Trotwaer. Jaargang 9

[p. 123]

Geart fan der Meer
In gedicht is uzes mei-inoar

Yn in tige wiidweidich en nijsgjirrich artikel, mei de titel ‘Dichter en Bisprek, in ynterpretaesjeforgeliking’, hat Willem Abma oan it forsyk fan de redaksje foldien en jow ris in bisprek fan eigen wurk(‘De Iken fan Dodona’). sj. Trotwaer 1977-2. Dat forsyk is doedestiids dien omt de redaksje wol ris witte woe yn hoefier 't de bidoelings fan de skriuwer en de ynterpretaesje fan de bisprekker mei-inoar lykop rounen. It liket mij ta dat dit in goed eksperimint west hat.

As ik siz dat ik dat stik mei greate niget lêzen ha wol dat lykwols noch net sizze dat ik it der mei lykfine kin. Willem Abma hat net mijen west, en hat grif ek wjerwurd útlokje wollen. Dat wjerwurd kriget er dan ek fan forskillende redaksjeleden; bij it bioardieljen fan de kopijpûde die nammers al bliken dat der greate biswieren tsjin de strekking fan it artikel bistiene, en foaral tsjin it ynliedende part.

Hjirûnder dan myn wjerwurd. Ik wol mij hjir biheine ta de sintrale stelling, ntl. dat de skriuwer sels it fers better (‘korrekter’) ynterpretearret en ynterpretearje kin as de lêzer omt de lêzer net dy ynformaesje hat dy't de skriuwer al hat: de skriuwer wit de bidoeling fan it fers, en hat biningen mei it fers dy't de lêzer útsoarte net hat, en net ha kin. It fers hat in ‘ynderlike bidoeling’ dy't de dichter al ken, de lêzer yn earste opslach net. Nou fyn ik ‘ynderlike bidoeling’ in dreech bigryp: in tekst is in dea ding, en hat gjin bidoeling. Wij sille dit metafoarysk opfetsje moatte: de dichter bidoelt hwat mei in tekst. Dat de dichter letter dy bidoeling forjitte kin blykt út it forhael oer Robert Browning, dy't doe't er âlder waerd guon fan syn eigen gedichten net mear bigriep: hij stie doe tsjinoer de tekst as elke lêzer, en koe de goede ynterpretaesje net fine. Ut dit forhaeltsje sjogge wij dus al dat de dichter yn it moaiste gefal allinnich mar tydlik better wit as de lêzer hwat it fers ‘bidoelt’. Fansels komt oan alle tydlikheit in ein as de skriuwer al stoarn is - en dat jildt foar it greatste part fan alle literatueren. It earste biswier tsjin de stelling fan Abma is dan ek dat wij yn de praktyk fan de literaire krityk hjir neat oan hawwe: yn fierwei de measte getallen is de bisprekker (of lêzer) net yn steat de skriuwer nei syn bidoelings to freegjen - of de skriuwer is al dea, of it is him sels eins ek al forgetten, of hij wol it net sizze, of hij hat gjin tillefoan ensfh. Ofsjoen dus fan de fraech oft de stelling wier is, is er wol tige ûnpraktysk. Mar ik wol ek úthâlde dat er ûnwier is.

[p. 124]

Hwat is der allegearre bard as in dichter in gedicht ‘ôf’ hat? Hij hat lange tiid faeks al mei hwat omroun, hwat dizenichs yn it earstoan, hat hwat sizze wollen, hat in estétysk gefoel ûndergien dat er foarm jaen woe, stal jaen, dat oaren ek yn de kunde komme koene fan hwat der yn him omgyng. Hij hat bij einsluten alles hwat yn him libbe klear sjoen en doe oan oaren meidiele wollen via it kommunikaesjemiddel tael: dws. hij hat (yn ús kultuer almeast) tekens op papier setten. Hij hie ek biskate lûden meitsje kinnen, mar dat hat er net dien omt dy net duorje; tekens op papier kinne wol hieltyd wer lêzen en/of ta lûd omset wurde. Yn elk gefal: tekens, in kommunikaesjemiddel, tael - it bisit fan in mienskip dy't dy tekens bigrypt, in sosjael forskynsel. In privé-systeem fan tekens dat mar ien persoan bigrypt soene wy gjin tael neame. Hjir leit nou it probleem fan de dichter: hij hat in folslein persoanlik gefoel, bilibbet hwat op hyperpersoanlike wize, en kin dat allinne mar meidiele oan oaren troch tekens to brûken dy 't it bisit fan in mienskip binne. It is wier dat de measte goede dichters dy tekens, dy tael, op persoanlike wize en frij brûkt ha, dêrbij soms moai fier ôfwikend fan hwat gongber wie. Dochs moat op hokker wize dan ek sa'n privé-gebrûk fan de tael ta kommunikaesje liede: it fierdere forbân fan de tekst sels, of it hiele oeuvre fan de skriuwer, of ek de opmaek fan de tekst, en folle net genôch, kinne dy kommunikaesje ta stân bringe.

Al is it systeem fan de taeltekens ek noch sa persoanlik brûkt, it moat in brêge bliuwe tusken dichter en lêzer, en kin dat allinnich wêze as dy tekens mei alle oare niiskrekt neamde helpmiddels yndie kommunikaesjemiddel bleaun binne, nettsjinsteande alle dichterlike frijheden. Fan de lêzer wurdt in protte easke, hij moat kréatyf lêze kinne, mar hij hat dit foar: de tael fan de dichter is en bliuwt ek sines. Sa gau as de skriuwer syn ûnderfinings yn tael stal jown hat, yn in gedicht bijgelyks, is dat gedicht om sa to sizzen net mear allinne fan him, it is fan de mienskip dy't dy tael praet.

Foardat ik nou myn twadde konklúzje lûk is in koarte opmerking oer it forskynsel tael hjir op syn plak. Tael is in kommunikaesjemiddel waerd boppe sein, in sosjael fenomeen. Dêrmei is net sein dat tael bûten de minsken bistiet, dat tael ûnôfhinklik fan de sprekkers in eigen selsstannich libben liede kin. Utdrukkingen as ‘de Fryske tael’ binne yn wêzen ûnkrekt, en metafoarysk op to fetsjen. Wij moatte bitinke dat tael allinne yn de minsken sels bistiet, net bûten harren. As wij dan ek sizze dat tael in kommunikaesjemiddel is, kin dêr allinnich mar mei bidoeld wêze dat yn alle leden fan in taelmienskip in fierhinne identyk taelsysteem oanwêzich is; soe elk lid fan de mienskip in oar systeem yn him ha, dan soe kommunikaesje net mooglik wêze, en soe ek gjin sprake wêze kinne fan taelmienskip. We kinne net forwachtsje dat elts lid fan in mienskip in foar hûndert persint identyk systeem hat as alle oaren - dêrom hat dochs ek wer elk fan ús in biskate frijheit; lykwols foreasket it praten mei oaren in yn feite praktysk

[p. 125]

identyk systeem. En nou nóch in oare koarte opmerking. Hjirboppe is praet oer de tekst fan in gedicht. It sil yn dizze alinéa wol dúdlik wurden wêze dat tekst net stiet foar ‘inket op papier’.

As tael allinne bistiet yn de minske, is inket op papier gjin tael. Eins bidoel ik dus mei tekst datjinge hwat waernommen wurdt as taeltekens.

De twadde konklúzje is: de dichter brûkt foar it oerdragen fan in tige persoanlike ûnderfining tael, en tael is boppe-persoanlik. It probleem fan de dichter is dan ek it persoanlike op in algemien tagonklike wize oer to dragen via tael - en dat jowt swierrichheden, hwant in lêzer kin allinne dat út in tekst helje hwat de tekst as tael talit, mear net. As in dichter, in casu Willem Abma, seit dat in skriuwer wêzentlik better ynterpretearje kin as de lêzer, hat er it mis. As er dat werklik mient, hat er as dichter tokoart sketten en binne syn gedichten mislearre omt dy dan net stikken tael binne mar rigen privétekens. As wij de hjir oanjowne opfetting fan tael ûnderskriuwe, is syn stelling dus net allinne ûnpraktysk mar ek ûnwier.

Hjirmei is net sein dat syn krityk op yn ‘Dichter en Bisprek’ der perfoarst nêst wêze moat: ek bisprekkers roaije de planke wol ris mis. Mar ik wol hjir al mei sizze dat de lêzer allinne mei de tekst to krijen hat en neat mei de skriuwer fan dy tekst. In literair wurk is in stik tael, en net in persoan fan fleis en bloed dy't it sa en sa bidoeld hie, en dy't yn syn libben dat en dat allegearre meimakke hat.

Spitich foar de skriuwer: in gedicht is uzes mei-inoar.