Tsjip. Register op de jaargangen 1-6

[p. 6]

Vooraf

Nu de Stichting Promotie Literatuuronderwijs en de Vereniging Europese Letteren in 1997 zijn samengegaan en zowel in Nederland als in Vlaanderen hun nieuwe bestaansvorm hebben gevonden - in Nederland betekent SPL voortaan Stichting Promotie Literaire vorming, in Vlaanderen hebben stichting en vereniging zich gevonden in de Stichting Literaire Vorming (SLV) -, was het zinvol ook de tijdschriften van beide instanties samen te voegen. In Tsjip/Letteren, waarvan inmiddels het eerste nummer is verschenen, tot genoegen van velen en met een meer dan dubbel abonnementenbestand: 700.

De redactie van Tsjip vond het jammer wanneer voor de Tsjip/Letteren-lezers die het blad van de SPL onvoldoende of niet kenden, een grote reeks bijdragen over het literatuuronderwijs onbekend zou blijven. Vooral ten gerieve van deze lezers is dit register op Tsjip samengesteld. In de zekerheid bovendien dat wij daarmee ook degenen die het blad wél kenden een plezier doen. Een nuttig plezier natuurlijk, want Tsjip was - en is - er vooral om in de ontwikkelingen in en buiten de school een kompas te zijn.

In deze zes jaar is een nieuw literatuuronderwijs in de steigers gezet, met name in Nederland, waar de Commissie Vernieuwing Eindexamens Nederlands voor havo en vwo en de CVE-moderne vreemde talen in 1991 hun plannen presenteerden, de basisvorming per september 1993 de literaire vorming expliciet in de kerndoelen 10 en 17 opnam, en meteen daarna begonnen werd met de reconstructie van de bovenbouw in een tweede fase, die per 1 augustus 1998 van start gaat. Met voor het literatuuronderwijs grote consequenties ten aanzien van de wijze van presenteren van literatuur, de kennis die verworven dient te worden, de persoonlijke leessmaak en literaire ontwikkeling van de leerlingen en tenslotte de noodzaak vanuit verschillende vakken tot een reële, intensieve samenwerking te komen. Ook met de collegae van de kunstvakken in het nieuwe kunst- en cultuurvak Culturele en Kunstzinnige Vorming voor allen (CKV1).

Tsjip heeft al deze ontwikkelingen nauwkeurig, vaak met instemming, soms met tegenwoord, gevolgd. Een vraag die hier gesteld mag worden is: hoe kwamen wij redacteuren daartoe? Daarvoor even terug naar het begin.

De stichting

‘Het literatuuronderwijs dreigt te worden ondergesneeuwd en weggeduwd door de nadruk op basisvaardigheden zoals spreken, luisteren en schrijven. Bundeling van krachten is dus nodig’. Aldus citeerde KUZIEN, het kwartaalblad van de Katholieke Universiteit Nijmegen in de herfst van 1990 ondergetekende. Die bundeling van krachten had, blijkens de verslaggeving in het universiteitsblad ook te maken met het verlangen om het literatuur-onderwijs meer structuur te bezorgen. ‘Op de ene school behandelen ze de hele rit vanaf Karel ende Elegast tot aan Nootebooms Rituelen keurig chrono-logisch. Op de andere school werken ze met thema's zoals de dood, de vriendschap of het feminisme in de literatuur. Hier mogen ze alleen oorspronkelijk werk lezen, daar zijn ook vertalingen toegestaan.’

[p. 7]

De honderdvijftig docenten en didactici die op 18 en 19 september 1990 naar Nijmegen kwamen, wilden het hebben over het begrip literaire competentie als doelstelling voor het literatuuronderwijs. Of zoals prof. W. Bronzwaer het formuleerde: ‘De literatuur spreekt haar eigen taal. Doel van het literatuuronderwijs is derhalve de inwijding van leerlingen in dit literaire systeem’. Hoe de inwijding zou moeten gebeuren, dáárover vooral ging het.

En díe discussie vooral betekende, nadat enkelen van ons al jarenlang het idee geopperd hadden om een platform tegen de verloedering te vormen, ook de stimulans om tot de oprichting te komen van de Stichting Promotie Literatuuronderwijs, waarvan de formele stichtingsacte in december 1990 de notaris passeerde.

Longitudinaal, latitudinaal

Met een eerste bestuur, gevormd door de initiatiefnemers uit Nederland Koos Hawinkels (voorzitter), Wam de Moor (secretaris-penningmeester) en Anja Bijlsma-Lindaart en uit Vlaanderen Ronald Soetaert (vice-voorzitter) en Nicole Rowan. Later, toen besloten werd de werkzaamheden te verdelen over meer mensen, ontstond een hoofdbestuur en deelbesturen voor Vlaanderen en Nederland, en voegden zich bij de voorgaanden docente Nederlands, Spaans en film Dorée de Kruijk, classica Ank Hendricks, neerlandicus-didacticus Cor Geljon, vakdidacta Spaans Lily Coenen, germanist Eus Schalkwijk, angliste Francis Staatsen en uit Vlaanderen de neerlandici/germanisten Johan van Iseghem, Mark van Bavel en Elianne van Alboom.

Wie naar de docentschappen van de betrokkenen keek, kon zien dat het hier ging om een interdisciplinair gezelschap. Wat betekende dat de Stichting Promotie Literatuuronderwijs wilde staan voor het hele literatuuronderwijs, zelfs voor een categorie zoals het basisonderwijs, die hier niet vertegenwoordigd was. Want de SPL wilde dat het literatuuronderwijs een longitudinaal en latitudinaal karakter zou krijgen, omdat literaire competentie verworven wordt vanaf het eerste verhaal dat je als kind krijgt voorgelezen tot de zelfstandige interpretatie van een niet zo eenvoudig gedicht en het zelf kunnen vinden van boeken die je geschikt en interessant acht om te lezen met de achtergrondinformatie die je daarbij eventueel nodig hebt. Alle vakken met literatuur erin kunnen daartoe bijdragen, vandaar die latitudinaliteit.

In 1997 terugkijkend kunnen we zeggen dat de SPL in dit opzicht dicht bij het bereiken van haar doelen is gekomen. Latitudinaliteit vond haar realisatie in de voorstellen voor vakoverstijgend literatuuronderwijs, terwijl thans serieus wordt gewerkt aan geïntegreerd literatuuronderwijs. Longitudinaliteit laat zich zien in de samenhang tussen basisvormend literatuuronderwijs en het literatuuronderwijs in de tweede fase, dat met name door het gebruik van het leesdossier en de didactische procedures die daarbij ontwikkeld worden, veel meer rekening zal houden met het persoonlijk domein van de leerling.

Na haar oprichting heeft de stichting aanvankelijk heel wat werkgroepen in het leven willen roepen. Daarvan bleken uiteindelijk die voor onderzoek - met onder meer Gert Rijlaarsdam, Joop Dirksen, Tanja Janssen, Theo Witte en Gerard de Vriend - en het blad van de stichting levensvatbaar. De werkgroep Onderzoek droeg bij aan de opzet van de Nijmeegse conferenties, in wezen een

[p. 8]

initiatief, sinds 1983, van de Katholieke Universiteit, maar sinds 1992 mede gedragen door de SPL. En vooral was zij van betekenis voor de leden zelf, van wie met name Joop Dirksen en Gerard de Vriend steun kregen voor de ontwikkeling van onderzoek dat leidde tot hun dissertaties en promoties in 1995 en 1996.

De formatie

Dat het hier nu verder zal gaan over het tijdschrift waarvan u thans het register over de zes jaar zelfstandig opereren in handen houdt, spreekt haast vanzelf. Het eerste nummer verscheen in april 1991, geboren uit enige zeer opgewekte bijeenkomsten op kamer 6.11 van het Erasmusgebouw in Nijmegen, waar twee redacteuren - Márgitka van Woerkom en ik - hun normale werk voor de literatuurdidactiek verrichtten.

Daar kwamen: uit Uden docent Nederlands Frans Bernards die zich had laten kennen als voorstander en uitvoerder van leerlinggericht internationaal literatuuronderwijs, uit Hellevoetsluis Anja Bijlsma-Lindaart, in Nijmegen afgestudeerd op de didactiek van het literatuuronderwijs Engels, docent-didacticus klassieken Harry Habets, eerder genoemde Ank Hendricks, mede-organisator van de conferentie van 1990, en, een enkele keer uit Gent, Ronald Soetaert, van wiens kennis, wijsheid en humor wij gerust vaker hadden willen genieten. We prijzen ons als redactie gelukkig dat er weinig mutaties in de samenstelling van ons team zijn geweest. Zij die gingen, zoals Frans Bernards en Ank Hendricks, werden opgeslokt door turbulent onderwijs.

Vanaf de tweede jaargang leverde docente Frans, Tracy van Poppel, ook in Nijmegen afgestudeerd, haar bijdragen, vanaf de derde docent Nederlands-Duits Kees Combat, vanaf de vijfde Joop Dirksen, gepromoveerd op de betekenis van de reader response critics voor het literatuuronderwijs. Cultuurwetenschapper Dees Maas fungeerde voor verschillende nummers van de laatste jaargangen als bekwaam en gedreven eindredacteur en Véronique Damoiseaux, afgestudeerd op museumeducatie, kwam, met CKV1 in aantocht, in de zesde jaargang de redactie versterken.

Menig medewerker zou ik hier graag met ere noemen, maar, met de opmerking dat heel wat bestuursleden van de SPL, hiervoor aangeduid, in het bijzonder de voorzitter, zich actieve medewerkers hebben getoond, beperk ik mij tot het vermelden van de de bijdragen van leeskringleidster Willy Geursen, die ons stimuleerde de literatuur zelf te laten ademen in ons tijdschrift.

De formule

Het curieuze van Tsjip is geweest, dat wij vrijwel vanaf het eerste nummer een formule hebben gevonden die we bleken te kunnen handhaven. De naam werd ontleend aan het geliefde boek van Elsschot en leidde meteen tot de soortnaam ‘tsjip’ waarmee wij graag onze nummers openden: een pakkend citaat van omvang, liefst in relatie tot het dominante thema van een aflevering. Een ‘redactioneel’ om de gekozen thematiek toe te lichten sprak vanzelf. Omdat we een behoorlijke omvang van ons tijdschrift nastreefden, wilden we het ook illustreren. Hoe doe je dat zonder extra kosten te maken, want op het geld moesten we nog even wachten? We besloten, waar dit verantwoord was

[p. 9]

in verband met de inhoud van het nummer, een boek te bespreken met behoorlijk wat aardige illustraties, dan zijn die als het ware, gestrooid door het blad, een versterking van de waardering die je voor het besproken boek uitspreekt. Daar hebben we inderdaad bijna nooit problemen mee gehad. Eén keer wel, maar men was ons terwille.

Vaste rubrieken werden de literaire en didactische analyse van een boek, dat kort tevoren bekroond was met een literaire prijs, een tijdlang interviews met mensen uit het veld, ontwikkelingen in het literatuuronderwijs, boekbesprekingen en ingekomen boeken. En onze relaties met de zeer ruime buitenwacht, de bibliotheekcentra, de kunstinstellingen, de opleidingen en de verwante tijdschriften brachten onder in de rubriek met de lelijkste naam die we konden bedenken: ‘Externe betrekkingen’. Dat deden we niet omdat we lelijk wilden doen, maar we vonden zo gauw geen mooiere.

Als u in dit register de verschillende rubrieken langs loopt, zult u zien in welke mate ons tijdschrift zijn aandeel heeft gehad in de dicussies over en de ontwikkeling van het literatuuronderwijs in de laatste zes jaar. Het accent ligt daarbij op de ontwikkelingen in Nederland. Daarmee is niet gezegd dat er in Vlaanderen minder gebeurt. Maar in de praktijk bleek het minder eenvoudig dan wij in onze dromen voorzagen om de Vlaamse collegae tot regelmatige bijdragen te bewegen voor een tijdschrift dat nogal ver van hun bed werd geproduceerd. Het is een ervaring die in 1996 ook zou leiden tot de (vriendschappelijke) splitsing binnen de SPL zelf in een Nederlandse fusie met de Vereniging Europese Letteren en een Vlaams samengaan van beide instellingen met vergelijkbare doelen.

Mogelijk dat de financiering van de SPL en daarmee van Tsjip door uitsluitend het Nederlandse ministerie van CRM, later OC&W, vertegenwoordigd door de stichting Lezen te Amsterdam, hierbij een rol speelde en speelt. En zolang het aandeel in de kosten vanuit Brussel niet enigszins op relatief evenwaardige basis gebeurt, mag men ook niet doen alsof dit gegeven genegeerd kan worden omwille van het ideaal van een beter literatuuronderwijs. Tussen droom en daad staan wérkelijk wetten in de weg. En eerder genoemde praktische bezwaren: een blad moet gewoon betaald worden. Tsjip werd eenvoudig betaald uit een groot subsidie van het Nederlandse ministerie voor cultuur en 85% Nederlandse abonnees.

Veel meer zou te zeggen zijn over de bijdragen zelf, maar mij dunkt dat het werk dat student-assistente Tessy Duncker heeft verricht met de samenstelling van dit register, in zichzelf vooral een werk van dienstbaarheid is. En dat betaalt zich het beste uit, doordat u, of u nu bekend was met Tsjip of ermee wilt kennismaken, dit register blijkt te kunnen raadplegen. En dat ook doet! Om de rubrieken te laten spreken, hebben we waar nodig enige toelichting gegeven. Meestal doen ze dat wel voor zich. Ze zijn in dit register geplaatst in de volgorde waarin de verschillende rubrieken doorgaans hun bestemming kregen in het tijdschriftnummer.

Nijmegen, juli 1997

Dr. Wam de Moor, hoofdredacteur Tsjip 1991-1996