Ts. Tijdschrift voor tijdschriftstudies. Jaargang 1999 (nrs 5-6)

[p. 43]

[Het archief]
Katholiek Documentatie Centrum
Mathijs Sanders

In 1888 publiceerde de onderwijzer Gomarius Mes een omvangrijke bibliografie onder de titel De Katholieke pers van Nederland, alphabetische verzameling der titels van boeken, brochures, tijdschriften, vervolgwerken, dag- en weekbladen door katholieke Nederlanders geschreven en ter perse gelegd van 1853, de invoering der Bisschoppelijke Kerkregeling in Nederland, tot 1887, het jaar van het Gouden Priesterfeest van Z.H. Paus Leo xiii. De emancipatorische intenties van dit naslagwerk springen onmiddellijk in het oog. Mes wilde maar al te graag laten zien wat zijn geloofsgenoten in ruim dertig jaar tijds op publicitair gebied hadden bereikt. Zo vormt de deel bibliografie over letterkunde volgens de auteur zelf een ‘krachtig bewijs [...], dat de Nederlandsche Katholieken op litterair gebied in het minst niet in het achterste gelid behoeven te staan.¹’ Ook een uitvoerige opgave van tijdschriften, almanakken, brochures, dag- en weekbladen ontbreekt niet in dit omvangrijke repertorium. De bibliografie van Gomarius Mes is illustratief voor de publicatie- en organisatiedrang van Nederlandse katholieken aan het eind van de negentiende eeuw. Vooral na de afschaffing van het dagbladzegel in 1869 kwam de roomse pers tot grote bloei. Het werk van Mes is dan ook niet zonder gevolgen gebleven. IJverige geloofsgenoten hebben zich in de negentiende en vroegtwintigste eeuw gezet tot het opstellen van dergelijke triomfalistisch getoonzette tijdschrift-bibliografieën, die de katholieke emancipatie luister moesten bijzetten.

Wie echter op zoek ging naar de door Mes en anderen als ‘meesterwerken’ en ‘juweeltjes’ gekwalificeerde tijdschriften als De kerkmuziek, orgaan ter beuordering der kerkelijke toonkunst, De hovenier of De humorist, magazijn van luimige verhalen, novellen, anecdoten, geestige gezegden, enz. voor vrolijke en zwaarmoedige Nederlanders kon tot voor enkele decennia zelden volstaan met een aanvraagbriefje bij een universiteitsbibliotheek. Grote aantallen tijdschriften, waarvan soms enkel de titel bekend was, lagen op ontdekking te wachten in kloosterbibliotheken en seminaries of bij particulieren. Toen in 1969 door de Katholieke Universiteit Nijmegen het Katholiek Docu mentatie Centrum (kdc) werd opgericht, kwam aan deze situatie geleidelijk een eind. Een belangrijke doelstelling van het kdc vormde het verzamelen, ordenen en beschrijven van documentatie betreffende het katholieke leven in Nederland van het begin van de negentiende eeuw tot heden en het toegankelijk maken en beschikbaar stellen van deze documentatie voorwetenschappelijk onderzoek.

Toen het Katholiek Documentatie Centrum werd opgericht had de ‘ontzuiling’ van Nederland inmiddels flink toegeslagen. In rap tempo werd de katholieke zuil - het lange tijd zo invloedrijke en hecht georganiseerde bolwerk van rooms-katholieke organisaties en instituties - ontmanteld. Het einde van de verzuiling ging gepaard met een ware ‘confessionele opruimingswoede’ waardoor veel materiaal voorgoed verloren dreigde te gaan. De oprichting van het kdc kwam dan ook precies op tijd, zo bleek. Direct na de opening van het documentatiecentrum werden reusachtige hoeveelheden documentair materiaal voor de deur afgeleverd. Te midden van dit bibliotheek- en archiefmateriaal, dat in dozen en zakken werd binnengebracht, bevond zich een groot aantal tijdschriften, verenigingsblaadjes en

1 G. Mes, De Katholieke pers, lix.

[p. 44]

jaarverslagen die moesten worden gecatalogiseerd. Voortvarend werd de bibliografische ontsluiting van dit materiaal ter hand genomen. Inmiddels beschikt het kdc overeen zeer omvangrijke verzameling tijdschriften, archieven en documentatie, waardoor het documentatiecentrum is uitgegroeid tot een efficiënt ‘laboratorium’ voor de bestudering van vrijwel alle segmenten van het katholieke leven in Nederland.

Voor tijdschriftonderzoekers heeft het kdc veel te bieden. Het verzamelen en beschrijven van de vele katholieke tijdschriften die in de afgelopen twee eeuwen verschenen, vormde van meet af aan een belangrijke pijler in de werkzaamheden van het kdc. Het belang van tijdschriften als bron van historisch onderzoek werd al in een vroeg stadium onderkend, wat leidde tot de gerichte acquisitie van katholieke periodieken. Toen het kdc van start ging, waren de belangrijkste algemene en letterkundige katholieke tijdschriften al aanwezig in de bibliotheek van de KU Nijmegen. Zonder al teveel moeite konden in diverse bibliotheken dan ook de jaargangen van De katholiek, Van onzen tijd of De gemeenschap worden ingezien. Wat in deze bibliotheken veelal echter ontbrak waren de niet-wetenschappelijke periodieken, waaronder missieblaadjes, familietijdschriften, damesbladen, verenigingstijdschriften en tijdschriften vooreen specifieke beroepsgroep. Juist deze periodieken, waarondereen groot aantal publiekstijdschriften, vormen voor de bestudering van de rooms-katholieke cultuur en van het georganiseerde katholicisme in de meest brede zin van het woord een onmisbare bron.

Een belangrijk deel van het tijdschriftenbestand van het kdc bestaat inmiddels uit gespecialiseerde periodieken op sociaaleconomisch en maatschappelijk terrein zoals het damestijdschrift Beatrijs, het Aalmoezeniersblad, Katholieke Missiën en het Afrikaansch missieklokje. Onder deze gespecialiseerde tijdschriften bevinden zich ook bladen als De katholieke politie-ambtenaar, De kajotter, maandblad voor de Katholieke Arbeidersjeugdvereeniging en Boek en zaak, het orgaan van de Nederlandse Katholieke Boekverkopersbond. Of wat te denken van tijdschriften met sprekende titels als De belhamel, misdienaarsblad voor het Bisdom ‘s-

[p. 45]

Hertogenbosch, Alle hens (een uitgave van de RK Verkennersbeweging) en de Almanak van de Nationale RK Vereeniging van Geheelonthouders onder Nederlandsche spoor-, tram- en Van Gend en Loospersoneel. Daarnaast bezit het kdc natuurlijk de volledige jaargangen van het bekende familietijdschrift De katholieke illustratie en een groot aantal (veelal geïllustreerde) zondagsbladen van verschillende landelijke en regionale kranten.

Wat het kdc voor de geïnteresseerde tijdschriftonderzoeker extra aantrekkelijk maakt zijn de circa duizend archieven (in totaal zo'n zeven strekkende kilometer en groeiende) die het documentatiecentrum herbergt.² Niet alleen beschikt het kdc over een aantal tijdschriftarchieven -waaronder het volledige redactiearchief van het maandblad De katholiek (1842-1925) en het archief van De tijd (1846-1990) - ook in de vele persoons- en instellingsarchieven is vaak waardevolle informatie over tijdschriften, redacteurs en uitgevers te vinden. Een gang door het archief van de Katholieke Nederlandse Journalistenkring levert bijvoorbeeld een schat aan gegevens op over de roomse dagbladjournalistiek van de eerste helft van de twintigste eeuw. Juist wanneer men de interne ontwikkelingen van tijdschriften wil bestuderen kan onderzoek naar redacteursen uitgeversarchivalia spannend materiaal aan het licht brengen. Archieven van redacties en redacteurs bieden immers een unieke gelegenheid om een blik achterde schermen te werpen van de periodiek verschijnende afleveringen. Zo kan aan de hand van het archief van Gerard Brom de oprichtingsgeschiedenis van diens letterkundige maandblad De beiaard (1916-1925) worden gereconstrueerd en verschaft het omvangrijke archief van De tijd inzicht in de turbulente geschiedenis van dit oudste katholieke dagblad van Nederland. De kdc-archieven worden zoveel mogelijk voorwetenschappelijk onderzoek opengesteld door middel van inventarissen. Informatie over de aanwezige en ontsloten archieven kan bovendien via een geïntegreerde on line publiekscatalogus (opc) verkregen worden. Ook heeft het kdc een omvangrijk knipselarchief van in de pers verschenen stukken over vele duizenden katholieke personen en instanties en een collectie ‘druksels’ waarin fondscatalogi, folders, vlugschriften, pamfletten, prospectussen, bidprentjes, stickers en reclamemateriaal is opgeborgen dat los in boeken en bladen werd aangetroffen.

Van bijzonder belang voor de tijdschriftonderzoeker is de Bibliografie van Katholieke Nederlandse Periodieken (bknp). In 1973 initieerde het kdc een grootschalig onderzoeksproject dat moest leiden tot een bibliografie van katholieke periodieken die vanaf het begin van de negentiende eeuw in Nederland waren verschenen.³ Vele duizenden bekende en vergeten periodieke publicaties moesten daartoe worden opgespoord en beschreven. Een lange adem en veel menskracht waren nodig om dit monnikenwerk te verrichten, aangezien de projectuitvoerders al in een vroeg stadium kozen voor ontsluiting en beschrijving van het materiaal op basis van autopsie. De aanvankelijk begrote tijdsduur van drie jaar werd dan ook ruimschoots overschreden. Het tijdschriftmateriaal bleek bovendien complexer te zijn dan werd voorzien. ‘Het lijkt wel of ieder tijdschrift niets liever doet dan veranderen: van titel en ondertitel, van uitgever en plaats van uitgave, van formaat en frequentie, van redactie en directie, van aard en inhoud’, verzuchtte bibliograaf Lankhorst in 1988.⁴ Ook het opsporen van vindplaatsen (bibliotheken, archieven, uitgeverijen, particuliere verzamelingen, kloosters en seminaries) vergde de nodige tijd. Besloten werd de bknp op te splitsen in deel bibliografieën. In 1983 verscheen de (voorlopige) titellijst van de bknp die 4129 titels telde en als een eerste hulpmiddel kon fungeren vooronderzoekers. Uiteindelijk zal de bibliografie een vijftal kloeke delen omvatten - zowel in geautomatiseerde vorm als in druk beschikbaar en voorzien van registers - gewijd aan respectievelijk de ‘Dag-, nieuws- en weekbladpers’, ‘Cultuur en ontspanning’, ‘Godsdienstig en kerkelijk leven’, ‘Opvoeding en onderwijs’ en ‘Politiek en sociale beweging’. De delen een en twee zijn inmiddels voltooid, terwijl het derde deel in een vergevorderd stadium van afwerking is. De eerste twee delen van de bknp zullen over enige tijd in druk verschijnen. Alle in de

2 Zie het Overzicht van archieven berustend bij het Katholiek Documentatie Centrum, kdc, Nijmegen, juni 1997. Ook te raadplegen via de www-pagina's.

3 Voor meer informatie over dit project en de wijze waarop de bknp tot stand wordt gebracht: Lankhorst, ‘Verborgen geschiedenis’.

4 Lankhorst, ‘Verborgen geschiedenis’, 18.

[p. 46]

[p. 47]

bknp opgenomen titelbeschrijvingen zijn echter reeds via de centrale databank van het kdc te raadplegen, wat de bruikbaarheid van de verzamelde gegevens voor lopend onderzoek aanzienlijk vergroot. Met de voltooiing van dit bibliografische project zal een belangrijke voorwaarde voorde bestudering van de geschiedenis van het Nederlands katholicisme in de afgelopen twee eeuwen zijn gerealiseerd.

Dat het kdc in de loop derjaren is uitgegroeid tot een onmisbare instelling voor de bestudering van het katholicisme in Nederland blijkt eens te meer uit het sinds 1971 verschijnende Jaarboek van het Katholiek Documentatie Centrum, waarin verslag wordt gedaan van de uiteenlopende activiteiten van het kdc en waarin in de afgelopen jaren interessante artikelen zijn gepubliceerd. Zo verschenen er opstellen over periodieken als De katholieke illustratie, Het huisgezin, De nieuwe eeuw en De Gelderlander.

Met zeven strekkende kilometer archief en een ruim 2200 titels omvattende boeken- en brochurecollectie is het Katholiek Documentatie Centrum - het geheugen van katholiek Nederland - al een ware goudmijn gebleken voor menig tijdschriftonderzoeker.⁵

Katholiek Documentatie Centrum (kdc)
Erasmuslaan 36
6500 ha Nijmegen
t 024 · 3612412
f 024 · 3615944
e [e-mail]
http://www.kdc.kun.nl

Openingstijden documentatiecentrum en leeszaal: ma t/m vr 09.00-17.15 uur Het kdc is gevestigd op de eerste verdieping van de universiteitsbibliotheek en is per stadsbus bereikbaar vanaf het CS.

5 Met dank aan dhr. L.G.M. Winkeler, wetenschappelijk medewerkervan het kdc, die zo vriendelijk was mij te woord te staan en op wiens informatie een deel van dit artikel is gebaseerd.

Literatuur:

bknp. Titellijst van de Bibliografie van Katholieke Nederlandse Periodieken. Samengesteld door het Katholiek Documentatie Centrum. Een oriëntatie over de stand van zaken met betrekking tot het bknp-onderzoeksproject, Nijmegen, 1983.

Otto S. Lankhorst, ‘Verborgen geschiedenis. Over het samenstellen van een bibliografie van katholieke Nederlandse periodieken’, in: Jaarboek van het Katholiek Documentatie Centrum 1988, Nijmegen, 1988, 15-36.

M. de Coo-Wijgerinck [red.], De gezegende pers. Aspecten van de katholieke persgeschiedenis in Nederland in de 19e en 20e eeuw, Zeist, 1989.