Trotwaer. Jaargang 9

[p. 290]

[Nummer 5]

Sybe Sybesma
Willem Abma en de theory fan bifoarrjochte tagong

(cf. TROTWAER 1977-1, pp. 26 Sqq)

‘Somtimes the second thought is the right one’. (Bentley, yn syn kommintaer op Q. Horatius Flaccus' ‘Carmen Saeculare’)

Nou't de redaksje fan TROTWAER Jo, achte lêzer(esse), net alhiel to 'n ûnjochte in oars dochs wol ‘geniael’ stik fan myn hân oer Willem Abma syn selsbisprek fan ‘De iken fan Dodona’ (‘ Dichter en bisprek: in ynterpretaesjeforgeliking’) ûntholden hat, fiel ik my suver derop ferge om dêr jitris oer gear. En dan net oer dat bisprek sels - dy ynterpretaesjeforgeliking - mar foaral oer syn groundearring en forantwurding derfan.

Hwat ik yn earste ynstânsje yntuityf en suver forswijd al oantsjut hie wol ik nou bisykje mei namme en tanamme dúdlik to meitsjen.

Myn útgongspunt is ditte: al hoe nijsgjirrich 't it faeks wêze mei en lit in dichter syn eigen wurk publyk bioardielje, YN BIGJINSEL HAT ER GJIN FIN MEAR ALS OARE BEARZEN - der bisteane hoegenamt gjin garânsjes dat hy omt er sels de dichter west hat dêrom by de bêste ynterpretaesjes útkomme soe. As er ien ding foar hie wie dat allinne mar dat er de earste lêzer fan dat wurk west hat, en dat spilet mei it each op de kwaliteit fan syn bioardieling - al wer YN BIGJINSEL - hoegenamt gjin rol fan bilang. Ik siz net, dat Willem Abma yn syn artikel mei safolle wurden seit, dat de dichter as ‘interpres’ fan eigen wurk in fin mear hat as in gewoane bears, mar hy makket al in ûnderskie. Wel, lit ús ris neigean hoe't er, sa't er him dêryn sels uteret, dêr foar oer stiet.

Hy skriuwt ûnder it haed ‘Útgongspunt en forantwurding’ ûnder mear: ‘Myn úgongspunt hat west om net foar in bipaelde min of mear autorisearre methoade to kiezen’. - - - ‘Ik haw dit artikel skreaun as ynteressearre leek. Dêr bidoel ik yn dit forbân mei dat ik net pretendearje in literatuer - of taelwittenskipper to wêzen.’ - - - ‘As men myn útgongspunt doch in methoade neame wol, my bêst. Ik neam it dan simpel in spontane, persoanlike antimethoade, en dat is gjin wittenskiplike methoade’. En dan nimt er yn Don Quijoteske trant ‘partiëel bijeftige fakidioaten’ ûnder hannen. Hwat er my lykwols mar min dúdlik makket, is, op hokfoar sear sté 't guon fan dy ‘wittenskiplike’ wyn moulnen him sa tige rekke hawwe.

[p. 291]

Hwêrom boarrele dy frage yn my op? Biwitten redenearjend liket er op 'e siden 26-28 himsels redelik ‘yn to dekken’: bg. ‘Op himsels is it jin biroppen op theoretisi gjin inkeld biwiis fan de hâldberheit fan harren stellings en de krektens fan harren methoaden. (Hjirop koe men yn oar forbân better neijer yngean). Dochs sjogge je dat dit faek bart, sûnder dat de stellings neamd wurde, lit stean de arguminten. De autoriteit en syn namme moatte it dan dwaen’, mar, c'est le ton qui fait la musique! As ik dan fierder lês, om op granythurde arguminten to stjitten dy't dizze stelling geef groundearje, stroffelje ik oer in allinne mar forwizende laden-polémyske tekst: bg. ‘It liket bytiden langer in hobby en in show om mei pagina's bibliografijën in artikel to bisluten. Men etallearret mar. It komt op my soms oer as gewichtich dwaenderij en as quasi wittenskiplik. It hinget my de strôtte út’. (ûnderstreke troch my)---en: ‘Al dat gejeuzel oer methoaden is blaeskakerij.’ Gean mar oanstean! ‘De bline, ûnreedlike oanhinger fan sa'n rjochting neam ik in fakidioat.’ Arguminten...?

Hawar, fierders stelt er him yn dit ‘foaropwurd’ noch frijhwat biskieden op: gjin wittenskipper, allinne mar ynteressearre leek, spyts dy polémyske toan út en troch, en nammen as Van Hijum, Trinus Riemersma en: ‘Foar de kwaliteit fan de ynterpretaesje hat foar my it jin fêstlizzen op in bipaelde erkende methoade, of it birop op de autoriteit fan de theoretikus (ûnderstreke troch my), net mear foardielen per definysje as it jin net hâlden oan dy bipaelde methoade en autoriteit (hwat SEIT dit winliken?). It lêzen fan wurk fan C. Maatje, C.F.P. Stutterheim, J.J.A. Mooy, T.A. van Dijk, en E. Lämmert hat my net sadanich oertsjûgje kind dat ik gjin frede haw mei it foar kar nimmen fan de lekeposysje’.

Mar dan komt de aep út 'e mouwe. Yn earsten al mei 't er him yn ‘A) Algemiene opmerkingen oer it wurd ynterpretaesje’ in biskûl siket efter in ynterpretaesje fan ‘ynterpretaesje’ fan de autoriteit Van Dale, dy't nou krekt sa tige strykt mei syn eigen ynterpretaesje fan ‘ynterpretaesje’ op foarhân: ‘verklaren naar de innerlijke bedoeling’. Hwêrom krekt dizze? Wel, lêz de context: ‘...It fers is autoritair en autonoom. It is autoritair omt it autonoom is. De dichter hat in tige eigensoartige relaesje ta syn fers. Myn wurkhypothese is dat foar de dichter dy't syn fers lêst, mei tanksij dy eigensoartige relaesje, dit fers kwantitatyf minder autonoom is as foar de sljochtwei lêzer dy 't it fers dat er lêst net skreaun hat.

Biwiis marris dat dit wier is, kin men sizze. Biwiis marris dat dit net wier is, kin ik sizze. Yn 'e ûnbiwiisberheit fan beide leit ek myn rjochtfeardiging fan it hantearjen fan in wurkhypothese. De dichter is (moreel) like ûndergeskikt oan de tekst fan it fers as eltse oare lêzer. Ek foar him is de tekst fan it fers autonoom. Dêr mei gjin misforstân oer bistean! Mei ‘kwantitatyf minder autonoom’ bidoel ik dan ek dat de dichter tanksij syn eigensoartige relaesje ta it fers folsleiner ynterpretearje kin as de trochsneed lêzer.’ In skoandere hink-stap-sprongredenaesje fan Don Q. Abma mei de skynbere help fan Van

[p. 292]

Dale as syn Sancho Panza. Hwat oft er letter dan wer oant in hichte tobeknimt fan syn foarrjochtsposysje - foarriedich -, meidat er dy ‘tige eigensoartige relaesje - fan de dichter - ta syn fers’ deryn slûke hat, biropt er him winliken fundaminteel yn dit hiele artikel op in ‘théory fan bifoarrjochte tagong’ ta eigen wurk.

Sûnder ek mar in grével ôf to tingjen op syn oprjochtens: yn myn eagen is dit sophisme syn wiereftich útgongspunt. En syn eigen bisef fan de swakkens fan dy pretinsje forriedt er winliken sels al yn de twaslach:

‘Biwiis marris dat dit wier is, kin men sizze.

Bisiis marris dat dit net wier is, kin ik sizze’.

(en yn syn eigen these: ek foar in dichter is it eigen fers autoritair en autonoom).

Justjes earder yn syn tekst stie foar it earst syn slûkerswachtwurd: ‘De dichter hat in tige eigensoartige relaesje ta syn fers.’ Des Pudels Kern. Dus: yn dit gefal - dat fan poëzije - soe de nawlestrang hiel bliuwe?

It fers is autoritair en autonoom. It is autoritair omt it autonoom is. Foar alle lêzers, mei ynbigryp fan de earste, dy't it - earder - to wrâld brocht hie yn syn kwaliteit fan dichter. Korrekt hie west as de tekst sa fierder ‘weefd’ wie: ‘De dichter hat in tige eigensoartige relaesje ta syn fers HAWN’. Mar hy hat sûnt, ek as EARSTE lêzer, yn bigjinsel neat foar op oare lêzers. Dichterskip en - ek earst - lêzerskip foarûnderstelle ûnderskate, oarsoartige relaesjes ta it fers. Yn oriëntaesje op ien en itselde fers (a) in statu nascendi; b) as perfectum) is de ‘earste’ lêzer in oarenien as de dichter -wie-. Ja, men soe sels úthâlde kinne, dat krekt dy heugenis oan de berte fan it fers de dichter, as earste lêzer, dwerse kneppels smite koe op it stik fan ynterpretaesje - foar safier en salang yn syn psyche it fûlens noch neiwurket -.

It fers is autoritair en autonoom - in sein, in signael foar in goed forsteander. In code, dy't - en dat hinget der mar fan ôf - yn guon lêzers in kaei fynt. Yn harren geast, libbensgefoel, wjerfarren wurdt dat fers dan - hieltyd fannijs, faeks mei justjes oare nuances - ‘décodearre’ (=Werdichte) - itselde proces dat it foar it earst ûndergie fanwegen en yn de dichter sels yn syn rol fan earste lêzer. Dy décodearring troch en yn eltse lêzer, dêr giet it neffens my om - dat itiget hieltyd fannijs it gehalte fan it gedicht.

It fers op himsels is bleate tekst - in brok, siz mar: foar moannebiwenners sin-lege tael - mar foar forsteanders ynienen lont foar in inerlike ûntploffing, in eigen wjerfarren. As in tekst soks fanwegen bringt yn de iene of oare, dan ‘libbet’ er in libben der't hwat de ‘wever’, de dichter, der sels, autobiografysk' ynlei yn bigjinsel neat mear mei to krijen hat. Dan strielet sa'n tekst eigenwetlik eat út, eat strikt persoanliks/tagelyk mienminskliks, eat fan libben kontakt mei, realiteit.

Sadré't in dichter in fers, priisjown' hat is er it kwijt, hat er it útfleane litten om yn allerhande lêzers (mei ynbigryp fan himsels) hwat fanwegen to bringen. As guon oaren dêr forslach fan útbringe, bygelyks yn in bisprek, is it faeks foar him wol nijsgjirrich om op 'e hichte to reitsjen fan allerhande

[p. 293]

ynterpretaesjes. Hy kin dy persoanlik hifkje, tantsje, mei inoar en mei syn eigen forlykje - mar yn bigjinsel hat er hoegenamt it rjocht net om syn eigen oardiel yn it publyk ta mjitstêf to stellen, omt hy eartiids tafallich de dichter west hat. O, jawisse, ik ha goed lêzen - p. 29: ‘Ik slút ek net út dat de lêzer soms folsleiner ynterpretearret as de skriuwer, of like folslein. (Mar nou komt it:) Ik haw it oer in gemiddelde en in trochstrings’. Soks - oant in hichte - ynskikke yn in context dy't stuollet op ‘De dichter hat in tige eigensoartige relaesje ta syn fers’.... en dêrom ‘folsleiner ynterpretearje kin as de trochsneed lêzer’ (ûnderstreke troch my) forwiist my mei it each op praktysk neigeanbere omstannichheden nei in dialektyk dy't dwyldraeit. Ha wy boadskip oan, de trochsneed lêzer? Heechstens binne der goede en minne forsteanders, c.q. lêzers, de trochsneed lêzer bistiet net en kin dus net figurearje as pasmunt, lit stean as argumint.

Wit in dichter hwat in fers fan sines yn in oarenien oanrjochte hat, en hwêrom? Om my mei er him - strikt privé - oer guon ynterpretaesjes fornuverje, ja, hy kin fan in espel faeks hwat opstekke. It feit, dat hy - doedestiids, biflein' - de dichter' wie, seit eink mar in hiel lyts bytsje fan hwat it gedicht him, as earste lêzer, ‘docht’.

‘Dichters’, sei eartiids Sokrates, ‘sizze fakentiden tige wiere en rake dingen, mar ast' har derop fergest', hwat hja winliken bidoelden, dan kinne hja dêr gjin of amper rekkenskip fan jaen’.

Oerdriuwe is... net ienris ûnminsklik. Ik moat de kleau wol dúdlik sichtber meitsje, oerdreaun!, omt ek fierderop yn syn artikel Willem Abma hieltyd fannijs de dichter yn syn ‘autonome’ tekst nei binnen ta slûket. Hwat heucht winliken Willem Abma (as lêzer en ‘interpres’ fan ‘De iken fan Dodona’) fan Daniël Daen? ‘Hwant as it giet om de kondysjonnearring fan it fers, dan wyt de dichter mear as de lêzer. Dat kin net oars. It jin as dichter biwust meitsje kinnen fan dy kondysjonnearring foarmet dan ek in wichtich kenniselemint binnen de eigensoartichheit fan de relaesje dy't de dichter ta it fers hat. It hat fan dwaen nei it wêzen fan it fers en de bitingsten foar it ûntstean fan it fers’ - ensafh. Sà giet er yn op de ‘kearnfraech’: ‘Mar hwat is in tekst?’

Dat yninoar skouwen fan niveaux roait yn myn eagen igge noch seame. De tekst fan in - autoritair en autonoom - fers in in perfectum. De tekst is ôf, sa en net oars, útgongspunt fan en oanlieding ta partikuliere wjerfarrens fan lêzers. It lêzen fan, it omgean mei dy tekst: de boppeneamde décodearring/werdichting. As nou de dichter yn syn rol fan earste lêzer dat witten omtrint de bitingsten foar it ûntstean fan it fers - en dat is hiel hwat oars, o, essentialist!, as it ‘wêzen’ derfan - brûkt en meitelle lit, dan docht er krekt hwat him in heale side earder fan Willem Abma forbean is: ‘De dichter is (moreel) like ûndergeskikt oan de tekst fan it fers as eltse oare lêzer. Ek foar him is de tekst fan it fers autonoom’. Jawisse, dy sa en net oars foltôge

[p. 294]

tekst, autoritair en autonoom, los fan syn genese. Hy is de útkomst fan it dichterlik proces; foar de lêzer - ek de earste, dy't foarhinne de dichter derfan west hat - útgongspunt fan en oanlieding ta in oar proces. Allinne hwat dy tekst forriedt, fortolket - en hwer't er eigenwetlik nei forwiist - is fan bilang foar eltse lêzer; net it fûlens, net it fruchtwetter, net it ‘skûlliif’.

Ús ûnderskie fan opfetting bitreft: ‘de ynderlike bidoeling’, de boarne, de oarsprong dêrfan. Willem Abma sjocht de dichter - as subject, i.c. Daniël Daen as subject fan de ynderlike bidoelings yn ‘De iken fan Dodna’. Dêrop groundearret er yn myn eagen syn ‘eigensoartige relaesje fan de dichter ta syn wurk’. Mar, dichter, hwa bistou? Hwat in heechmoed! Hwat mient Sokrates mei: ‘.....kinne hja dêr gjin of amper rekkenskip fan jaen’? De kearnfraech liket my ta: hwêr komt de tekst fan in fers oarspronkelik wei? Is de dichter sels -, homo clausus?’ - de boarne of wie ek hy in ‘earste’ interpres, doe en doe allinne, doe't it fers himsels, middels him, skreau? Dizze frage forriedt - wêze it hwat taspitst - myn andert. De ûntsteansbitingsten fan fersen binne follerleije ûngelyk: der binne Sinteklaesgedichten skreaun oant.... fersen dy't sûnder dat de dichter der aen fan hie ‘út 'e loft foelen’ en harsels min of mear optwongen. Út eigen wjerfarren, as dichter, ta illustraesje in anekdote:

Op 7 jannewaris 1975, de jouns plm. 8 ûre, siet ik yn hôtel ‘Buitenlust’ yn Oostburg, West-Sieusk-Flaenderen, in brief to skriuwen oan in âldlearlinge omt ik krekt yn in krante lêzen hie dat hja slagge wie foar it kandidaets psychology. It waerd in lang, in hwat persoanlike brief. Mar ynienen - ik bleau stykjen midden yn in sin - twong him dit kwatryn op, ‘aus einem Guss’:

‘Wachtsje mar, ienris komst' dyselme tsjin,
de wiere gonger fan dyn libbensrin,
in frjemd, dy neijer as dyn allerneiste:
kroantsjûge fan in libbenslang forsin’.

Dizze anekdote biedt Jo in gedicht en fierders allinne mar de bûtenkantige ûntsteanssituaesje derfan. It is ek noch in tige, autobiografysk' fers, dat mei rjocht en reden EIE EAYTON (‘oan himselme’) hjitte koe. Mar dizze persoanlike omstannichheden achtsje ik irrelevant foar de foltôge tekst. Allinne al de opspjalting fan de ‘persoan’ fan de dichter sels, sa't dy ta utering komt yn de selsoanspraek: 2e persoan inkeltal, ‘dyselme’, ‘dyn’..., ‘dy’, ‘dyn’..., stimpelt de dichter wylst er it fers ‘makket’, ‘fortolket’, hwerearne fandinne, ta in oarenien as de earste lezer dy't it suver op itselde stuit fornuvere ûndergiet.

As ien, dy't út en troch wolris biflein wurdt fan dichterskip (siz mar:

[p. 295]

dichterlike opstigings), bistriid ik út eigen wjerfarren op dit mêd, dat ‘hwat de dichter mear wyt as de trochsné lêzer fan de ûntsteansbitingsten fan in fers’ ek mar hoegenamt fan bilang is foar de ynterpretaesje fan de - priisjowne - foltôge tekst. It ûntstean fan sa'n tekst is ien forhael, dat de dichter omt it troch him hinnegien is wolris steksjoch meitsje koe foar de útkomst derfan; it ‘priuwen’, décodearjen fan de foltôge tekst is in oar proces: deselde persoan ûndergiet beide operaesjes op strikt ûnderskate niveaux. Mei doel skerpje ik dizze kleau faeks hwat oerdreaun op; mar earst as de dichter in ienris byfile en bislipe tekst goedachte hat en loslitten (út krêft fan hokke ‘autoriteit’ sà en net oars?), komt er der nofteren, tagelyk klear wekker en faeks fornuvere, foar oer to stean en hat dy ‘eigensoartige relaesje’ west: ik ergerje dat en en krekt de lêzer dy 't tafallich foarhinne dichter fan in fers west hat oan dy foltôge tekst dan pas ‘in inerlike bidoeling’ ûntfytmanje kin, fakentiden oars útwoegen as hwat er der by gefal sels ynlizze woe. It ûntsteansproces fan in fers hat, tinkt my, de dichter soms mear yn 'e bisnijing as him letter heucht.

In gedicht dat der wêze mei fortolket ‘in’ wierheit, visioen, wiisheit somtiden, mar hwa is de dichter, dy't - biriden, biflein, fan hwa? - dy ûnder wurden bringe moast?