Trotwaer. Jaargang 9

[p. 189]

Alex Riemersma
Leiker te plak

Sjoerd Leiker, In wolk fan tsjûgen. In kar út it fryske wurk. K.U., Ljouwert. Priis f 12,90

Sjoerd Leiker kin men net maklik un plakje taskikke yn de fryske lyteratuer en de hollônske lyteratuer. Ut foel my raar ô ut ien en oar oer syn wurk oan de weet te kómmen. Mei 't Leiker sûnt 1934 públysjerre hat, earst fersen mar letter meast novellen en romons, hie men wol ferwachtsje kinnen, dot syn wurk sa njónkenlytsen ferwurke wie yn de meast góngbere hônbûkken en neislachwurken. Yn de ensyklopedyën, dy't dêrfwar rieplachte wurde kinne, fûn ik wólrus un pear sinnen oer Leiker en ek wól un pear tytels. Yn de hônbûkken fwar fryske lyteratuer (Piebenga syn Koarte Skiednis en Tekst en Utliz) en dy fwar hollônske lyteratuer (Knuvelder en byg. Literair Lustrum I en II) kómt syn namme net iens foar. Jo Smit neamt de namme fon Leiker net faker os fiif kear yn syn essay De Fryske Literatuer 1945-1967; en dot is un ferhipt lyts bytsje fwar dot essay fon Smit dot óptilt fon de nammen en tytels. By Smit fynt men don ek hielendal gjin wearde-oardiel oer Leiker. Yn de skwalbûkken dy't ik der óp neisneupt haw, kû ik olinnig terjóchte by ut tsjókke bûk, fon A. Sivirsky, Het Beeld der Nederlandse Literatuur. Tweede Deel (1880 heden). Yn dot hiele tsjókke bûk fon mear os fiifhûndert bledkonten wurde krekt trije rygels oan Leiker taskikt: ‘De proefondervindelijke methode heeft Sjoerd Leiker later voortreffelijk gehanteerd in zijn vitalistische roman Drie Getuigen waarin drie personen hun visie geven over de hoofdpersoon van het boek.’ (s. 347). Leiker syn namme wurdt dêr neamd tusken dy fon goaden lykos Herman v.d. Bergh, Henk Marsman en Hendrik de Vries. Un ryont plakje sû men sizze, mar ol wot bihindig. Ut sil my fondotoangeande nij dwaan hókker plak(je) Dr. K. Dykstra oan Leiker taskikke sil yn syn nij bûk.

Gwón fon de ferhalen fon Leiker binne wól ópnómmen yn karlêzingen en syn wichtigste romon Drie Getuigen hat fjouwer printingen helle. Dot syn wurk wurdt ol lêzen - mar net bot acht slein. Hû kómt ut no dot ut wurk fon Leiker un betreklik lyts bytsje ómtinken krygen hat? Oan ut tol fon de públykaasjes kin ut net mear lizze langer. Leiker hat sôn romons, un grutte ryge novellen, trije harkspullen en un tillefyzjedokúmentêre óp syn namme te stean. De kwallyteit fon ut wurk kin fonsels de oarsaak wêze fon dot lyts bytsje ómtinken, mar lykegoed, tinkt my, de presentaasje, ut fermidden, de tiid fon ûntstean of ek de oare skriuwers, dy't justjes mear ut públyke

[p. 190]

ómtinken fregen (tink oan fwar de oarlog: Marsman, Braak, Perron en nei de oarlog: Reve, Hermans, de 50-ers en yn Fryslôn: Wadman en Riemersma). Men kin jin ôfreegje ot en yn hûfier 't de tématyk fon Leiker datjerre is, te bot bûn oan de tiid fon ûntstean óm oan sókssawot os ‘ivighydswearde’ takómme te kinnen. Ik wit ut olegjer net en ik tink ek net dot ik mei dit iene bûk yn 'e hôn de lêzer hôd jaan kin. Dy preteensje ha'k don ek olhiel net. Ik wól mei dit besprek olinnig oanjaan hókker kont men ut meskien útsykje mat óm ut plak fon Leiker yn de fryske lyteratuer ô te freedzjen.

De hollônske lyteratuer lit ik no effen wêze. Ik wól my yn dit besprek beheine ta ut hifkjen fon fwarbylden fon de trije skiften, dêr't ut bûk yn yndield is: ferhalen, fersen en krytyken.

Ut ferhaal De dwylsinnige Ixion beslacht fûûg olve syden yn de sammelbóndel; ut is skreon yn 1960 en jerder públysjerre yn De Tsjerne 1964. Ut ferhaal oer Ixion giet sa't ut fwarópwurd ek ol oanjouwt, tebek óp de klassyke ôdhyd.

Ixion gouw by de ôden os kening fon de Lapithen, dy't fereale rekke óp Juno, ut wiif fon Zeus-Juppiter. Zeus woe, nei't skynt, Ixion gerive tróch un wólken óm him en Juno hinne te blazen. Mar Zeus strafte Ixion ol; hy stwarte him yn de ûnderwrôd, dêr't er óp un baarnend tsjil bûn waard, dot oan ien tried wei yn ut rûn draaide. Leiker hat de boel wot feroare, mar os men de namme fon Zeus tróch dûmny en de namme fon Juno tróch dûmnysjuffer ferfangt, kómt men dochs un moai ein yn de rjóchting fon ut klassyke ferhaal. De dûmny kómt der yn dit ferhaal net sa bêst foar wei, ek ol docht er ut sa slim net os Zeus yndertyden. Os dûmny sjócht dot syn wiif him ûntrou is en oer de flier leit mei Ixion, slacht er Ixion un got yn 'e kop (ut wiif bliuwt fonsels bûtten skót...). De dwylsin dêr't Ixion jerder ek ol lijen fon hie, hat him don wer fólslein yn 'e macht.

Ut ferhaal is ol un bytsje wiidweidiger en hat ek wól wot mear óm 'e hakken os de lêzer út myn gearfetting ópmeitsje kin. Mar ik lit ut jir effen by, ómt ik wól ut ómtinken freegje fwar un oar aspekt fon ut ferhaal, ntl. de wierskynlikens fon ut barren.

Ut ferhaal wurdt ferteld tróch un ferteller, dy't bóppe ut ferhaal stiet en ek fólle mear fon ut ferhaal wit os hókker persoanaazje út ut ferhaal don ek. De ferteller kómt gauwrus os ik-ferteller fwart ut ljocht, mar hy spylet nea un rol os persoan yn ut ferhaal. Dêrtróch kómt er tusken ut barren en de lêzer yn te stean. Sinnen lykos de no fólgjende meitsje ut swierder jin os lêzer yn ut ferhaal yn te libjen; se matte dêróm, nei myn betinken, mijd wurde:

- ‘Letter waerd dat oars, mar dat fortel ik aensens wol’.

- ‘De bêste forklearring foar de opset fan disse bernehúshâlding mei hinnen, in pear biggen, in geit en hwat lammen is, nei myn bitinken, it feit dat dy swarte fammen har ûntwikkele hawwe ta greate masteressen yn it skoaijen.’

[p. 191]

- ‘Ik sil hjir fierder oer swije. (...) Ik wol der lykwols oan tafoegje dat it op 'e heide altiten hwat mear lije koe as earne oars op 'e wrâld’.

Bóppesteande sinnen keare de góng fon ut ferhaal net olinnig óp, mar bringe de lêzer ek hyltyten wer yn 't sin dot ut barren net ‘echt’ is, dot ut ‘mar un ferhaal’ is.

Un ferhaal mei un ik-ferteller kin wier wól un wierskynlik karakter hawwe en ek wól de lêzer krekt tichter by ut barren lûkke; mar don olinnig os de ik-ferteller ek ta de persoanaazjes jert. Yn Leiker syn ferhaal It tsjetteltsje bygelyks makket un sin os: ‘Ik ha de koptelefoan in kear op 'e earen hawn en it sels heard’ un wiidweidig en sa te sjen net te betrouwen ferhaal oer radioos ynienen fólle oannimliker fwar de lêzer.

Un oar ûnwierskynlik punt út ut ferhaal Ixion is dit, dot dûmny wól Ixion noege óp syn krystmiel, mar net Maeike, dêr 't Ixion don ol trije jier mei húzzet. Dot de skriuwer dy Maeike net goed brûkke kin yn un scène, dêr 't Ixion mei dûmnysjuffer yn oer de flier leit, begryp ik bêst, mar dochs freegje ik my ô: wêr is dy Maeike keard? Ut docht blyken dot Maeike gewoanwei út ut ferhaal weiwurden is. Dot is no ien fon de losse eintsjes út ut ferhaal dêr 't ik mar min oer te sprekken bin. De susters fon Ixion ryde mei un glêzen wein ta ut ferhaal út, de heit fon Maeike kómt earlik oan syn ein, de oerwinneling, dy't dûmnysjuffer óm sa te sizzen fon Ixion ‘skype’ hat, wurdt nog un hiel libbensferhaal oer óphongen, mar Maeike rûggelt gewoanwei tusken de rygels tróch.

Ut slimste lykwóls fûn ik de ‘deus ex machina’, dêr 't de skriuwer him oan bekweadige hat. Os dûmny en de frou mei Ixion oan ut krystmiel sitte wurdt ‘dûmny fuortroppen. Der lei in âld man op stjerren en dêr moast dûmny noch efkes hinne.’ Sóks ljoowt gjin lêzer. De skriuwer mast de dûmny effen kwyt óm Ixion syn góng gean kinne te litten. Spytigemôg hat de skriuwer disse scène te rûg ynelkwar set. Hy brekt de sponning fon ut ferhaal ô mei sóksoarte fon keunstmjittige yngrepen. Disse min-punten fon ut ferhaal (der binne fonsels ek wól plus-punten óp te tinken) meitsje dot myn oardiel oer ut ferhaal net bot posytyf útfolt. Dêróm net, dy 't fon ut smout ferhaal hôdt en dy't tefreden is mei un noflike jûn kin by Leiker wól terjóchte.

Ut ut fers Panta rhei (de skriuwer kin syn klassyken wól, jer!) sprekt un weemoed en tagelyk un hope fwar de libbenskônsen fon ut tinkende yndyfydú:

Panta rhei

Hwat falt hjir noch to sizzen?
't oermastert jin, men is oerwoun.
jawis, de fraech bliuwt lizzen,
njonken ús, waeks as in houn.

[p. 192]

5

Hwat foar sin hat it libben?

 

men is by de wurken, 't brekt jin de lea.

 

ien yn de rige fan foarfaers en sibben,

 

hwat nammen, hwat data, de dea.

 

 

 

Hwat hat it reid to fornimmen

10

as allinnich it wetter, de stream;

 

en fan de boaijem it ûtnimmen

 

of hoe' 't ik it mar neam.

 

 

 

In ‘tinkend reid’ jin to witten,

 

lyk as Pascal, - in fine fear.

15

Us poel de stêd, de strjitten,

 

de tram, de Amsterdamske sfear.

De fraag út rygel trije wiist tebek nei r. 1 en tagelyk nei r. 5. De formúljerring fon de fraag stiet dus krekt tusken dy twa fraag-sinnen yn. De dichter is ferlamme tróch de benearjende fragen oer de sin fon ut libben. Hy fielt 'm lyts yn de rige fon fwarfaars en neiteam en fynt ‘de dea’ oan 'e ein fon ut libben en krekt yn 'e midden fon ut fers. Dêrtróch kryget ‘de dea’ (r. 8) un sterker klam os ‘it libben’ (r. 5) en kómme dy twa hiel dúdlik fwar elkwar oer te stean. It wiuwende ‘reid’ dot oars neat fernimt os ut streamende wetter en ut ‘eroadjerjen’ fon de bwajem, dws. de grûn dy 't jin ûnder de fwótten weisakket, it wiuwende reid rymt op ‘rhei’ út de tytel en fersterket sa ut elemint streamen, beweging. Ut reid sels rekket dêrmei óp drift. Mar ut besef ‘in tinkend reid’ te wêzen is de gruthyd fon de meenske en syn andert óp de fraag nei de sin fon ut libben. Wont ut tinken stekt mei kóp en skouders út bóppe de poel fon de stêd mei syn doelleazens. Yn ut ynderlik libben fon de geast kin men jins gruthyd wól fyne, lykos Blaise Pascal, dy 't ek skrjo oer de lytsens en de gruthyd fon de meenske. Ut neamen fon Pascal lyket my de swakste rygel fon ut fers ta. Un wierlik goed gedicht hat de namme fon oare tinkers ómmers net fonnoaden. Nee, óm my hiene dy lêste trije rygels wól weilitten wurde kinnen. Rygel 13 hie don ek fólle sterker nog os no un andert west óp 'e fraag dy 't ut fers os gehiel winliken is.

Op ut earste eag lyket ut, Leiker syn krytyken en skôgings binne de sjoemalistyke kont ut neist. Men fynt der gôns fyten en annekdoates yn, yn un grienmank gearbrócht mei gôns sytaten fon gelearde meensken, sa't dot wênst wie yn De Tsjerne fon dy jirren. Ik wie don ek yn 'e wille en dóch de krytyken ô os net-wichtig en would-be. Faker lêzen en sekuer lêzen hat myn miening yn dissen feroare. Fonsels, Leiker skriuwt net oer de ópbouw fon un gedicht of un romon; ut wurd ‘struktuer’ kómt net ta syn pinne út. Ik hôd beswieren tsjin Leiker syn wiidweidig praten oer Tamminga os meenske yn

[p. 193]

stee fon oer ut lyterêre wurk fon Tamminga dot er winliken besprekke mast. Leiker oertsjûget my ek net mei syn ‘cas d'absence’ óm Tamminga syn swijen os dichter te ferkljerjen. Ik ha der os lêzer fon de bóndel It griene Jier ómmers ek neat mei noadig te witten wot en weróm 't Tamminga net skriuwt. Ik wól witte wot er oi skriuwt, hû 't er skriuwt, hû 't er de taal brûkt en hû' 't er syn fersen yn elkwar set. Op dot stik fon saken lit Leiker my stikke. Mar ‘Leiker is yntelligint tusken de rigels troch’ skrjo L. Nauta yn De Tsjerne fon 1958; dot ik mat hoeden wêze mei ut útsprekken fon myn oardiel en besykje benammen tusken de rygels tróch te lêzen.

Tusken de rygels tróch krijge de lêzers fon Leiker syn krytyken dochs gôns ynfermaasje oanbean, dy 't wól ta de saek dógt en dy 't de lêzer wól ut gefoel jouwt: no ha ik mear hôd oan ut besprutsen bûk. Nim bg. ut besprek fon Tr. Riemersma, Minskrotten-Rotminsken. Mei ut grutste gemak fon de wrôd wôddet Leiker hinne oer ut eksperymint mei de romonfwarm dot Minskrotten-Rotminsken bedoelde te wêzen: ‘Hat hy oer de foarm fan de roman neitocht? Under it skriuwen wei wol, tinkt my, mar it probleem fan de romanfoarm hat him net al to folle dwers sitten.

Ienkear ûnderweis hat er tocht lit my, om alle forsinnen to mijen, it boek mar “nachtboek” neame. Dan bin ik net mear to fangen op it feit, dat it boek gjin roman is. Riemersma skriuwt foar it faderlân wei. Hy praet ek foar it faderlân wei, hwant nou ris forskûlet er him yn de hûd fan de forslachjower efter de mikrofoan (de figuer Hanenburg), op in oar stuit komt er sels nei foaren (...)’.

Krekt dot eksperymint mei de romonfwarm mast winliken fwar de besprekker un útdaging wêze syn tosken no rus yn te setten. Os sljochtwei lêzer bin ik der benijd nei te fernimmen wot un besprekker oan taalfwarmen ‘fûn’ hat yn sa'n bûk. Leiker hat mear eag fwar de ómballingen en de ynhôd; hy makket syn miening ek wól oannimlik en wit yn ien sintsje: Riemersma is in ‘koarddounser, dy't der wol ris ôfduvelt’ sa'n fyne typjerring te jaan, dot ik siz: ja, dêrmei treft Leiker óp syn wize ut bûk ek hiel krekt. Wot te tinken oer Leiker syn besprek fon ut fers fon Hessel Miedema, De greate Wrakseling? Ek dêryn jouwt Leiker tusken de rygels tróch gôns hôd fwar un mooglik ferstean fon ut fers. Taastend en tontsjend tsjut er mooglikheden fon ut fers oan; hy lûkt ferlykings en jouwt ut fers un plak yn un grutter kultúreel ramt. Ut is wier, ut besprek seit súvver neat oer de bouw fon ut fers, hûwól't krekt sa'n fers freget om wrakseling mei de fwarm tróch de besprekker, óm 't ut fers sels un wrakseling mei de fwarm is en os sadanig de úttering fon un wrakseling mei de beskaving en de wrôd. Te min, tinkt my, hat Leiker ut ferbôn lein tusken de wrakseling mei de fwarm en de wrakseling mei lit ús sizze ut ‘ûnderwerp’ fon ut fers. De Greate Wrakseling is nei myn bitinken dêróm gjin epos wurden, ómt un epos yn 'e klassyke sin un sletten en fêstlizzend wrôdbyld ynhôdde en werjûûg en dot miste no krekt by de skriuwer. Mar fjirders kin ut ferhaal fon Leiker gôns fertútten fwaan by ut lêzen en begrypen fon dit fers fon Miedema.

[p. 194]

De tytel fon ut bûk kin de minder bibelfêste lêzer frjemd oankómme. De mear bibelfêste lêzer sjógt der daliks Hebr. 12:1 yn. Mar de útliz dêrfon kin men fonsels nog wól effen oer tsiere. Leiker sels skrjo yn un ynstjûrd stik yn de Lj. Kronte fon 27.11.76 dot er dy tytel yndie ûntliend hie oan Hebr. 12:1 en hij ferkljerre sóks sa: ‘ik ha (...) tocht (...) oan freonen en oan skriuwmaten yn Fryslân. Ek oan dyjingen, dy 't forstoarn binne en dy 't my by bliuwe, dy 't om jin hinne binne as in wolk fan tsjûgen.’ Ut disse wurden sprekt un soarte fon ópdracht oan freonen en skriuwmaten. De ûderskate stikken út disse sammelbóndel fon Leiker soe men lykegoed os tsjûgen beskôgje kinne, dws. krektlykos de hilligen út Hebr. 11, dy 't de wolken fon tsjûgen fwarmje, dy 't bewize mat, dot ut ljowen is ‘in fêste groun fan 'e dingen, dy 't men hopet, en in biwiis fon de saken dy 't men net sjocht.’ (Hebr. 11:1). De stikken út disse bóndel bin don os un wolken óm Leiker hinne, ja tsjûûgje fon syn skriuwerskip en biwize ut skriuwersbestean fon Leiker.