Ick ben oock met u,
broeders, schuldich te sterven nu.

[p. 86]

 

Och! wy hebben Kaerlen ghedaen groote eere,

935.

ende van veel landen ghemaect heere;

 

maer nu verliest hi hier op desen dach

 

een schoon gheselschap, des hi wel claghen mach.

 

Ay! kerstenrijck! kerstenrijck! ghy zijt seer ontervet

 

van goed en beschudders ende bedervet!

940.

Ick soude van rouwen blyven doot,

 

al had ick anders gheenen noot.’

 

Olivier sprac: ‘In wat scharen willen wy slaen?

 

want ons leven wert cortelyck ghedaen,

 

wy willen vromelyck blyven in die were,

945.

ende vromelyck vechten door Gods eere.

 

Vlien ende willen wi in gheenre noot,

 

maer door Christus gheloove blyven doot.

 

Den Sarazynen sullen wi ons levende vercoopen,

 

wi en willent ontryden, noch ontloopen.’

950.

Daer was beyde, berch ende dal,

 

met dooden ridders bespreyt over al,

 

ende daerde swart gheworden root van kersten bloede.

 

Daer was ghevochten met hooghen moede;

 

daer laghen ghestroyt zweerden ende schilden

955.

van vromen ridders, van herten wilde.

 

Doen tooch dese Roelant, die fiere,

 

synen gheselle Olyviere.

 

‘Olyvier, sprack hi, met desen ghesellen,

 

die hier ligghen ende quellen,

960.

sijn wy schuldich te blyven doot,

 

dwelck is recht ende redene groot;

 

sy en wouden ons in gheenre noot begheven

 

waerom datse alle zijn doot ghebleven.’

 

‘O Soete Vrancrijck, sprack Roelant,

965.

hoe seere sidy nu gheschant,

 

al verwoest ende ontervet,

 

dattu onser hebste ghedervet?’

 

Doen noopte hi zijn paert, ende riep: ‘Monjoye’

 

den fellen Sarazynen te vernoye.

970.

Als een ridder vroom ende coene

 

sloech hi thooft af van Francheroene.

 

Hi sloecher wel .XX. oft meere,

 

dat alle waren groote sarazijnsche heeren.

[p. 87]

Eene goede vermaninghe vanden bisschop dye hy tot Roelande ende allen den Kerstenen dede.

Doen sprack die bisschop totten grave Roelant:

‘O vrome Kersten, hier van sidy wel bekant
van dusdanighen grooten slaghen,
hier voortijts, over menighe daghen,
hier om met rechte, een ghewarich dinck,
soe bemint u Kaerle, die coninck.
In deser ghelycke soude oock doen
elck goet ridder ende baroen,
ende een yeghelyck Kersten goet,
daer God voor heeft ghestort zijn roode bloet;
want die niet en doet also
en prijs ick niet weerdich een stroo;
maer hi heeft recht, die dit doet,
ende hem coemter oock af goet
sonderlinghe, die hem tot Gode keert,
ende zijn wet met arbeyde vermeert,
weder hi si cleyn oft groot van persoon,
si verdienter mede,^{V. 991.}
ende sal hem verblyden eewelycke
metten enghelen hier boven in hemelrijcke,
daer hi sal hooren den soeten sanck,
die dueren sal eewich sonder verganck.
Sy bidden voor ons teewighen tyde,
beyde verre ende wyde.
Ende die man die dat van te vooren weet
dat hem ymmers zijn doot is ghereet,
of ten minsten dat hi wert ghevaen,
die moet van noots weghen groote slaghen slaen,
omdat die Franchoysen so doen
heet mense vroom ende van daghen coen.’

Doen vercouverde Marcelijs, die coninck, weder,

ende stack Strael Berrengier ter neder.

V. 991. Hier ontbreekt wederom een vers.

[p. 88]

 

Hy doorstack halsberch ende schilt,

 

dattet niet met dallen te gader hilt;

 

en werpen doot ter aerden neder,

 

dat hi daer nae noyt op en stont weder.

1010.

Noch so sloech hi Voorne ende Ivone,

 

ende den stouten Gheraert van Rosselone,

 

Roelant en was hier af niet seer verre,

 

ende riep luyde op hem met moede erre:

 

‘Leyde moet dy gheschien, wel wreede payen!

1015.

och! moet hoe grooten onrechte,

 

slaetstu dus die edel Gods knechten

 

ende oock die lieve gheselle mijn,

 

dat sal dy werden in schijn.’

 

Bitterlycken reet hi hem doen aen

1020.

met eenen wreede ghedaen.

 

Hi sloech hem den arm metter schouderen of;

 

dies moeste God hebben lof.

 

Daer nae so sloech hi met nyde groot

 

des conincx Marcelijs sone doot.

Hoe die Sarazynen beghonden te vlien ende die meeste capiteyn vanden heere tot Galifier, sconincx neve.

Ende doen riepen die wreede Sarazynen te hant:

‘Help, Mamet, wat heeft dese felle Roelant
ghedaen den coninck, onsen heere,
ende heeft oock ghedoot onsen jonchere.
Coninck Karel, dien hier heeft ghesant,
moet werden gheplaecht van Ternygant!
Si en willen ons ruymen tvelt niet
wat dat onser gheschiet.
Si hebben den moet seer groot,
si en duchten niet om die doot.
Ons is beter dat wy vlien,
eer ons arch van hem mach gheschien.’

Doen vlooden die wreede payen

die vuyle stinckende pryen.
Wel drie duysent datter vloo,
die gheschoffiert waren alsoo,

[p. 89]

 

dat si niet en souden hebben ghekeert

 

inden strijdt om eewelyck te zyne onteert.

 

Als dit des conincx opperste heere aensiet,

 

so en doet hy anders niet

1045.

dan hi werpt sinen schilt ter aerden,

 

ende vloot haestelyck sijnder vaerden,

 

daer Galifier des conincx neve was.

 

Ghi moghet ghelooven das,

 

die Sarasynen met hem brochten

1050.

littekenen groot, die si wel thoonen mochten.

 

Seer luyde te roepen datse daer beghonnen:

 

‘Roelant ende Olivier hebben ons verwonnen!’

Hoe Galifier van Baligande ghesonden met .XX. m. Morianen ende menigerley Sarasynen, quam opten Roncevale, ende hoe Olivier gequest was, ende hoe Roelant den horen blies om hulp van coninck Karel te vercryghen.

Daer quam uut Ethiopiën des conincx neve,

Galifier, ende bracht met hem, sonder sneven,
veel Morianen, want daer af was hi heere,
wel dertich duysent oft meere.
Si waren swart als atriment,
ende vreeslycken ruych als een rent.
Haer teecken luyde datse riepen,
ende met grooter wreetheyt datse op die Kersten liepen.

Doen sprack die wyse Olivier:

‘o Vrome Kerstenen, van herten fier,
elck besta nu twee hondert man,
in den name Gods ende sint Johan!

Galifier sadt op een ors seer sterck,

dat weerdich was menich merck.
Hy was een groot overdadich man.
Den vromen Olivier reedt hi an,
ende stack hem, lacen! ten rugghe in;
dwelck was een ancxtelyck beghin,
want hem die lancie ten buyck uut quam.
Als die wreede Galifier dat vernam,

[p. 90]

 

sprack hy: ‘Ha! Kersten, du biste gheraect,

 

met dy en wort niet veel stryden ghemaect.

1075.

Dijn coninck liet dy qualycken hier.’

 

- ‘Du lieghes,’ sprack die moedighe ridder Olivier.

 

Antecleer, sijn sweert, dat hief hy op.

 

Galifieren hi daer mede sloech,

 

ende cloofde hem onghespaert

1080.

vanden hoofde tot in die middewaert.

 

Het sanck neder dat swaert van stale goet,

 

dattet inden sale wederstoet.

 

Doen sprack van Geneven Olivier met dien:

 

‘Felle payene, leyde moet dy gheschien!

1085.

Du en beroemes dy nemmermeere

 

dattu den coninck, dynen heere,

 

een dachvaert schaden hebste ghedaen.

 

Gode heb lof, tes anders met dy verghaen!’

 

Olivier was seere ghewont,

1090.

so dat hem die doot was cont.

 

Doen riep hi, met luyder stemmen te hant,

 

synen gheselle, den stouten Roelant:

 

‘Ay, Roelant, ick moet u hier ghebreken!

 

sprack Olivier, helpet my wreken!’

1095.

- ‘Ay! soete gheselle, sprack Roelant,

 

daer toe helpe my God ende Sinte Amant!

 

o Gheselle, statet dy nu, lacen! alsoo,

 

so en werdick nemmermeer van herten vro.

 

Den ghenen, diet u heeft gedaen,

1100.

wysten my, ick sallen, hopic, weder staen.’

 

- ‘Over hem en willick niet claghen,

 

ick hebben selve doot gheslaghen.’

 

Doen ghinghen si vechten die twee ghesellen.

 

Noyt man en mocht vertellen

1105.

sulcke moort als van hem daer was ghewrocht.

 

Noyt ridderen en waren so diere vercocht;

 

si streden met vromen ghedochte

 

so langhe dat Olivier niet meer en mochte.

 

Doen sprack hi droeflycken openbaer:

1110.

‘Lieve gheselle, Roelant, compt haer.

 

Och! wy moeten nu met rouwe druckelyc scheyden!’

 

Daer ontvlieden die tranen hen beyden

[p. 91]

 

uut den ooghen seer haestelycke,

 

ende si weenden ontfermelycke.

1115.

Olyvier verzeerden zeer zijn wonden;

 

tbloet ran hem uut den monde;

 

hy wert bleeck ende onghedaen

 

als hi ter doot woude gaen;

 

hi viel in flauten, in onmacht al te hant.

1120.

Doen sprack die edel grave Roelant:

 

‘Wat sal ick doen, God, almachtich heere?

 

Ick bevreese my dat afsitten seere,

 

want ick soude te voele blyven doot,

 

al en had ick anders gheenen noot.

1125.

Satick van desen paerde neder,

 

ick en quamer niet lichtelyck op weder;

 

ick wille my haer nu diere vercoopen,

 

ick en wilts ontryden, noch ontloopen.

 

Och! mijn lieve gheselle, Olyvier,

1130.

moeten wy, lacen! nu dus scheyden hier?

 

dats my ymmer den druckelycxsten dach,

 

dien ick oyt met ooghen aensach!

 

Coninck Kaerle verliest, huyden meere

 

dat hem grootelyck gaet aen zijn eere.’

1135.

Vanden rouwe die daer hadde Roelant

 

viel hi in onmachte te hant;

 

maer schiere daer naer hi weder bequam;

 

doen sach hi daer ende vernam

 

dat Olyvier te stryde was ghegaen,

1140.

die oock vander onmacht was op ghestaen.

 

Sijn ooghen, die voormaels waren claer,

 

die waren nu verdonckert, dat is waer;

 

dwelck schade was ende jammer groot

 

van Olyvier, den edelen ghenoot.

1145.

Nochtans dedy den Sarazynen groot torment,

 

daer hi ghinck al vechtende blent.

 

Die edel grave Roelant

 

volchde hem rasschelyck te hant,

 

ende nam Olyvier, sinen gheselle, ware

1150.

onder die sarasijnsche schare,

 

so langhe tot dat hi vernam,

 

dat hi bi Olivier, sinen gheselle, quam.

[p. 92]

 

Daer gaf hem Olivier eenen slach,

 

want hi hem sekerlycx niet en sach.

1155.

Doen sprack die vrome grave Roelant

 

totten ghequetsten Olyvier te hant:

 

‘o Gheselle, berecht toch twy

 

hebstu dus gheslaghen my?

 

Ick ben doch u gheselle Roelant.’

1160.

Olivier antwoorde hier op te hant:

 

‘o Lacen! gheselle, ick en sie u niet.

 

Och! my is leet dattet is geschiet.

 

Verghevet my doch door Gods eere,

 

wantet my beraut van herten seere.’

1165.

Doen sprack Roelant tot Olyvier:

 

‘Ick vergheeft u eeuwelyck voor Gode hier.’

 

 

 

Hier nae sprack Kaerle, die prince onblye:

 

‘Help! God ende die maghet Marie!

 

By Guwelloen is my vernoy ghecomen,

1170.

dat heb ick nu wel vernomen;

 

dwelck hem ende Godt wil sal worden tsuere,

 

want nae dat ons orcondt dye scriftuere,

 

soo waren sijn voorvaders fel,

 

dwelck ick nu heb gheproeft hebbe wel.

1175.

Sy versloeghen den keyser Juliene,

 

dwelck jammer was taensiene;

 

int Capitolie dat sijt daden

 

daer si hem valschelyck hadden verraden.

 

Och! my isser nu oock af comen thoren,

1180.

Ick hebber, lacen! Roelande by verloren,

 

den goeden bisschop ende den ridder Olivier,

 

ende menighen prince van herten fier.

 

Ay Godt! moet ick dus dan verliesen Roelant,

 

so schadet my eenen swaren pant,

1185.

want ick ben daer by ghecrenct so seere;

 

ick en verwins, lacen! nemmermeere,

 

dat weet ick wel ghewarichlycke.

 

Och! wie soude my beschermen van Vrancrijcke.

 

Het is, ducht ick, my so ghecomen.

1190.

Die croone wert my noch af ghenomen!

[p. 93]

 

Hy weende jammerlyck om die vaert,

 

ende track synen grauwen baert.

 

Die ander heeren begonsten oock te kermen:

 

‘Laet ons rasschelyck, spraken si, wacharmen!

1195.

ende wreken vromelyck met onsen handen

 

onse leet op die Gods vyanden!’

 

Mer, lacen! eer si daer comen mochten,

 

hadde Roelant den strijt doorvochten

 

sodat Marcelijs, die wreede coninck,

1200.

doot was, dats een ghewarich dinck.

 

Roelant en had doen, des seker zijt,

 

mer .V. mannen in sijn berijt;

 

nochtans warense alsoo ghedaen

 

datse gheen en mochten wederstaen.

Hoe Olivier sijn eynde dede, ende van Roelant hoe hy den haveloosen Gautier vant, ende hoe hi Fransoys Boudewijn ende sijn schiltknecht om water sant.

‘Ay! soete God, almoghende heer!’

Sprack Olivier, ick en mach niet meer!
Vergeeft my mijn misdaet,
ende gheeft my na dit leven hemelrijcke;
ick heb u altoos ghedient ghetrouwelycke.
Doen ghebenedyde hi synen heere,
ende dancte hem van alder eere,
die hi van hem oyt ghewan,
ende sonderlinge Roelande voor alle man.
Doen hi dese deerlycke tale dus hadde gheseyt,^{V. 1214.}
viel hy ter aerden doot,
twelck was jammer groot.

Hoe Roelant zijn eynde dede.

Roelant, lacen! die crancte seere,

ende riep aen God, onsen heere.

V. 1214. Het ontbreken van het rijm en de buitengewoone lengte van dit vers zijn een bewijs, dat men het oude gedicht te dezer plaetse zeer verminkt heeft.

[p. 94]

 

Deen hant hi ten hemel waert droech,

1220.

metter anderen voor zijn borst hi sloech.

 

Doen legde hi onder hem, verstaet my wale,

 

den hooren ende zijn swaert Durendale,

 

dattet herte hem by nae doen brack,

 

ende hi noyt daer nae meer en sprack.

1225.

Te Spaengiën keerde hi hem weder,

 

ende viel rugghelinge ter neder,

 

datmen niet segghen en mochten,

 

Roelant en hadde den strijt doorvochten.

 

Roelant, lacen! deerlycken so lach,

1230.

dat hi en hoorde noch en sach;

 

nochtans hadde hi in zijn ghedachte

 

den heere, die hem ghewrachte,

 

die heere is van hemelrijcke,

 

badt hi met herten ootmoedelycke,

1235.

met seer grooter volstandichede,

 

met knyen gheboghen, met ghevouwen handen mede.

 

Aldus bleef die vrome ridder doot;

 

dwelck schade was ende jammer groot,

 

ende als Roelant dus dede zijn eynde,

1240.

God sinen enghel om die siele seynde.

Een cort lof van Roelant ende Olivier.

Wel droeflyck is te beweenen die doot

van Olivier ende Roelant, den grave eerbaer,
die nu leven in vruechden groot,
met Gode verciert in die hemelsche schaer.

Van edelen zeden waren si so claer

dat haers niemant en scheen ghelyck te zijn.
Gods tempel si oeffenden devoot, dats waer,
den wonden slants warense een medecijn.

Een hope des lants waren si certeyn,

beschermers voor weduwen ende weesen;
den armen gasten een milde fonteyn
van uuter gratiën Gods gheresen.

Van allen ridderschappe warense tgreyn,

[p. 95]

 

hi en Olivier Gods wet vermerende;

1255.

dies si met vruechden, in shemels pleyn,

 

by Gode eewelyck zijn triumpherende.

 

 

 

amen.

De zestien laetste verzen, Een cort lof van Roelant ende Olivier, in gekruiste regels, zijn hoogstwaerschijnlyk uit de pen des verzamelaers van het volksboek gevloeid, en zullen dus slechts van de zestiende eeuw dagteekenen. Het verschil tusschen deze en de overige loopt in het oog, want de andere, hoe verminkt en veranderd zy ook zijn, dragen toch overal sporen van oudheid, en meestal zou het niet moeijelyk zijn ze in hunnen oorspronkelyken vorm te herstellen. Doch, zooals ik reeds vroeger zegde, laet ik het aen anderen over, om, door de vergelyking van de onderscheidene fragmenten, eenen kritischen tekst te bezorgen van het gedeelte van het oud Roelants-lied, dat ons is overgebleven.

By hetgene ik hierboven reeds opgaf, hoe de namen van Roelant en Olivier, in vroegere tyden, door veel aenzienlyke lieden werden gedragen, en hoe men tot klokken toe, Roelant heeft geheeten, kan ik, als een nieuw bewijs van den algemeenen byval, dien het Roelants-lied onder het volk had gevonden, nog aenstippen, dat men aen huizen den naem van Ronchevale had gegeven. Zoo vindt men te Gent, in eene akte van 22 december 1463, aengehaeld door Diericx: Een huus ghestaen ende gheleghen in de Coestraete, gheeten Ronchevale⁽¹⁾. Te Antwerpen droeg insgelyks een huis den zelfden naem⁽²⁾.

(1) Diericx, Mémoires sur la ville de Gand. D. I. bl. 43. - Die schryver heeft verkeerdelyk gedrukt Rouchenale.

(2) C.P. Serrure, le Livre de Baudoyn, bl. XXV.

[p. 96]

Het is waer, niet enkel aen het Roelants-lied ontleende men dergelyke namen, men trok er insgelyks uit andere epossen. Men herinnere zich slechts de Tafelrond, te Leuven, het Kasteel van Montalbaen, te Antwerpen, en de Montalbaens-toren, te Amsterdam, en eindelyk de talryke huizen, in de meeste steden der Nederlanden, welke den naem van de Vier Heemskinderen, of van het Ros Beyaert droegen.