TS. Tijdschrift voor tijdschriftstudies. Jaargang 2012

[p. 91]

Tien vragen aan een tijdschriftexpert

Sascha Bru doceert algemene literatuurwetenschap aan de KU Leuven en doet onderzoek naar de Europese avant-garde en het modernisme. Binnenkort verschijnt het door hem medesamengestelde boek The Oxford Critical and Cultural History of Modernist Magazines, Vol. III: Europe, 1890-1940 (Oxford University Press). Zie www.mdrn.be.

1. wanneer en waarom bent u met onderzoek naar tijdschriften begonnen?

Ik denk dat ik altijd op een of andere manier tijdschriften heb onderzocht, zoals alle letterkundigen die moderne literatuurvormen bestuderen. Het is de evidentie zelf: de moderne literatuur is ondenkbaar zonder tijdschriften. Haast geen enkel noemenswaardig werk verscheen niet eerst (deels) in een tijdschrift. Ik kan ook weinig moderne auteurs opnoemen die nooit een stuk in een tijdschrift publiceerden. In hun dagelijkse praktijk buigen onderzoekers van moderne literatuur zich dan ook constant over tijdschriften, alleen merken ze die niet altijd op als volwaardige onderzoeksobjecten. Het moment waarop ik dat zelf ben gaan doen, kwam toen een Britse collega, Peter Brooker, me vroeg of ik hem wilde helpen bij het maken van een boek dat de rol van tijdschriften in de ontwikkeling van het Europese modernisme en de avant-garde in kaart zou brengen. Ik legde me toen al geruime tijd toe op dat modernisme en die avant-garde en had al veel tijdschriften in bibliotheken her en der geraadpleegd en even vaak bewonderd als esthetische objecten. Maar toen die vraag kwam, ben ik nog anders naar tijdschriften gaan kijken.

2. wat is het merkwaardigste tijdschrift dat u ooit onder ogen is gekomen?

Dat is een onheuse vraag voor iemand die zich net een paar jaren vooral over ‘merkwaardige’ tijdschriften heeft gebogen. De vormgeving en de artistieke en poëticale projecten van avant-gardetijdschriften op het continent waren tijdens de eerste decennia van de twintigste eeuw zo rijk, divers en idiosyncratisch, dat ik moeite heb om er één, aller-merkwaardigst tijdschrift uit te lichten... Wanneer ik me beperk tot ons taalgebied, dan is Mécano zeker merkwaardig. Er verschenen maar 4 nummers van, in de jaren 1922-23, onder leiding van Theo van Doesburg en diens alter ego I.K. Bonset. Het is een bijzonder tijdschrift om vele redenen, maar een van die redenen is de vorm. De meeste

[p. 92]

nummers hebben de vorm van een vouwblad (telkens in een anders gekleurd vel), waarbij het drukwerk moet opengevouwen en constant gedraaid worden terwijl je leest. Het gevouwen blad past ook perfect in de vestzak van een maatpak - niet onbelangrijk voor dandyeske avant-gardisten. En alle nummers samen bevatten een (weliswaar selectieve) dwarsdoorsnede van tendensen uit de zogenaamd historische avant-gardes, zowel uit de beeldende kunst als uit de literatuur.

3. bij welk tijdschrift had u graag in de redactie willen zitten?

Zoals iedereen wellicht heb ik altijd in de redactie van een of meerdere tijdschriften gezeteld, zij het vooral in een adviserende rol. Maar ik denk met de meeste liefde en het grootste enthousiamse terug aan mijn redacteurschap van yang, het enige blad ook waarvan ik ooit echt deel heb willen uitmaken, yang was een Vlaams avant-garde tijdschrift dat uiteindelijk ruim vier decennia meeging en in de loop van die periode veel vernieuwende tendensen in de Vlaamse literatuur heeft gepromoot. De redacties bestonden veelal uit jongeren - op je dertigste was je een tijdlang al oud en out - en om de zoveel tijd deed zich een heuse coup of volledige redactiewissel voor, waarna het tijdschrift een geheel andere koers ging varen. Toen ik in de redactie zat, met onder meer Geert Buelens, Marc Reugebrink, Bert Bultinck, Inge Arteel, Daniël Rovers en Piet Joostens, bestond er ook een soort horizontale democratie: elke beslissing werd bij consensus genomen. Je begrijpt dat redactievergaderingen soms erg geanimeerd verliepen en geregeld tot in de vroege uren duurden, wanneer we het oneens raakten over bepaalde zaken...

4. van welk tijdschrift betreurt u de ondergang het meest?

Ik heb geleerd dat de teloorgang van tijdschriften gewoon een gegeven is dat niet hoeft te worden betreurd. Tijdschriften worden gemaakt door mensen met een gedeeld programma. Wanneer dat programma redundant wordt, moet een tijdschrift zich herdefiniëren of gewoon de boeken sluiten. Het is natuurlijk leuk dat bepaalde tijdschriften tot heuse ‘instituties’ weten uit te groeien, maar een tijdschrift in leven houden gewoon uit traditie, bijvoorbeeld omdat het al lang bestaat, volstaat voor mij niet. Anders gezegd: de interessantste tijdschriften zijn altijd die waarvan de redacteurs op een of andere manier een verschil willen maken door een niet per se duidelijk afgelijnde, maar toch distinctieve stem in het debat te laten horen.

Een eeuw of wat geleden, bij die historische avant-garde, was dat niet anders. Van veel avant-garde tijdschriften bestaan bijvoorbeeld maar enkele nummers. Tijdschriften waren in die internationalistische subcultuur een beetje als garagebands. Gelijkgezinden ontmoetten elkaar, besloten samen iets te doen, en op een soms dilettantistische manier lanceerden ze vanuit ateliers of van op keukentafels een tijdschrift dat ze vervolgens verspreidden onder min of meer gelijkgezinden die er niet dezelfde maar toch gelijklopende programma's op nahielden. Dat bepaalde tijdschriften opgang maakten, kort dan wel lang werden geproduceerd, om vervolgens weer te verdwijnen, hoorde er gewoon bij. De ondergang van een tijdschrift betekende ook zelden het einde ervan. Bepaalde tijdschrif-

[p. 93]

ten bleven in literaire en artistieke kringen soms decennia na hun stopzetting circuleren. Ze werden ook uitgewisseld in een ruilhandel. Ook vandaag worden ze nog uitgewisseld, maar op een markt die er geregeld woekerwinsten mee genereert.

5. is de huidige situatie te vergelijken met die van het modernisme?

Wanneer we het over literaire tijdschriften hebben, zie ik een belangrijke verschuiving, die zich bij ons in de Nederlanden in pakweg de voorbije twee decennia aftekende. Binnen het literaire veld is het tijdschrift steeds meer naar de marge van de literaire productie geduwd. Niet eens zo lang geleden hielden uitgeverijen er meestal een eigen tijdschrift op na dat ze aanwendden als visvijver voor nieuw talent. Vandaag is dat op een paar uitzonderingen na niet meer het geval. Tot vrij recent was het bovendien gebruikelijk dat schrijvers debuteerden in tijdschriften die voor hen belangrijk waren, omdat er (oudere) collegae en redacteurs werkten wier oordeel ze respecteerden. Vandaag verschijnen evenwel bijna dagelijks roman- en poëziedebuten van auteurs die nooit eerder in een tijdschrift publiceerden. Er zijn veel oorzaken voor deze vrij recente veranderingen aanwijsbaar, maar toch zie ik hier vooral redenen voor optimisme. Uitgeverijen en vooral almaar groter wordende uitgeversconcerns hebben de rijke en lange traditie, waarin tijdschriften als kwaliteitsbewaarders en gidsen in het veld fungeren, recent tussen haakjes geplaatst. Daardoor is het centrum van de literatuur, dat van oudsher in tijdschriften het onderwerp van debat vormde, ook gestaag versplinterd en gediversifieerd. Sommigen beweren dat het debat rond literatuur daarmee ook stilaan is verschaald en verstard: er is geen duidelijke norm of centrum meer waartegen een jonge schrijver zich kan afzetten, en dus wordt alles tot op zekere hoogte vrijblijvend. Dat laatste geloof ik niet. Er zijn wel degelijk nog literaire tijdschriften waarin gelijkgezinden elkaar vinden en nog altijd passioneel debatteren over literatuur. Alleen kunnen we hun arbeid inderdaad niet meer lezen tegen de achtergrond van een veld waarin een duidelijk centrum of een dominante poëtica alle andere definieert. Het landschap is veel complexer, labieler, dan voorheen, en hier, denk ik, is voor literaire tijdschriften nog altijd een belangrijke taak weggelegd als gids en promotor van jong talent. De literatuur is veranderd, maar daarbinnen heeft het literaire tijdschrift nog altijd een belangrijke functie te vervullen, al was het maar als groeiplaats voor jongere auteurs.

6. wat was uw grootste tijdschriftgerelateerde vondst?

Ik denk dat ik de voorbije jaren vooral heel duidelijk en soms heel precies ben gaan zien hoe essentieel het tijdschrift was in de ontwikkeling van de Europese avant-garde en het modernisme in de voorbije eeuw. Dat is op zich niet opzienbarend binnen het specialisme van de avant-garde en modernisme studie. Alleen heb ik door het samenstellen van de Oxford Critical and Cultural History of Modernist Magazines nu een beeld van de rol van het tijdschrift op het gehele continent, een beeld dat ook alleen maar kon worden geconstrueerd door op bijna zestig specialisten een beroep te doen. De belangrijkste repercussie van dat globale beeld is allicht dat Europa vooral aan het tijdschrift zijn grote vernieuwingen in de kunst en literatuur tijdens de twintigste eeuw heeft te danken.

[p. 94]

7. wat is uw grootste ambitie op het gebied van tijdschriftonderzoek?

Ik denk dat ik met veel mensen uit mijn vakgebied de wens koester om de schat aan tijdschriftenmateriaal in digitale vorm te ontsluiten, doorzoekbare facsimiles incluis. Ik merk dagelijks dat ik die ambitie deel met nagenoeg alle literatuur-, kunst-, media- en cultuurhistorici die een interesse hebben in de avant-garde en het modernisme. Het probleem van auteurs- en reproductierechten is evenwel nog altijd onoverzienbaar. Misschien behoort mijn ambitie dan ook wel een volgende generatie onderzoekers toe, een generatie voor wie het werk van de betreffende kunstenaars en schrijvers geheel publiek domein zal zijn. De vlucht die de digital humanities tegenwoordig nemen, maakt in elk geval dat de tijd rijp is om er werk van te maken.

8. stel dat u een tijdschrift zou lanceren, hoe zou dat eruit zien?

Er bestaan heel interessante eenmanstijdschriften, in de Nederlanden Hendrik Werkmans The Last Call bijvoorbeeld. Prachtig ding. Maar ik vind dat een tijdschrift in de eerste plaats door een groep moet worden gestuwd. De vraag zou dan ook moeten luiden: met wie zou u een tijdschrift willen lanceren? Ik hoop dat men me kan vergeven dat ik het antwoord schuldig blijf om ook maar niemand over het hoofd te zien nu.

9. droomt u weleens van tijdschriften en zo ja, zijn dat prettige dromen?

Ik heb geregeld prettige dromen, ja, maar nooit over tijdschriften voor zover ik weet.

10. op welke tijdschriften bent u geabonneerd?

Op erg veel tijdschriften. Academische tijdschriften in hoofdzaak, maar ook creatieve tijdschriften, zoals het fantastische, Nederlandstalige nY, het Frans- en Engelstalige Formes poétiques contemporaines, het Duitstalige (Oostenrijkse) Wespennest en zoveel andere. Jawel, er zijn nog gidsen!