Vaderlandsche letteroefeningen. Jaargang 1853

[p. 381]

De wereld in 't klein, door A. van der Hoeve,Predikant te Keppel. II Deelen. Te Amsterdam, bij J.H. Gebhard en Comp. 1853. In gr. 8vo. 590 bl. f 5-75.

De Schrijver heeft een hooger doel met dit werk gehad dan om dezen en genen eens aangenaam bezig te houden: hij heeft er nut meê willen stichten ‘voor de zaak van Evangelische waarheid en Christelijk leven.’ Zal dat oogmerk er door worden bereikt? Bedenkende hoe ernstig 't hem gestemd heeft gelooft Ref. dat de S. voor 't Christelijk leven van eenigen zijner lezers niet zonder vrucht gewerkt zal hebben. Naar óns gevoelen echter ware 't beter geweest als de S. zich minder hadde geïsoleerd. Ref. is geen godgeleerde, maar bedriegt hij zich niet dan verstaat de S. door ‘Evangelische waarheid’ het geloof der Hervormden in zijne vrijheid, zoo als dat voornamelijk gepersonifiëerd schijnt in rijkhold den vader en in maria; en Ref. zou 't beter gevonden hebben als die ‘waarheid’ gepersonifiëerd ware geworden in iemand aan geenerlei kerkleer, maar alleen aan den Bijbel gehecht: een tégenbeeld van den filosoof kleber, die aan geene kerkleer verbonden is omdat hij den Bijbel verwerpt. Uit de verschillende opvattingen der ‘Evangelische waarheid’ zijn de verschillende Kerkgenootschappen ontstaan; tot verzoening van die Kerkgenootschappen echter is het werk niet bestemd: de Schrijver stelt eenvoudig de uiting en werking der geloofsbegrippen van twee voorname partijen in 't Hervormde Kerkgenootschap tegenover elkander, en die beiden, minder of meer, tegenover de uiting en werking van natuurfilosofie en ongeloof. Dat vindt Ref. eenigzins bekrompen. - Dan wordt de werking van het formulier-geloof geschetst in het spreken en handelen van den Heer en Mevrouw zeeltink, Jufvrouw van der starre, den Heer van staalen, den gouverneur bouwhof en den knecht dirk wouters; maar als men ons vraagt: of de S., die anderen ‘boven alle partijen’ wil verheffen, zelf genoeg ‘boven alle partijen’ stond, om die schets met onpartijdigheid te leveren, dan kunnen wij er geen ja op zeggen. Met niemand der hier geschetste formulier-geloovigen zou Ref. wenschen om te gaan; het geloof van Jufv^w. van der starre blijkt bovendien aan wereldsche belangen geheel ondergeschikt te zijn,

[p. 382]

en dirk wouters is zelfs een volslagen fielt. Daarentegen is, onder de vrij-geloovigen, ieder, van den laagsten tot den hoogsten, belangeloos, weldadig en beminnelijk. Maar is dat in de wereld in het groot óók zoo? Ref. twijfelt er zéér aan: hij onderstelt het goed en kwaad onder alle partijen in gelijke mate, en houdt daarom deze kleine wereld voor een portret van de groote, maar van onvolkomen gelijkenis, en zéker geen daguerréotype. Eindelijk: men vindt hier als ten slotte, (D. II, bl. 331) een gesprek over de gevoelens der twee partijen, waarin maria vraagt: ‘of het zoo zeker is dat de vrijgeloovigen dwalen?’ en van hare moeder, de formulier-geloovige M^w. zeeltink, tot antwoord krijgt: dat dit het punt is waarover gestreden wordt. Op dit gezegde doet de S. maria antwoorden: ‘zoo lang er strijd gevoerd wordt, is het immers nog onbeslist aan wélken kant de dwaling heerscht.’ - en dát antwoord weet Ref. niet met de voorrede en 't verhaal overeen te brengen. Even als maria dien strijd betreurende ‘zoo als hij gevoerd wordt,’ omdat de liefde er onder lijdt, beschouwt hij dit werk als een soort van granaat naar de verschansing van des S. tegenpartij geslingerd, en het verhaal wel allezins geschikt om Christelijk leven te bevorderen, maar ‘voor de zaak van Evangelische waarheid van minder belang dan 't had kunnen zijn bij wat minder eenzijdigheid.

Dit zijn de aanmerkingen door Ref. onder het lezen gemaakt; doch die gevende voor hetgeen zij zijn, erkent hij volmondig in langen tijd geen roman gelezen te hebben zoo nuttig en te gelijk zoo boeijend als deze. De verlichte, ongedwongen godsvrucht van rijkhold en zijne gade, maken hunnen huiselijken kring tot eene kweekschool van liefde en deugdbetrachting. De stijve partijgeest van zeeltink, de filosofie van den ontevreden kleber, de twijfel van den student rudolf rijkhold geven er, ongezocht, aanleiding tot hoogst leerrijke gesprekken over de belangrijkste aangelegenheden van den tijd, in welken vader rijkhold, de leeraren torlet en klinkhorst, en de godsdienstige maria zeeltink, de zaak des geloofs en des lichts met overredende, soms gloeijende welsprekendheid voorstaan. Dat zij de overwinning behalen behoeft niet verzekerd te worden. Hoofdzakelijk echter betreffen die gesprekken den Heiland der wereld, en Zijn verheven zaligmakende leer, waarbij de opgeworpen twijfel aan Zijn

[p. 383]

historisch bestaan wordt opgelost. Ook over des menschen door de natuurfilosofie betwijfelde persoonlijke onsterfelijkheid bevat het werk heerlijke bladzijden, en al die leering is in een lijst gevat van zoo velerlei afwisselende gebeurtenissen en handelingen onder liefde en haat, voor- en tegenspoed, vreugde en smart, dat men het werk niet gaarne uit de hand legt, en, aan het slot gekomen, schier betreurt dat er de S. een einde aan maakte. Men vindt hier niets onnatuurlijks, en weinig grappigs: alleen Doctor sligman, de rijke wente, en de kastelein neeltink doen somwijlen eens glimlagchen; maar des te meer ongekunsteld innig gevoel in de aangename vormen van een bondigen, buigzamen, fraaijen stijl. De sterftooneelen van Ds. torlett, en de kleine caroline zijn aandoenlijk schoon, ook om der gevolgen wille; want het laatste heeft een krachtigen invloed op het geloof van rudolf, en het eerste geeft der familie rijkhold gelegenheid tot de edelste zorg voor des leeraars weduwe: eene zorg aan welke rijkhold later zijne en der zijnen redding en geluk heeft te danken. Hoe flaauw en duister dit weinige zij, de lezer ziet er uit dat en in welke mate Ref., in weerwil van de gemaakte aanmerkingen, met het werk is ingenomen. Hij beveelt het ieder aan die smaak vindt in het ernstige en degelijke, en wenscht den Schrijver lust en gelegenheid toe om de Vaderlandsche letterkunde met meer werken in dien geest te verrijken.

Elk der deelen is met eene plaat versierd, en het papier en de druk zijn zoo als men die van den zorgvuldigen Uitgever mag verwachten.