Trotwaer. Jaargang 11
(1979)– [tijdschrift] Trotwaer–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 359]
| |
Geart van der Meer
| |
[pagina 360]
| |
binne net suggestyf, en de omtekst follet ek op gjin inkelde manier it gat op dat sokke wiidgapjende wurden achterlitte. Der wurdt ús hjir mei inkelde grutte wurden trochdien dat de dichter in pear yllúzjes earmer wurden is, mar it docht mij alhiel neat, want ik hear inkeld holle lûden. Der wurdt hjir neat dichterlik útbylde, wij moatte it mar sa oannimme. Mar goed, de rest kin noch altyd in bulte goedmeitsje. Wêrom is de dichter syn yllúzjes kwytrakke? De rôljende tiid hat stal jûn oan it reade muzyk dat ûnder syn burd kroep. Ik leau net dat ik hjir folle fan begryp. Mei ‘rôljende tiid’ sil de ûnferbidlik trochmarsjearende tiid bedoeld wêze, dy't mar gjin skoft hâlde wol. Mar wat is yn 'e goedichheid dat reade muzyk ûnder burd? Bloed? Mar watfoar simboal is bloed hjir dan? En wêrom is it muzyk? It is mij net allegearre dúdlik. mar ik tink hast dat hjir bedoeld wurdt dat de wurklikheid him oppenearret en in ein makket oan dichters dreamen. Bloed moat dan opfette wurde as in simboal fan it wiere libben, en it is bekend dat it dat nammers ek faak is. Yn de lêste fjouwer rigels dan wurdt ús dúdlik makke dat de dichterlike rigels ek mar dreamen en leagens binne, want tusken dy rigels moatte je de wierheid sykje, net yn dy rigels sels. Mar dy wierheid wurdt net sa botte posityf wurdearre, liket it, omdat er mei de dea assosiearre wurdt (‘wyt as in deade’). En dat fyn ik no wer net sa aardich fan in dichter, omt in dichter dochs yn ús westerske kultuer de namme hat de hoeder fan dy wierheid te wêzen. Ik wol hjir net fierder oan it plúzjen gean, dat soe net earlik mear wêze miskien. Ik woe allinnich mar op inkelde tekoartkommingen wize dy't yn grutte halen de hiele bondel karakterisearje. De dichter is net fij fan swiere wurden dy't er net wier makket, de byldspraak is soms bryk en jout net de assosiaasjes dy't ta in gearhingjende ynterpretaasje liede kinne, ja, jout soms sels assosiaasjes dy't de ynterpretaasje ûnderstek dogge. Fangefolgen dogge de fersen yn disse bondel jin net altyd like suver en earlik oan, se lykje earder in hâlding te beskriuwen dy't de dichter spesiaal foar de fersen oannommen hat. Om misferstannen foar te kommen wol ik der hjir fuortdaalk op wize dat ik de persoan Beart Oosterhaven gjin ûnearlikens ferwite wol, want dy persoan ken ik alhiel net en dy is foar dit besprek ek hielendal net wichtich. Mar it giet hjir om fersen, en fersen is taal, en taal kommunikaasje tusken sprekkers en harkers, of tusken skriuwersen lêzers. It is dan bij einsluten de skriuwer Beart Oosterhaven - en dat is net itselde as de persoan - dy't ik hjir ferwiten doch. It mei hast wol sa lykje as is de dichter him ek sels hjirfan bewust. Sa dichter er op side 15:
myn tael
wurdt al mar
abstrakter
driuwt
fierder fan
wurklikheit en
grounen ôf
| |
[pagina 361]
| |
yn in fers dat as titel meikrigen hat: marinistysk. Dat wurd is in eigenskipswurd dat foarme is nei de namme fan de Italjaanske dichter G. Marino (1569-1625), dy't hiel wat mânsk wie op it gebiet fan drege, razerige wurdbetinksels. In foarbyld fan dat marinisme fyn ik ek op de side dy't dêr oan foarôf giet:
krekt op
myn wêzen werom
seach ik in wrâld
forgean doe't tou
fan ynflochten yllúzje
tried waerd stiel
snoerde myn strôt
Dit gedicht hjit fan in faem minder en giet dus tink oer in útskuorde ferkearing. No wit ik bêst dat soks hiel slim wêze kin, en dêr wol ik ek net mei spotte. Mar om no te skriuwen dat der in wrâld fergiet, dat falt dochs wol wat ta, alteast as ik dit gedicht lês. It gedicht fertelt mij hoe slim it wol net is, mar it bliuwt yn dat fertellen mei wat grutte wurden stykjen. Der wurdt neat fan dat Grutte Fertriet toand. De byldspraak, foar safier oanwêzich, bliuwt yn spraak hingjen en wol mar gjin byld wurde mei de sterke gefoelsassosiaasjes dêr't de ynhâld fan dit fers dochs om raast ‘yllúzje’ is yndie te ‘abstrakt’. No't ik it dochs oer ‘razen’ ha, foarmen fan dat wurd komme yn dit bondeltsje fiif kear foar Dat mei fansels bêst, en der is gjin inkelde wet dy't dat ferbiedt. Mar sjoen yn it ljocht fan myn opmerkings oer it brûken fan sterke wurden, sil soks dochs wol gjin tafal wêze. Sa fielt de dichter him iensum yn 'e stêd en fier fan syn leafste. As er har opskillet kriget er gjin ‘respons’ - ek al wer sa'n ‘abstrakt’, assosiaasjeleas wurd foar mij hjir:
myn moed raest dyn
namme tsjin 'e hoarn
mar gjin respons
Dat ‘raest’ siz ik wer - ik begjin hast ferfelend te wurden - is in swier wurd dat wol eefkes ferantwurde wurde moat. No, de iennige ferantwurding yn dit fers is de opmerking dat de dichter him yn dy stielen, glêzen, betonnen stêd fier fuort wit fan syn leafste. Op himsels, yn it echte libben, kin dat wol in reden wêze om wat yn 'e lytse loege te sitten. Mar yn de besletten wrâld fan it fers sels is dat it iennige dat we oer de nederklits fan de dichter oan 's weet komme, der wurdt net ienris sien dat er har net gau wer sjen sil. Dêrom fyn ik dat razen - yn dit fers dan - oerdreaun. Disse dichter is dus net bang fan swiere wurden, as er it oer eangst hat, hat er it ek daalken oer ‘sleatten eangst’ (s. 32); as er yn it lêste fers fan de bondel dichtet oer eigen dichtsels. de tinzen dy't er oan 'e wyn jûn hat, dan neamt er dy tinzen ‘ieuwen fan forswein/lûd’, wêrbij't ik dan wer tink: no, no, mei wat minder koe ik ek wol ta Dan skriuwt er op side 26 ek noch: | |
[pagina 362]
| |
net skriuwber
langer
waerd
myn swier
bifochten
lûd
en dan tink ik al wer: wat is it dochs slim. Nee, ik mei dit net lije. In dichter mei om mij bêst de snaren fan syn harpe poene, mar dit giet mij te rûch: hjir wurdt mei in slaei op de teare snaren ynhuft. Dit liket op selsbegrutsjen. Dat selsbegrutsjen soe der op wize kinne dat yn dit dichtwurk de grinzen fan it ik gjin ferkear talitte nei it bûten-ik: de wrâld fan de dichter is de wrâld fan it ik. Dêr soe it feit op wize kinne dat der relatyf sa faak omtinken is foar it dichtsjen sels. Yn ôfgong (s. 7), marinistysk (s. 15), dichter (s. 23), wiksel (s. 25), mank (s. 26), jierdei (s. 27), en machtiging (s. 33) giet of it hiele fers, of in wichtich part dêrfan, oer it skriuwen. It front fan de dichter is wol smel. Hij hat it net yn de breedte socht, mar yn de djipte, soene je dan hast tinke. Lykswols, dy djipte kin er lang net wiermeitsje mei syn algemiene en lang net mijene wurdkar. De leafdesfersen, dêr't ik it neffens myn ûnthjit oan it begjin, noch efkes apart oer ha soe, binne navenant. Ek dy fyn ik te sterk oansetten. Sa is it ‘toskroeit’ yn de earste trije rigels fan ta de folsleine rigel wer sa ôfgryslik swier (s. 8):
dyn stream fan waermens
toskroeit de kâlde siken
nei myn hert
De leafde wurdt yn dit fers ûndergien as posityf, mar ‘toskroeit’ jout bij mij allinne mar negative assosiaasjes. Boppedat is it byld ek wol hiel raer; ‘waermens’ dy't ‘toskroeit’ kin ik min mei-inoar rymje. ‘Waarmens’ is yn it foarste plak in posityf wurd, wylst ‘toskroeit’ dat net is, en fierders kin waarmens bij mij al min skroeie. ‘Gleonens’ soe der dan earder stean moatte, mar it is fansels de fraach hoe't sa'n wurd, mei al syn assosiaasjes, hjir falle soe. Yn itselde gedicht wurdt noch wat úthelle dat ik tige ûndichterlik achtsje. Lês mar:
de greatste macht leit
yn ús tinzen brunens
fan dyn eagen slacht
myn tonge(r) yn har herten
Ofsjoen dêrfan oft ik de byldspraak hjir wol alhielendal neikomme kin, fyn ik dat ‘tonge(r)’ mei de r tusken klammerkes o sa raar. It is ek in teken fan earmoed, liket mij: as in dichter twa dingen tagelyk sizze wol, dan binne der | |
[pagina 363]
| |
wol subtilere manieren om soks te dwaan. Lês Seven Types of Ambiguity fan William Empson der mar ris op nei. Nee, ek dit mei ik net lije. Ek disse leafdesfersen roppe earder in wearze bij mij op. De leafde as tsjinkrêft tsjin de wrâld mei al syn hurdens en ferfeelsumens wurdt net oertsjûgjend tsjinoer dy wrâld steld. Hoe komt de dichter der bijgelyks bij om it sá banaal te sizzen:
.... de nacht hweryn't
de leafde syn bislach
krijt.. (s. 13).
De leafde dy't syn beslach krijt..... Dúdlik, dat al, hjirre. Mar moai is oars. Dit besprek hat oant no ta wakker negatyf west. Ik hie it ek omdraaie kinnen, troch mei de bettere fersen te begjinnen, dêr it oardiel op te basearjen, en dan de minne fersen op de keap ta te nimmen. Dat wurdt faak dien, en dat doch ik sels ek wol ris. Yn it gefal fan de polsslach moat ik lykswols de wat bettere gedichten mar op de keap tanimme. De minne oerhearskje sa, dat it oardiel oer de bondel as gehiel wol wakker negatyf útfalle moat. Dochs moat ik foar de earlikheid derbij sizze dat der inkelde bettere fersen yn de bondel opnommen binne, en dan sis ik mei sin net ‘goede’ - want sá goed binne se ek wer net -, bettere fersen yn safier dat se folle minder de hjirboppe oanjûne beswieren oproppe. De fersen dêr't ik op doel binne: hjerstjoun (s. 9), tsjinstreis (s. 18-21), sâlt (s. 24), en flecht (s. 28). Fan disse gedichten stiet sâlt it heechst bij mij, en dat sil fral komme omdat toan en byldspraak hjir ris wat suverder en earliker binne. Dochs makket de dichter ek bij de wat bettere fersen soms nuvere skampers. Sa kin ik net sa lûd beare fan disse byldspraak op s. 19 fan tsjinstreis:
safolle jounen
joegen wurden net
de polsslach fan
syn hert
De polsslach fan it hert wol mar net yn mij del. Likemin as de bondel as gehiel. Ta beslút woe ik noch komme op wat oars, nammentlik de foarm. Better sein, dat aspekt fan de foarm dat te krijen hat mei rigellangte en rigelyndieling: de fersfoarm. Yn de measte poézij dy't skreaun is yn en nei de fyftiger jierren slacht de frije fersfoarm foar master op, sadat rym en regelmjittich ritme, regelmjittige rigel- en strofebou earder útsûndering wurden binne as wenst. Dat hoecht op himsels gjin beswier te wêzen: sokke uterlikheden hinget in goed skriuwer net alhielendal fan ôf, omdat der noch oare mooglikheden binne foar dichterlike utering, lykas byldspraak en oare assosiaasjeferbiningen, en ek it frije ritme jout wol mooglikheden. It falle litten fan de regelmjittige fersebou kin yndie in befrijing betsjutte fan knipende bannen, en de dichter de | |
[pagina 364]
| |
romte jaan om him der op út te lizzen dy dichterlike útdrukkingsmiddels te brûken dy't him it bêste passe. Mar der sit ek noch in oare kant oan disse medalje. As it tal dichterlike útdrukkingsmiddels sa beheind wurdt, wurdt it berop dat dien wurdt op de middels dy't oerbliuwe navenant grutter, en dat kin ta gefolch hawwe dat bij in net goed behearskjen fan dy middels it fers al gau mislearret. De frijheid is dus grutter, dat is ien kant fan de saak; it tal útdrukkingsmiddels nimt ôf, dat is de oare kant. In âlderwetsk, mar betûft, dichter soe op in minder ynspirearre stuit krekt troch syn formele betûftens noch wol in fers skriuwe kinne dat net alhiel ta weismiten keard hoecht te wêzen; de uterlike foarm jout dan noch in sekere kwaliteit oan it fers. De moderne dichter skriuwt yn sokke omstannichheden allinne mar in poermin fers: as syn beheinde middels it net dogge, is der neat oars mear dat him noch in bytsje rêde kin. No kin hjir tsjin ynlein wurde dat rym, metrum en strofefoarm mar úterlikheden binne dy't neat mei dichterlikens te krijen ha. Dêr kin ik ja en nee op sizze. It is yndie bij de measte sinterklaze ferskes sá, dat se, sels al binne se noch sa regelmjittich fan opbou en rym, allinne mar rymkes bliuwe. In goed dichter soe lykwols mei inselde foarm in prachtich gedicht skriuwe kinne, en dy foarm brûke kinne as útdrukkingsmiddel. Je soene it sa sizze kinne: foarm dy't allinne mar in uterlikheid bliuwt is in lege foarm; foarm dy't ek noch as útdrukkingsmiddel fungearret is opfolle mei ynhâld. Dat lêste is fansels mar oant op in hichte mooglik. Sa is bijgelyks oan de fjouwerrigelige strofe amper ynhâld te jaan. Mar der binne foarbylden bij de rûs wêr't rym, ritme, en rigellangte op in prachtige wize brûkt binne om ynhâld út te drukken. Sa kin rym brûkt wurde om beskate wurden ekstra klam te jaan, of om it iene wurd mei it oare yn ien dichterlik ferbân te pleatsen. De spanning dy't tusken ritme en metrum bestean kin, is ek mar al te bekend. En de fêste rigellangte is troch in soad dichters brûkt om spesiale effekten te berikken: tink mar ris om it enjambemint, it net gearfallen fan rigelienheden en syntaktyske / semantyske ienheden. Der binne noch twa oare punten. De kar fan in beskate fersfoarm leit in twang oan de dichter op: sá moat er skriuwe en net oars. Foar it rym ha wij dêr sels in wurd foar: rymtwang. Mar dy twang kin de dichter der ek ta bringe om eat moais te betinken dêr't er yn alle frijheid noait op kommen wie. Simon Vestdijk jout yn De Glanzende Kiemcel in protte foarbylden hoe't foarmtwang de dichterlike kreativiteit ta grutte hichten twinge kin. De dichter moat him mear ynspanne, mar dy gruttere ynspanning kin faak goede dichterlike fertuten dwaan. It oare punt is dat hast elkenien wol wat niget hat oan it suver dekorative fan foarm. Beskate foarmfiguren kinne ús faken boeie los fan alle ynhâldlike oerwegings. Abstrakte foarm hat sa't skynt syn eigen wetten, en de minsklike geast kin derfan genietsje dy wetten út te figelearjen. Ik leau dat dit bij de dichtkeunst wolris wat fergetten wurdt. Neffens mij kin in yngewikkelde strofefoarm inkeld en allinne troch syn abstrakte foarm de lêzer al in bulte geniet | |
[pagina 365]
| |
jaan. It is nammers ek in bekend feit dat wiskundigen - en net dy allinne! - faak estetyske ûnderfinings hawwe bij it lêzen fan in bewiis of in theory, troch de foarm dêrfan. It skynt sels sa te wêzen dat guon theoryen - lykas de theory dat de himellichems yn suver rûne sirkels om de sinne draaie soene - har ûntstean en lange libben te tankjen hiene oan formele estetyske oerwegings. Wat hat dit no allegearre te meitsjen mei de polsslach? Ik haw dit besprek de namme jûn fan Smelle Fersen, in namme dy't de lêzer wol begrepen ha sil sa njonkelytsen: myn sitaten ha it al toand, de fersen fan Oosterhaven binne o sa smel. Sá smel, dat it ferskate kearen foarkomt dat in rigel mar út ien wurd bestiet. En om dy rigelyndieling giet it mij. Ofsjoen fan ien fers (flecht, s. 28) binne alle oaren frije fersen. It probleem fan frije fersen is, en dat kin men út boppesteande ôfliede, dat der gjin prinsipe is wêrneffens rigels ôfkapt wurde. Dat wol sizze, gjin algemien jildend prinsipe. It moat per rigel suver besjoen wurde. En dêr sit him de oast, want dat slagget fansels hast noait. Bij de measte frije fersen kin it sá, mar it soe ek sà kinne. Yn de polsslach is it al net oars. Mei sa'n formele gaos moat der dochs in oplossing socht wurde, en neffens mij is de oplossing keazen yn disse bondel de ferkearde. Ik haw net útfine kind wêrom't de rigels krekt sa lang wiene en net oars. Bij sokke koarte ienwurd-rigels stûket it lêzen, de lêzer rakket fan 'e slach, en sokke smelle fersen is nei myn smaak op papier gjin gesicht. Nei myn betinken hie it folle better west om te dwaan wat meastal dien wurdt: de rigels binne net ekstreem lang en net ekstreem koart, en falle fakentiid gear mei syntaktysk / semantyske ienheden. Oosterhaven hat amper gebrûk makke fan de mooglikheden dy't de foarm him biedt, en dy't ik hjirboppe oantsjutten haw; de oare mooglikheden, dy't dan noch oerbliuwe, hat er óf net benutte óf ferknoeid. Nei myn persoanlike oertsjûging, dêr't ik trouwens dochs wol in protte objektive feiten foar opswile haw, is disse bondel it gefolch fan in noch tige ûnryp skriuwerskip, dat noch net oer de goeie smaak beskikt om te witten wat al of net publikabel is. Dat gebrek oan smaak of sels dy minne smaak, blykt ek al út de foto op de achterflap: hjir wurdt ús de dichter toand achter in grutte sinnebril. No ha ik neat op sinnebrillen tsjin, want it binne tige nuttige dingen. Mar ik ha in ôfgrysliken hekel oan sinnebrillen dy't neat fan 'e eagen sjen litte, en ek oan fotos dêrfan. Om it mar gewoan te sizzen. wat in minne foto.Ga naar voetnoot1 Disse bondel smelle fersen tsjûget fan in smel dichterskip, en fan net al te folle goeie smaak. It is te hoopjen dat Oosterhaven yn de takomst syn wurk ris wat kritysker hifket Hie er dat mar earder dien, dan hie disse besprekker net de plicht hân om sa'n negatyf oardiel te jaan. Want sok aardich wurk is dat no ek wer net. |
|