Trotwaer. Jaargang 11

Teije Brattinga
Forslach fan it bisykjen in boek to bigripen

Josse de Haan, Sliepe yn Spinreach, Ljouwert (Koperative Utjowerij) 1975. Priis: f 12.90.

It proaza fan Josse de Haan bitiist de lêzers. It feit dat it jierren duorret foardat yn dit blêd in bisprek forskynt, wiist dêr op. It wiist wol 'k leauwe ek op de biheinde rounte der't Trotwaer syn meiwurkers út rekrutearret. It wiist miskien

[p. 58]

ek op in tokoart oan organisaesjeformogen fan de redaksje. Mar ik tink dat it proaza fan De Haan sels de haedoarsaek is, dat it bisprek sa lang wachtsje litten hat. Ek de bisprekker sels fornuvert him dat it nou op 't lêst fan syn hân komme moat.

Ik kin my de twariedigens tsjinoer in roman as ‘Sliepe yn spinreach’ wol foarstelle. It boek mist bipaelde eigenskippen dy't wy dochs meastentiids oan romanwurk forbine. As fortelling stelt it forhael neat foar. It dekor fan it boek is stiif en feal: men wit net hwer't alles him ôfspilet. Dat wol sizze: it spilet him oeral ôf. It dekor docht der net ta. It simpel foroarjen fan in boardtsje ‘keamer’ yn ‘kafé’ is foldwaende Soks strookt mei de opset fan it boek, mar de lêzer krijt gjin groun ûnder de fuotten. Itselde jildt foar de persoanen yn it boek, it binne mar in hânfol; it wurde lykwols gjin minsken fan fleis en bloed, hoe seksueel de haedfiguer him ek gedraecht: men leart se net kinnen en men leart se dus ek net ûnderskieden.

Dat liket in negatyf oardiel oer it boek. Mar sa gau is men dêr ek net mei klear. Hwant soe it wêze kinne, dat as de persoanen en it dekor net to ûnderskieden binne, it oer ien en deselde giet? As tiid en romte gjin kontoeren hawwe, giet it dan oer tiidleazens en romteleazens? Der komme yn it boek mar inkelde persoanen foar. Yn it earste haedstik treffe wy twa figueren: Murk, de ik-figuer fan it boek, en Hester, de ‘nije’ leafde fan Murk. De basis-filosofy fan de ik-figuer wurdt sa omskreaun:

‘Je dogge in kar yn in eagenblik fan ûnwissens, mar tagelyk wist er mar al to goed dat der neist dizze mooglikheit noch in tûzen oare rjochtingen bistiene dy't as hânwizer tsjinje koene. Op elk einpunt soene je dochs úteinlik deselde lege huls fine dy't je altiten fine soene, hwat je ek dwaen woene’ (side 11).

Dit is in stelling. It komt net út it forhael, út it foarstelde to foarskyn, mar de skriuwer is oan it filosofearjen. Hy fynt dat er sizze moat dat alles op itselde delkomt. Hy leaut it sels net, hy hie dit boek net skreaun, mar quasi-filosofearjend komt dochs dizze stelling der út. Dy stelling soe fierderop yn it boek wiermakke wurde moatte. Dat wurdt er net, hwant it ambivalitinte, wol gjin tûzen mooglikheden mar wol mear as ien, binnen yn de persoan wurdt haedthema. De filosofy dy't de haedfiguer fan de skriuwer yn 'e mûle krijt, funksjonearret as de rasjonele, relativearjende kant fan de haedpersoan. It leaf-lêbbige praet fan de haedfiguer funksjonearret as karakterbiskriuwing. It karakter komt net út in fortelling to foarskyn, út hwat der bart, mar moat út it praet fan dizze Murk dúdlik wurde Foar de lêsberens fan it boek is dit in great neidiel. It neidiel soe lytser wêze as dy Murk noch hwat bisteklik praet hie. Mar it blykt in tortelende, alles dea-relativearjende en humorleaze keardel to wêzen. Alteast dy iene side fan syn persoanlikheit. Hester, dy't ik as projeksje fan de ik-figuer opfetsje wol, jowt de fariant

‘Yn hokker kontekst moat ik it sjen. Dy wurden, en ek allinne mar dy wurden fleane har troch de harsens. Hwerom woe er har net bigripe? Hwerom moast

[p. 59]

alles sa nedich rasjonalisearre wurde? Rasjonalisearre ta ynhâlden, en wrâlden efter it wurd, en dêr wer efter, en dan dêr wer efter?????

Dêr bigriep se neat fan, of leaver, dat woe se net bigripe, hwant it wie ommers net sa wichtich at je byelkoar wiene’ (side 17).

Hjir oerskat de Hesterkant fan Murk, it mear direkte, spontane, net-freegjende fan syn persoanlikheit, it rasjonelefan ‘har’ Murk. Hwant wrâlden efter it wurd en dêr wer efter komme krekt yn syn rasjonalisaesjes net to foarskyn. Alteast yn dit boek net. De Murk-figuer is tofolle bifongen troch ‘it is ommers net sa wichtich’ om trochstjitte to kinnen nei djipper lagen fan it bistean. Net-sa-wichtich is in subjektive kwalifikaesje. De dingen hawwe út harsels dy kwaliteit net fan wichtich of net-wichtich. It is my net dúdlik wurden hwerom dat sa faek herhelle wurde moat, dat it allegearre net wichtich is. It wurdt nammers net wier makke, it net-wichtige. Hokker mjitlatte brûkt ús Murk dêrby? Syn geslachtsorgaen en syn dranksucht nimt er ommers wol wichtich. It kin ek net oars as dizze side fan syn persoanlikheit komt yn konflikt mei de oare side, dy't de fraech fan wichtich en net-wichtich net stelt. It ûnderskie is der sûnder de fraech. It ûnderskie is fanselssprekkend, de kar ek. Dy't sa faek herhelje moat dat alles net wichtich is, sit mei himsels yn 'e tiis. Dat sit Murk ek. De petearen tusken de twa figueren binne fijannich, as petearen. Yn wêzen binne it gjin petearen mar is it in analyse fan Murk, in analyse fan syn eigen sitewaesje dy't er omsknuwt as:

‘Ik gean nei har ta omt se dat graech wol, omt se der op rekkent, omt se my har telefoannûmer jown hat, omt ik it har tasein haw. Haw ik it har tasein, echt tasein, of wie 't in boartlik útdaegjen west?’ (side 12).

Dat wol sizze: it kin altyd allegearre:

‘Deselde film waerd altiten oppenij ôfdraeid. Bylden foroaren, mar de wurden bleauwen deselde, nou en dan, oan 'e bûtekant en oan 'e binnekant’ (side 15).

Dat ambivalinte karakter set him troch yn haedstik twa, as simpel konstatearre wurdt (side 23): ‘Ik twivele, sa't ik sa faek doch’. Dat de Hesterfiguer projeksje is, stiet mei safolle wurden yn 'e tekst:

‘Ik makke in fantasijskym fan de frou tsjinoer my, hwant se woe net oars’ (side 28). Dy projeksje is dan dy kant fan de ik-figuer der't de fantasij huzet, it emotionele, it lichaemlike, it net-rasjonele.

Dan is it - wer fijannige - stikje petear yn dit haedstik oars net as in monolooch: de ikfiguer praet tsjin himsels: ‘Dou bist kâld. (-) Ik fiel hwannear't ik sels wol’ (side 31). Dat is fansels hielendal net wier, dat fielen hwannear't men it sels wol, mar de haedfiguer wol it sa hawwe: baes oer himsels. Dat kin allinnich as er him opsplitst

Ek it thema fan it boek wiist yn de rjochting fan it monologyske: ‘Dou sikest dysels,’ seit de projeksje Murk ûntkent it: ‘Né, dat is net wier, dêrfoar kin 'k mysels to goed.’ Mar as op it ein fan dit slotpetear de projeksje folhâldt: ‘Dou bliuwst sykjen?’ is it andert ‘Ja. ivich.’

[p. 60]

Hwat siket de haedfiguer dan? Der bart neat yn it boek. De figueren sels bliuwe tsjuster, sûnder herkomst, sûnder entourage en sûnder doel. Der wurdt nochal hwat sûpt en neukt, mar wêzentlik en funksjoneel is it nearne. De skriuwer nat der dochs muoite mei to ûntkommen oan it jeuzeljen. Beide, it jeuzeljen en it dizige biskriuwen fan de sitewaesje, fynt men yn in sin as: ‘Boppe de brede, miskien noch forlitten strjitte.....’ Dit is typysk foar de styl fan it boek. Dat de strjitte breed is, komt net út in direkte oanskôging mar komt út it ûnthâld. Derom kin der ek net skreaun wurde dat de strjitte forlitten is, mar dat er miskien forlitten is; men wit it net, hwant men sjucht it net: it is tinkwurk. Op deselde wize giet sa'n sin fierder: ‘Boppe de brede, miskien noch forlitten strjitte soe in skjinne loft fêst in bitide waermte forspriede, hwant oer de knalgiele gerdinen glied gjin inkele wolk. It wie miskien tsien ûre, of sels al in ûre of alve. Ik wist it net.’ De lêzer ek net. Dy wit noch neat fan de strjitte dy't miskien fêst wol..... En hwat in bitide waermte om tsien of alve ûre foarstelle moat?

It boek is op syn bêst as it buten de realiteit stean giet, yn wêzen binnen de psychyske realiteit. De bûtewrâld krijt gjin foarm. Foardat soks ûnmacht fan de skriuwer neamd wurdt, moat men it sykje yn de, biwuste of ûnbiwuste, opset fan it boek: it giet om de binnen-werkelikheit. De binnen-werkelikheit wurdt hallucinearjend biskreaun. Dy hallucinaesjes lizze yn earstoan by de projeksje fan de ik-figuer. De ik-figuer sels giet yn kâlde petearen de konfrontaesje hyltyd út 'e wei. Hy docht it net sympathyk en de skriuwer makket der ek net folle fan. It is wer deselde kwael: de rasjonele kant fan Murk is net folle ear mei to biheljen. It byld fan de kaei yn haedstik 4 is yllustratyf: de kaei is net to finen, de oare wrâld kin de ik-figuer net birikke (side 68). Personifiearre is it dan in frou, in Hester of in Swaen, dy't er efternei rint mei de wurden: ‘Ik sil har fine’ (side 72) Mar yn it petear dat ek dit fyfde haedstik, obligaet hast, bifettet, siket de ik-figuer gjin ‘har’, gjin oar: ‘Bin ik (dat is Hester) ek mar in namme?’ - ‘Foar in part wol, tink,’ andert de haedfiguer (side 73). Mar stadichoan geane ek foar de ik-figuer realiteit en hallucinaesje yn elkoar oar. Yn haedstik sawn kriget dat syn hichtepunt as Murk via de tillefoan nei in sompige wyldernis redigearre wurdt, in soarte fan wraekoefening fan de froulike projeksjefiguer, hwat yn sterke bylden biskreaun wurdt. De sinistere side fan de ik-figuer, it selsbiwuste, stikt yn de wearzige triomf fan syn oare helte. ‘Wy lienden elkoar wurden, sinnen en gedachten. Mar mear ek net, hwant dat soe hwat to gefaerlik wêze. Wy fielden elkoars lichem, wy ûntdutsen elkoars kûlen en dûken mar lutsen mei opsetsin gjin konklúzjes. Oaren dy't dat wol oandoarden ( = oandoarsten, T.B.) soene dat mar dwaen moatte. Net wy koene hjir oer kedize. Swaen hold fan my, en ik ek fan har. Dat wie in echt gegeven. Mar dat bliek foar ús net genôch, it wie to min. Der moast noch mear bistean, dêr bûten, dêr njonken. Miskien moasten wy it togearre sykje, of allinne. De kar lei net yn ús hannen. De kar lieten wy oer oan de mienskip, oan de wrâld’ (side 132) Swaen is hjir de flecht foar Hester, de mienskip (of

[p. 61]

wrâld, wer dat ûndúdlike taelgebruk) is it aliby; it ‘mear’ is noch ‘buten’, noch ‘njonken’. Mar it paed is der. It forhael krijt nou feart, it wurdt authentyk. It ambivalente, it kin frieze en taeije tagelyk, rekket op 'e eftergroun, de ik-figuer komt ta himsels. Ynienen dûke frou en bern op, der't wy earst net fan hearden. De Murk-figuer, dy't yn 't bigjin forskriklik jong foarsteld is, sadat in frou fan fiifentweintich ‘al in bytsje âld’ neamd wurdt (side 23), bigjint to lykjen op in âldere keardel dy't in slipperke makket. Hy lit Swaen (dea) en Hester (de oerwinster) efter en komt werom yn in wrâld dy't er ûntflechtsje woe. ‘Ik bin ik, en dêr hat nimmen in spoun mei to meitsjen’ (side 189) is de diagnose fan syn sykte. It is de forkearde diagnose. Hy wol himsels net wêze, hy wol net ‘Hester’ wêze dy't de rasjonele kant fan syn persoanlikheit fier de baes is. It spinreach, dat ek yn de titel fan it boek stiet, is it spinreach fan de fantasij, de wurklikheit is oars, net better. En dochs giet er werom nei dy wurklikheit. Hy moat wol. Hat er nou de Hesterkant fan syn persoanlikheit forarbeide?

De ein fan it boek is it bigjin. Der is gjin stoarje, gjin forhael, der is allinnich fantasij dy't blykber wiist nei in oare wrâld. Mar ek dy wrâld wurdt net sichtber. Is it in bettere wrâld? Dat wurdt net dúdlik. Hy wurdt wol socht, dy bettere wrâld, in echtere miskien. Mar de fantasij bliuwt stykjen yn de striid tusken de forskillende kanten dy't in minske sjen lit: iensumheit en gemiensumheit, feit en dream, realiteit en hallucinaesje. It forhael kiest hyltyd de kant fan de gemiensumheit, fan de dream, fan de hallucinaesje. Yn syn biskriuwing ponearret it forhael de ûnmooglikheit fan gemiensumheit, dream en hallucinaesje. It boek giet oer it ‘hwerom, oer de twivel, oer de macht en de ûnmacht’ seit in soarte fan ynlieding op side sawn. Dat klopt. De lêzer dy't troch it hautaine en it fortelende, ek yn de styl fan de skriuwer, fan de haedfiguer hinne lêst, dy't it stuntelige fan de komposysje yn syn útwurking alteast, der op ta nimt, hat in boeijend boek yn hannen. De swakke kanten binne foar it opskeppen. It boek is net geef, it hat tomin plastyk. It is net kritysk genôch revisearre, al hat de skriuwer der in heel skoft oer dien om it to skriuwem. It is, sa blykt, skreaun yn parten. Mar f' ral it rasjonele elemint hat gjin krêft krigen. By einbislút wint de tekening fan de twivel, fan de ûnmacht, fan it forlies fan it hautaine en rasionele it fan de ûnheldere komposysje. De skriuwer stiet spitigernoch tofolle yn it forhael en it is krekt as skammet hy him foar syn ik-figuer en wol er dy allegeduerigen yn biskerming nimme. Dat hie net hoecht. Nettsjinsteande dat wint it forhael it. Mar it forhael is net in flot lêsber gefal. Ik kin my foarstelle dat lêzers der net wiis út wurde. Ik haw bisocht oan te toanen, dat it boek net as in wenstige roman lêzen wurde moat. It is in ûnskuldige foarm fan skyzofreny der't it forhael op driuwt. Unskuldich? Foar de psychiater miskien. Mar foar elk, dy't yn himsels mei dy skyzofreny to krijen hat, is it in tizeboel der't dit boek in ridlik slagge exposé fan jowt. It lêzen fan it boek freget in lêskultuer, der't ik yn de fryske forhâldingen net wis fan bin. Nou kin my dat net it measte skele en de skriuwer ek net wol 'k leauwe.