Trotwaer. Jaargang 5

[p. 166]

[Nummer 4]

Bartle Laverman
De Fryske krityk tsjin teoretyske eftergrounen

Theorie- und Kunstfeindschaft sind im
Kern identisch
Theodor W. Adorno

De opfetting dat de minske mei de him eigen idéën bûten de maetskiplike wurklikheit fan de technysk-wittenskiplike ûntjowing stiet, is in yllúzje, toant prof. Lolle Nauta oan yn syn opstel ‘Handelen in een technisch-wetenschappelijke praxis’. De technysk-wittenskiplike ûntjowing biynfloedet alle aspekten fan it minske-wêzen. Der is gjin stânpunt bûten dizze ûntjowing yn to nimmen.

Kunst kin in typysk minsklik forskynsel neamd wurde. As de minske mei de him eigen idéën net bûten de maetskiplike wurklikheit stean kin, dan giet it ek net op en sjoch kunst as in bûten dizze wurklikheit steand fenomeen. Ek kunsttheoryën hâlde harren op yn dy maetskiplike wurklikheit. Sa kin it dat in maetskippij-fisy biskiedt oer de kunsttheory dy't ûnderskreaun wurdt. Dit ymplissearret dat in kunsttheory gjin absolute wearde ha kin. Hja is historysk boun. It sprekt fansels dat soks gjin frijbliuwendheit meibringt. In maetskippij-fisy is gjin frijbliuwende saek, mar in fundaminteel útgongspunt foar it hanneljen.

As kunst dan net bûten de maetskiplike wurklikheit stean kin, hoe moat men dan de relaesje tusken kunst en maetskippij sjen. Harren biroppend op in isolearre stelling fan Marx: ‘Het zijn bepaalt het bewustzijn’, kamen partij-ydeologyske literatuer-wittenskippers (û.m. Lukacs) ta de s.n. wjerspegelingstheory.

Foar bgl. in krityske funksje fan kunst is yn dizze theory alhiel gjin plak. Kunst, literatuer, is in wjerspegeling fan de objektive ûntjowing fan de needsaeklike ûntjowingswetten. It bysûndere wurdt ûnderbrocht by it algemiene; de maetskiplike machteleazens fan it yndividu wurdt as net to ûntkommen forklearre. Kunst stiet yn tsjinst fan de ûnûntkombere oerwinning fan de proletaryske klasse. Literatuer, willeas wurktúch fan de Partij, wurdt sa in propagandamiddel, in partij-polityk ynstrumint. Bisibbe mei dizze ‘stalinistyske’ literatuerynterpretaesje is it strukturalisme. Determinisme én it sykjen nei it algemiene fine wy hjir werom. Yn earste ynstânsje is it de strukturalist der om to dwaen efter it forskaet fan forskynsels it algemiene to ûntdekken, in model efter it forskaet fan forhalen, jildich foar àlle forhalen. Mei dat model mient er op wittenskiplike wize genres ûnderskiede to kinnen en bipale to kinnen hwat nou it ‘literaire’ fan in tekst ûtmakket.

It literaire wurk hat gjin doel yn himsels, mar moat biskôge wurde as de manifestaesje fan in mear algemiene, abstrakte struktuer, hwêr't it bipaelde literaire wurk ien fan de mûglike réalisaesjes fan is. It giet de strukturalist dan ek net sasear om it konkrete literaire wurk, as wol om de abstrakte eigenskip dy't de bysûnderheit fan it literaire wurk ûtmakket: it literair-wêzen.

De abstrakte struktuer leit fêst, is net to foroarjen. It literaire wurk is net mear as in manifestaesje fan dizze struktuer. Ek hjir is de minske machteleas, hy is net langer historysk subjekt, in yndividu dat skiednis makket, mar hy is in drager

[p. 167]

fan strukturen¹⁾. Maetskippijkrityk kin yn dizze theory gjin plak fine omt soks in saek fan de praktyk is. Theoretysk, wittenskiplik, kin der neat oer sein wurde.

Beide hjirboppe sumier oanjowe literaire theoryën lykje yn in biskate mjitte yn dit tydskrift tapast to wurden.

Adri van Hijum soe dan fan de strukturalistyske wurkwize gebrûk meitsje, Bartle Laverman liket yn nû 1973-1 literatuer ta polityk ynstrumint meitsje to wollen. It liket my dan ek net forkeard hwat neijer op dizze wurkwizen yn to gean. Krityk op beide theoryën liket my torjochte op it punt hwêr't hja de biwurkberheit fan it bistean ûntkenne (it yndividu is machteleas). Hjirtroch skroeve hja de emansipaesje fan de minske fan magy en mythology, hokfor emansipaesje pas goed trochbrekt yn de technysk-wittenskiplike ûntjowing fan de lêste ieu(wen), werom. De troch it hanneljen fan de minske ûntstiene tastân wurdt net langer sjoen as troch dat hanneljen towei brocht, mar as in bûten de minske steande eigenskiplike ûntjowing. De frijheit dy't de minske ha kinne soe, mar dy't him net jown wurdt troch de ekonomysk sterksten, de machthawwers, wurdt troch ditsoarte theoryën as yrreëel oantsjutten en sa wurkje hja mei oan de oanpassing oan de bisteande, ûnfrije, tastân, dy't hja as needsaeklik of ûnûntkomber oantsjutte.

Foar in mounige beslissing fan it yndividu, foar in mounich yndividu, is yn dizze theoryën dan ek gjin plak.

By de filosoof-sosiolooch Theodor Adorno (Frankfurter Schule) nimt de mounigens fan it yndividu in sintrael plak yn.

De opfettingen fan Adorno omtrint kunst i.c. literatuer sil ik hjir dan ek bisykje yn forkoarte foarm wer to jaen mei de bidoeling in krityske posysje del to setten tsjinoer earder neamde literaire theoryën dy't yn dit tydskrift yn biskate mjitte tapast lykje to wurden.

Spitigernôch koe it wurk fan Adorno t.w. Negative Dialektiek, Aesthetische Theorie en Noten zur Literatur I, II, III, net grounich bistudearre wurde. Hjir is û.m. gebrûk makke fan it koartlyn forskynde sunschrift 68: Materialistiese literatuurteorie. (Troch de biheinde rounte hat men fierstento min tiid en meitsje alke twa moanne in Trotwaer fan nivo. Persoanlik soe it my dan ek neat spite dat it blêd noch mar twa kear jiers forskynde.)

Adorno is gjin systematikus, wol dat ek net wêze. It is dan ek net sa dat ût syn oantekens oer kunst en literatuer in gebrûkkleare methoade ôflaet wurde kin foar boekbisprek. Wol twinge hja ta neitinken oer hwat der dien wurdt.

1) De opmerking fan Jo Smit: ‘It opspoaren fan skriuw-strukturen kin wol moai wêze, mar hwat ha jo dan winliken noch opspoard?
Strukturen!’ (Oesdrip 1973-2), moat dan ek op syn minst as tige oerflakkich oantsjutten wurde.

[p. 168]

Adorno oer kunst i.c. literatuer

De groun fan kunst en wittenskip sjocht Adorno yn magy en mythology. Magy en mythology stean yn direkte relaesje ta it ûntjowingsnivo fan in bipaelde kultuergroep. Hja binne boun oan it ûntjowingsnivo fan de produksjekrêften. Yn magy en mythology leit de ûnmounige minske syn forklearringen en bifêstigingen fan de wrâld del. Alle mythology oerwint, bihearsket en foarmet de natuerkrêften yn de forbylding. Mei de wurklike hearskippij fan de minske oer de natuer fordwine magy en mythology. Hwêr't de minske op biskaet nivo de natuerkrêften wier bigjint to bihearskjen fordwine mythology en magy as ‘skyn hearsers’ om plak to meitsjen foar de poalen kunst en wittenskip. Kunst is dan sekulariseare magy, wittenskip is hearsker oer de natuer.

Ek de tael ûndergiet in skieding. As teken wurdt tael part fan de wittenskip, as klank, byld, wurdt hja ûnder de kunsten opdield. As teken moat tael syn pretinsje op de natuer to lykjen, opjaen. Hja moat louter as rekkenmiddel tsjinje om de natuer to kinnen. As byld moat tael syn pretinsje de natuer to kennen opjaen. Hja moat louter tsjinje as ôfbylding om alhiel natuer to wêzen.

Dizze skieding fan tael yn teken en byld is historysk, d.w.s. der is net op werom to kommen, sûnder werom to fallen yn de mythology. Isolearret men wittenskip as teken-tael fan kunst as byld-tael, en omkeard, dan liedt soks nei forneatiging fan de wierheit, seit Adorno. Dy wierheit is, dat datjinge hwat de maetskippij wurden is net de iennige mûglikheit is. De maetskippij sa't dy is, is net needsaeklik. Der is foroaring mûglik. It bistean fan de minske is biwurkber troch it hanneljen fan de minske foroaret syn bistean. As wittenskip tael allinne mar brûkt as rekkenmiddel en as kunst allinnich mar de wurklikheit ôfbyldet, dan is der foar krityk op de maetskippij lykas dy is, gjin plak.

Wittenskip en kunst tsjinje dan beide de ‘repressive oarder’. De machthawwers dy't de maetskippij yn elk gefal hâlde wolle lykas hja is, it leafst harren ynfloed noch fierder trochkringe litte wolle, ha fan kunst en wittenskip gjin krityk to forwachtsjen yn dy sin dat kunst en wittenskip de misnken der op wize dat de bisteande tastân net sa needsaeklik is as de machthawwers wol woene. Kunst en wittenskip yn harren isolearre posysje ha gjin plak foar krityk en stean sa yn tsjinst fan de machthawwers, de repressive oarder. In mounich yndividu, immen dy't mounige bisluten oangeande himsels dwaen wol, kin yn dizze oarder net bistean. Allinne troch radikale middeling fan beide poalen (teken en byld) wurdt de wierheit dat dizze maetskippij biwurker is, fêstholden.

Kunst bifettet dan ek in kennis-elemint. Literatuer kin hjir ‘sowieso’ fanwege syn materiael net frij fan wêze. Yn literatuer wurdt wurke mei bigripen en it omgean mei bigripen kin net sûnder in kennis-elemint. Omt kunst, en literatuer need-

[p. 169]

saeklik, in kennis-elemint bifettet, kin hja gjin bigrypleas tafal wêze.²⁾

In bigrypleaze binadering fan kunst bliuwt sûnder mis stykjen yn de sfeer fan de smaek. Foar de smaek bliuwt de saek sels sluten. Smaek lit gjin plak foar it kennis-elemint. De s.n. goeije smaek, seit Hegel (forneamd dútsk filosoof, 18e ieu), is bang foar alle djippere wurkingen en swijt hwêr't de saek to praet komt en de uterlikheden en bysaken fordwine.

Dêrby is it hjoeddedei de kultueryndustry dy't as smaekmakker fungearret. It is dizze kultueryndustry alhiel net to dwaen om de minsken, mar om it jild. Har produkten wurde ôfstimd op de troch harsels oproppen bihoeften: de smaek fan it publyk. Forkeapberens, sukses is it ienige produksje-kriterium; it bikende is it suksesrykste³⁾. Troch it permanint to herheljen wurdt it bisteande, ek de bisteande wurklikheit, as ideael delsetten. Ynsjoch efter it oerflak is foar de konsumint net nedich, wurdt sels tsjinholden. Fierder as it oerflakkich amusemint moat it net komme en komt it ek net.

Dat smaek gjin adekwaet literair kriterium is, sil sjoen boppesteande al dúdlik wêze.

Kunst is dus fan magy en mythology emansipearre. As skyn libbet yn kunst fierder hwat yn de mythe wurklikheit wie. Dit skynkarakter is bipalend foar it kunstbigryp. Hjirsûnder is hja of mythology of empiry. Hjoeddedei krijt dizze ‘skyn-eigenskip’ noch útsprutsener klam, omt kunst net langer yn tsjinst stiet fan de kommunikaesje. Progressive kunstwurken binne dan ek net to biskriuwen yn termen fan kommunikaesje⁴⁾. De kommunikaesje hat syn eigen media, krante, radio, t.v. ensfh. Moderne literatuer hat gjin ynformative taek langer. Kunst is doelleas. Yn har doelleazens hat hja doel. Kant (forneamd dútsk filosoof, 18e ieu) omskriuwt kunst as ‘Zweckmässigkeit ohne Zweck’. Dy ‘Zweckmässigkeit’ refereart dan oan de dynamyske totaliteit fan it kunstwurk. De forhâlding fan diel ta gehiel en gehiel ta de dielen, de immanente logika. ‘Ohne Zweck’ wiist nei it skynkarakter fan kunst, it bûten de empiry stean. Kunst giet net mei yn de middel-doel-rationaliteit fan de empiryske wurklikheit. Sadré't se dat ommers docht, wurdt se part fan de empiry en is gjin kunst mear. Kunst kriget dan ek gjin ynhâld troch de wurklikheit ôf to byldzjen, mar kriget just stal troch yn in soarte fan tsjinbiweging har fan dizze ynhâlden to forwiderjen.

Op dit punt rjochtet him de fûle krityk fan de biwarders fan de iepenbiere oarder, dy't progressive kunst útskelle foar dekadint, siik, ûntwoartele, ûnnatuerlik ensfh. Dêr tsjinoer stelle dizze lju it realisme, dat yn feite sizze wol ‘oanpassing’. Realiteitssin is dan soun, forset syklik. (Dizze sin is spesiael optekene foar de Gysbert Japicks-jury 1971) Yn in troch en troch funksjonalisearre maetskippij kin de funksje fan literatuer gjin oare wêze as it gjin funksje hawwen⁵⁾.

2) Sjoch Josse de Haan's ideën oer in poësy-laboratorium yn Trotwaer 1969-6. Dat soks mei kunst neat en progressive kunst alhiel neat to krijen hat mei ek hjirút dúdlik bliken dwaen.

3) Yn dit forbân kin opmurken wurde, dat sjoen de útjeften oant nou ta, de Gurbe-rige fan de Ljouwter Krante op dit prinsipe basearre skynt to wêzen. It is dan misliedend dizze rige foartostellen as in ‘tsjinst’ (L.C. 20-11-1970) oan de fryske literatuer.

4) De gearstallers fan it boek ‘Materialistiese Literatuurtheorie’ konkludearje hjirút dat de stelling fan T.A. van Dijk: ‘De literaire tekst is in tekst tusken oare teksten’ (sjoch Trotwaer 1973-1, side 12) dan net opgiet. Neffens myn bitinken forsinne hja harren omt Adorno's kommunikaesje-bigryp forskilt mei dat fan Van Dijk. Bij Adorno tsjinnet kommunikaesje de ‘oanpassing’, by Van Dijk wiist it bigryp nei de ‘betekenende’ funksje fan tael, foar hokfor funksje perfoast in relaesjepatroan, kommunikaesje, nedich is.

5) As it literaire tydskrift Sonde him dan ek presentearret as dynamysk (yn maetskiplike kontekst), dan kin dizze dynamiek net ûntlieden wurde oan de literaire bydragen. Of it tydskrift is net dynamysk, of it is gjin literair tydskrift mar in polityk tydskrift.

[p. 170]

It kunstwurk seit Adorno, hâldt de negativiteit fan de realiteit fêst. It stiet net los fan de wurklikheit, mar forhâldt har tsjinoer de wurklikheit. Kunst is gjin wjerspegeling, mar as konstruksje opponearret hja tsjin de maetskippij. Adorno sjocht kunst as it medium fan it lijen. De bihoefte it lijen oan it wurd to litten, neamt er it bitingst foar alle wierheit. It lijen is in objektiviteit dy't op it subjekt rêst; hwat it subjekt, it yndividu, as syn subjektyfste bilibbet, syn utering, is objektyf middele, d.w.s. syn subjektyfste utering krijt stal middels de objektiviteit lijen. As medium fan it lijen hat kunst dan ek net sa'n soad mei de stân̂ fan de natuerbihearsking to krijen. Unfrijheit, maetskiplike twang: objektyf lijen, wurdt towei brocht troch de produksjeforhâldingen. Technyske ûntjowing kin dêrfan net emansipearje. (Men kin jin sels ôffreegje yn hoefier't by in technyske foarútgong, de maetskiplike forhâldingen efterút gean.)

Omt kunst in medium is fan it objektive lijen dat troch de produksjeforhâldingen towei borcht wurdt, stiet kunst automatysk yn in krityske relaesje ta de maetskiplike wurklikheit. Just mei it lijen in mûle to jaen komt nei foaren hwat ûnder it oerflak fan de maetskiplike wurklikheit forburgen lei. It is dan ek net forwûnderlik dat ‘it kapitael’, de machthawwers, kunst as materialisearre besef fan ûnfrijheit, ôfskaffe wolle. (sjoch ek hjirboppe de passage oer de biwarders fan de iepenbiere oarder) Ek de burokratyske machthawwers út it s.n. Eastblok binne gjin leafhawwers fan krityske kunst. Dat forklearret hwêrom't de earder neamde wjerspegelingstheory as offisjele literatuertheory oanrekommandearre wurdt, hoewol't dizze theory by anañyse alhiel net marxistysk blykt to wêzen. Gjin inkeld kunstwurk kin dan ek needsaeklik neamd wurde, mjetten nei it aerd fan de maetskiplike ûntjowing. Kunst folget de maetskiplike ûntjowing net, mar opponearret der tsjin. Kunst is net to dedusearjen út de maetskiplike wurklikheit lykas de wjerspegelingstheory wol. Yn de maetskiplike wurklikheit is neat natuerliks, neat needsaekliks, dit is krekt in mytyske opfetting. Kunst dy't allinne mar wjerspegelet stiigt net boppe de wurklikheit út, mar akseptearret dy. (sjoch boppe de passage oer it kennis-elemint yn kunst)

Lykas yn de maetskiplike wurklikheit neat sûnder mear jown is, kin ek kunst neat as ûnforoarlik natuermateriael biskôgje (lykas yn it strukturalisme), sûnder werom to fallen yn it archaysk stadium fan de mythe.

De foarútgong, de natuerbihearsking, seit Adorno, gie fanôf it bigjin lykop mei in repressyf momint. Bifrijing fan natuerbounens oan de iene kant, ûnderdrukking fan de natuer en fan de minske troch de minske oan de oare kant. De leafde foar geometry driuwt de minske nei syn ûndergong. (Dizze stelling wiist nei Galilei. Fan Galilei is de útspraek: ‘De wittenskip kin allinnich mar foarútgean’. It ‘boek fan de wrald’ wie neffens Galilei skreaun yn mathematyske tael, mei in alfabet

[p. 171]

gearsteld út geometryske figuren. Galilei foun yn de natuer kausale gearhingen dy't yn mathematyske formules fortaeld wurde koene. Sa koe men yn de formule it wiere wêzen fan de natuer sels bigripe. Galileis' natuerskôging giet lykwols fan de net to biwizen ûnderstelling út dat de wrâld in op him sels steande, sluten wrâld is, in rationele systematyske ienheit, hwêryn't alle dielen oant op de lêste eleminten rationeel determineard binne. Hja giet der fan út dat de ûneinichheit fan de natuer troch in alles omfetsjende methoade objektyf to bipalen, to tinken en yn prinsipe foarút to birekkenjen is. Dizze methoade is de geometryske methoade. De geometry jowt yn ûnmiddelike dúdlikens absolute wierheit.

De fenomenolooch Husserl dy't dizze methoade wiidweidich kritisearre hat, seit dat it mei Galilei ynsette proses fan mathematisearring fan de wiitenskip de libbenswrâld, of de wrâld fan de foar-wittenskiplike ûnderfining, omklaeit hat mei in kleed fan sifers, formules en bigripen en sa ûnsichtber makke hat.)

Yn't foarste plak de ûndergong fan de minske as minske. Kunst kin it biwustwêzen dêrfan útsprekke troch it oan mathematyske forhâldingen boune skientmebigryp radikael to negearjen. Troch chaos yn de oarder to bringen is kunst krityk. Wy komme hjir by de foarmprinsipes fan kunst. Foarm en ynhâld binne foar Adorno allinne to ûnderskieden, net to skieden.

Hjiryn rjochtet him syn krityk op Hegel, dy't nei Kant's formalisme, de klam lei op de ynhâld. Hwat ynhâld is, kin lykwols allinne bipaeld wurde troch it oan de ynhâld net-identike, troch de foarm hinne, yn de konkrete analyse, en omkeard: de foarm wurdt bimiddele troch de ynhâld, dat wol dus sizze dat de ynhâld it middel is hwêrtroch de foarm syn stal kriget, foarm kin foarm wêze troch it middel ynhâld, middels de ynhâld. Ien fan de greatste misforstannen omtrint it foarmbigryp neamt Adorno it lykstellen fan foarm mei oardering fan in oantal jowne eleminten. Men reduseart it bigryp foarm ta louter struktuer. De strukturalisten slute de fraech hwêr't it op oan komt, dy nei de ynderlike logika fan dy oardering, al fan to foaren út. Yn it strukturalisme stiet alles fan to foaren al fêst. De strukturalist freget allinne nei de funksje fan literaire eleminten yn it gehiel, net nei hwat dy eleminten sels binne. Just yn dizze forhâlding fan dielen en gehiel sjocht Adorno it ‘Zweckmässige’ fan it kunstwurk. Fanút de kennis fan it gehiel moatte de dielen en fanút de kennis fan de dielen moat it gehiel bigrepen wurde. Dat yn in bulte traditionele wurken gearstallende dielen allinne funksje binne, primaet fan it gehiel oer de dielen, is net to wjerlizzen. De foarm blykt dêr by analyse net mear as in úterlike oardering.

De klam fan Adorno op it diel, it détail, hat in prinsipiële bitsjutting. Yn in maetskippij hwêr't it bysûndere hieltiten grouniger likwideard wurdt (heilloas stribjen nei uniformiteit en sintralisaesje) forwiderje kunstwurken harren hieltiten

[p. 172]

mear fan it algemiene, hoewolt hja it nea alhiel kwyt reitsje kinne; foar literatuer jildt dat it meast fanwege it wurd-materiael.

Moderne kunst jowt yn har trochgeande forbysûndering it algemiene yn fasen op en wurdt dêrmei objektyf ûnbigrypliker. Mar dat ûnbigryplike is to bigripen as negaesje fan it algemiene. It algemiene is negatyf biwarre. Jowt moderne kunst ta oan de eask, dy't men sa faek heart, bigryplik to wêzen foar brede rounten, dan forriedt hja har kunstkarakter en wurdt of propaganda of hja falt werom yn de mythology, omt hja tajowt oan de easken fan de empiry.

Dat kunst gjin propaganda wêze kin, bringt ek de foarmjowing mei. Yn tsjinstelling ta Hegel stelt Adorno datjinge dat foarme wurdt, it materiael, net gelyk oan de ynhâld. Materiael is alles dat de kunstner tsjinoer hin fynt. Dit materiael is historysk en net yn alle opsichten frij to kiezen. Yn dit forbân wiist Adorno der op dat miende forhevenheit fan stof perfoast net bipalend wêze kin foar artistike kwaliteit. Net hwat útbylde wurdt is it wichtigste, mar hoe't dat bard⁶⁾. It sprekt dat dit yngiet tsjin de opfettingen fan ‘stalinistyske’ literatuertheoretisi lykas Lukács. Literatuer hat by Lukács wol in kommunikative funksje, hy hat foarkar foar fortellen. Soks ymplisearret dat Lukács mient dat der ‘überhaupt’ noch hwat to fortellen is, dat der eat bysûnders to sizzen is. Soks wurdt nou troch de ‘organisearre wrâld, troch standaerdisearring en Immergleichheit’ bihindere, seit Adorno. Foar elke ideologyske útspraek is de pretinsje fan de forteller al ydeologysk, al soe ‘s werelds loop’ der wêzenlik noch ien wêze fan yndividuaesje, as rikte it yndividu mei syn ‘aandoeningen’ en gefoelens noch oan it Needlot, krekt as soe it ynnerlik fan de ienling noch ûnmiddelik ta eat bysteat wêze.

Soks sjocht men yn de rounoum rynsk forspriede biografyske tredderangslektuer, in ôffalprodukt fan de roman.

Materiael wurdt pas ynhâld troch de foarm. Ynhâld is datjinge dat troch foarm bimiddele is. In kunstwurk kin dan ek nea eat ûnmiddeliks wêze. It kunstwurk lit de foroarlikens fan de wrâld net ûnmiddelik sjen, as leuze of tendins, mar bimiddele troch syn foarm, syn spesifike logika. Just troch dy foarmjowing is kunst ek krityk. Troch de foarmjowing fan it materiael reageart kunst op it historyske momint. Foarm en ynhâld binne ien, dêrom binne ek it esthetyske en it maetskiplike kriterium net to skieden. In kunstwurk kin net in esthetysk én in maetskiplik oardiel talitte. Dizze beide falle gear.

Hanneling en forhael stelt Adorno as mominten fan de ynhâld. Net minder heart ta de ynhâld hwat hanneling/forhael oerkomme yn it wurkstik; hwêrtroch hja harren organisearje, hwêrtroch hja foroarje (plot). De magyske opwekking libbet yn 'e kunst esthetysk sekularisearre fierder. Of eat esthetysk slagge is hinget n.l.

6) Sjoch de bisprekken fan de bondel fan D.A. Tamminga.
Allyksa is Piebinga's ‘It lyk wurdt oantaest’ net rêdden mei syn tragyske stof. Riemersma forsint him dan ek as er it boek as alternatyf stelt foar de G.J. priis 1971.

[p. 173]

wêzenlik der fan ôf oft it foarme bisteat is de yn de foarm delleine ynhâld op to roppen.

Sjoen al itjinge dat hjirboppe sein is, sil it de lêzer net forwûnderje dat Adorno de fraech oft der hjir en nou in revolutionaire massakunst mûglik is, mei né biantwurdet.

Alle ynspanningen om de kunstproduksje oan to passen oan it nivo fan it biwustwêzen fan it publyk leverje gjin bydrage ta harren mounigens, mar bifêstigje earder harren ûnmounigens. Adorno easket fan kunst in kenniskarakter, lykas wy earder sjoen ha. Hjiryn stimt Brecht him mei. Kunst hat kennis nedich, seit Brecht. Lju dy't gjin kunst mear meitsje wolle foar dy lytse rounte fan ynwijden, mar foar it hiele folk, moatte bitinke dat it demokratysker is de lytse rounte fan kenners ta in greate rounte fan kenners to meitsjen. Hwa't dan ek progressive kunst en syn fordigeners elitair of sels reaktionair neamt, lit sjen dat er in bytsje fan de maetskiplike sitewaesje en ek fan kunst bigrepen hat. Just troch de massa yn harren fornederjende, ûnfrije, sitewaesje tomjitte to kommen, foriewiget men dy sitewaesje. (In neitinkerke foar Frysk en ‘Frij’-makker Klaes Jansma.) As it kunst, krekt as de kultuer-yndustry, om wurking to dwaen is, forliest hja fanneed har kennispretinsjes. Hja wurdt amusemint, frije tiidbisteging. Troch it kunstwurk oan to passen oan de massa giet men ek to wurk as de kultueryndustry. De massa forlangt fan it kunstwurk dat it har hwat jowt, lykas de kultueryndustry docht. Dat it ta bilibjen, ta frijheit, ta it objekt net mear komt, dêrfoar hoedet de kultueryndustry. Kunstwurken komme ek de maetskiplik middele ydentifikaesje bihoeften fan de massa's net tomjitte. Just troch har fan de massa to forwiderjen, bliuwt kunst de massa trou. Men kin yn it kunstwurk net it tinkproses yn wurking stelle wolle en tagelyk in didaktyske geste stelle, om't dat lêste yntolerant stiet tsjinoer de meartsjutberheit (meerduidigheid), wylst tinken dêr dochs bigjint.

Propagandadoelen taeste it meast wêzenlike elemint fan de kunst oan. Mei har emansipaesje fan de magyske kultus oefene kunst krityk út tanksy har skynkarakter. Weromhelle yn de praktyk (as propagandamiddel) forliest kunst mei har wêzenlike kultyske, mytyske momint ek de mûglikheit ta krityk en falt dêrmei pas goed wer werom yn dy mytyske natuerbounens. Hwêr't kunst hwer opnaem wurdt yn de empiryske middel-doel-rationaliteit falt hja werom efter har eigen bigryp. Dêrby, seit Adorno, hwat is dat foar ûnsin, propaganda foar de foroaring fan de wrâld. Tagelyk mei it yn biweging bringen fan de minsken, fixearret propaganda, om dy biweging geande to hâlden, de tastân fan de minsken lykas dy ûnder it maetskiplike ûnrjocht wurden is.

Hegel sei al dat it lerende doel it byldkarakter fan kunst ta in uterlik en oerstallich

[p. 174]

forsiersel makket; it kunstwurk wurdt werom brocht ta in eksimpel fan de ien of oare wiisheit. It bysûndere forskralet ta forskiningsfoarm fan it algemiene. Kunst as praktyk as foarming fan it biwustsyn, mar yn hoe fier foroaringen yn immens biwustsyn it gefolch binne fan de resepsje fan kunst en net fan hwat oars, is op syn minst tige slim úttomeitsjen.

Kunst kin heechstens it konditionearre reaktiepatroan fan de minsken trochbrekke en dêrtroch de maetskiplik bipaelde net-oansprekberheit, it ûnformogen ta tinken oantaeste.

Sa wurket kunst oan it stal jaen fan de mounige minske.

Methoaden yn de Fryske krityk

Yn part II fan syn bisprek yn 1973-1 seit Laverman (side 20): ‘Hij (= de auteur) moat mei syn literair wurk bydrage ta de forbettering (transformaesje) fan 'e maetskippij.’

Yn foargeand eksposé oer de literatuertheoretyske opfettingen fan Adorno is dúdlik nei foaren kaem, dat it literaire kunstwurk gjin polityk middel wêze kin sûnder har kunstkarakter, en dêrmei har literair karakter, to forliezen. As polityk middel, as propagandamiddel fan de ien of oare ydeology, wurdt literatuer weromroppen yn de empiry en forliest hja har skynkarakter. Foar it kenniselemint is gjin plak en dêrmei fordwynt de krityske funksje fan kunst.

Ydeologysk ynterpretearre is Lavermans' stelling fanút Adorno's fisy dan ek laekber. Lêst men foar fit ‘forbetterjen’ fan 'e maetskippij lykwols it trochbrekken fan it konditionearre reaksjepatroan fan de minsken en it oantaesten fan de maetskiplik bipaelde net-oansprekberheit, dan past Laverman's stelling alhiel wol yn Adorno's literatueropfetting. De auteur is forantwurdlik yn de maetskiplike wurklikheit. Bûten dizze wurklikheit kin hy net stean, ek net yn 'e rol fan auteur. De auteur sil kieze moatte: foar of tsjin de mounigens fan de minske. Wol syn wurk kunst wêze dan sil syn kar yn Adorno's opfetting fóár wêze moatte.

Oer it generael moat lykwols sein wurde dat Laverman yn part II fan syn bisprek fanút Adorno's fisy to Hegeliaensk is. Dat it boek Twa Deade Sigeuners der yn in Adornooske binadering better foarwei kommen wie, falt lykwols to bitwiveljen. It tsjinoerstelde earder, ha'k soarch.

Minder eksperimintiel as Laverman, is Van Hijum mei syn s.n. strukturele oanpak. Van Hijum lit yn syn bisprekken in fêst patroan sjen.

Sa't sein is, stiet Van Hijum foar in strukturalistyske oanpak. Yn Alternatyf 2 (jiergong stie der net by) seit Tjitte Piebinga: ‘As Adriaan van Hijum tinkt dat er de sillichheit fan de literatuer ôfmjitte kin oan de 2-3 boekjes dy't er lêzen hat,

[p. 175]

en mient in hiele heap minsken foarskriuwe to kinnen hwat se wol en net dwaen moatte, dan sil ik om him tomjitte to kommen, Levi Strauss en dy hiele troep lêze en myn romans en myn fersen tonei sa ynklaeije dat se Adriaan van Hijum nei't sin binne.’

Nei de koarte oantsjutting yn it bigjin fan dit artikel is it net forkeard en wij noch inkelde rigels oan de strukturalistyske methoade, sadat men better sicht kriget op hwat Van Hijum nou krekt docht (of net docht).

It strukturalisme

De strukturalist sil syn methoade nea ‘samar in methoade’ neame. Mei syn struktueranalyse mient er ta theoretyske resultaten to kommen dy't ynsjoch jowe yn de muoilikste minsklike problemen, hokfor problemen oant yn de kearn forheldere wurde. De struktueranalyse is net allinne methoade, hja is ek in filosofy, foar de strukturalist dè filosofy.

Dizze filosofy fynt syn groun yn de linguistyk, taelwittenskip sa't dy troch

De Saussure ûntwikkele is.

De Saussure ûnderskiedt yn tael twa aspekten: Langue en parole.

Dizze beide aspekten sjocht er as de twa wêzenlike komponenten fan elke libbene tael. ‘Parole’ is de tael dy't it yndividu, it subjekt, brûkt om him mei oaren to forstean. ‘Parole’ is it brûken fan de langue troch it subjekt. De ‘langue’ is in gehiel fan tekens dat oan de parole ta groun leit. De ‘langue’ is der foar dat der parole is. Hja is in systeem of kode hwerfan it subjekt him bitsjinnet yn de parole. Dizze langue kin analisearre en wittenskiplik kend wurde dêr't hja har as in sluten en yn harsels bisluten systeem oantsjinnet. Hja hat in eigen oarder. De tekens hwêrút de langue opboud is, binne net autonoom. In teken hat pas wearde as der tagelyk mear tekens binne, in systeem fan tekens yn ynterne, ôfhinkelike relaesjes. Dizze relaesjes foarme harren neffens bipaelde prinsipes dy't de struktuer fan it systeem útmeitsje.

Omt wittenskip siket nei algemiene en objektive kennis, is de langue as sletten systeem in bysûnder willich study-objekt (sjoch oer sletten tinksystemen Trotwaer 1972-3, side 175).

Yn it sletten systeem kin de wittenskip objektyf wêze sûnder steurende faktoren, dêrby is it mûglik mathematyske bigripen en methoaden yntofierren. Mei troch de ûntjowing fan de elektronyske apparatuer joech dit foar it taelûndersyk wide perspektiven. Omt tael nauw mei de minske forboun is, wie it net forwûnderlik dat dizze linguistyske foarderingen ynfloed krigen yn oare takken fan wittenskip, lykas de minskwittenskippen.

[p. 176]

Analooch oan de langue waerd socht nei de struktuer yn de minsklike realiteit dy't efter de deistige forskiningsfoarmen, de ‘parole’ lei. Dizze forskiningsfoarmen op harsels binne dan ek net wichtich yn de strukturiele wurkwize, it giet der om de struktuer to ûndersykjen dy't de boarne is fan dy fariaesjes. De strukturalist siket nei stabiele en ûnforoarlike faktoren; in struktuer dy't yn it hert fan 'e realiteit kerve is, mar dy't op it earste gesicht net sichtber is oars dan yn har talrike forskiningsfoarmen.

Dit systeem, dizze struktuer is primair en bipaelt it barren. (analooch is it bistean fan de langue net ôfhinkelik fan it libbene yndividu. De parole stjêrt mei syn producer, de langue stiet hjir los fan.) De ‘frijheitsyllúzje’ fan de minsk wurdt ûntmaskere: de minske hannelt minder dan dat hy troch de ûnbiwuste strukturen, dy't yn him wenje en him sels bistean dogge, bihannele wurdt. De biwurkberheit fan it bistean troch de minske is sa miniem of better sein nihil.

It minsklike biwustsyn is yn dizze visy dan ek in mythe en moat plak meitsje foar in eksklusyf prinsipe: it as in objektive en wittenskiplike tael struktureare ûnbiwuste. Dizze dominerende ûnbiwuste struktuer stiet it tapassen fan mathematyske bigripen en methoaden op de minsklike realiteit ta: in fuortsetting fan de filosofyske prinsipes fan Galilei (sjoch hjirboppe).

Yn de strukturalistyskefisy leit de klam dus op de langue, de ûnbiwuste struktuer. De parole, de aktuiele forskiningsfoarm falt bûten it biskôgjen omt hja tafallich, ynsidentiel en dêrtroch net wittenskiplik, objektyf en algemien is.

Dizze skieding fan tael yn langue en parole, by De Saussure yngien, bisoarget de linguistiek in great probleem: de korrelaesje tusken it systeem fan de langue en de parole. Beide aspekten kinne net isolearre wurde, lykas strukturalisten dogge as hja allinne each ha foar de langue, sûnder it fenomeen tael tokoart to dwaen.

De strukturalistyske binadering bihannelt tael as in ding as in abstrakt en tiidleas systeem mei in eigen struktuer en mei eigen funktioniele wetten.

Tael bistiet yndie út tekens, mar gjin deade mar libbene tekens, dy't wurklik eat bitsjutte wolle. Bitsjutting is wer net mûglik sûnder subjekt. Tael opfette as in systeem fan bitsjuttingen hat foar de langue gjin oare taek dan de forskining fan de bitsjuttende parole mûglik to meitsjen.

De moderne linguistiek siket nei in synthese tusken langue en parole om it forskynsel tael rjocht dwaen to kinnen. Fral ûnder ynfloed fan N. Chomsky siket men de dynamyk en net langer ûnbiweeglike strukturen.

De strukturalistyske binaderingswize yn oare takken fan wittenskip mist hjirmei har algemien-jildige strukturiel-linguistyske groun.

[p. 177]

Van Hijum's útgongspunt en de Fryske letterwrâld

Yn de Trotwaernûmers 1970-3/4, 1971-7/8 en 1972-2 en 3 binadert A. van Hijum fryske proaza fanút theoretyske eftergroun. Al by globael trochlêzen fan dizze trije wurkstikken moat men konkludearje dat Van Hijum gjin folslein strukturalist wêze kin. As Tj. Piebinga, sjoch earder ôfprinte sitaet, yndie hwat lêzen hie oer it strukturalisme, yn plak fan Levi Strauss kin er better hwat lêze fan Ronald Barthes: de earste is etnolooch, de lêste literatuer-kritikus, dan hie er witte kind hoe't in strukturalist tsjinoer syn methoade stiet. In strukturalist sil to wittenskipydeologysk wêze, ik bidoel-hy siket nei in wittenskiplike binadering en fynt dy útsoarte yn de strukturalistyske methoade, om lykas Van Hijum yn 1970-3/4 to sizzen dat it oanbeane ‘ien fan de mooglike manieren (is, om) oan to jaen hwerop't it fenomeen dat roman hjit binadere wurde kin’ en ‘(...) foar my noch diskutabel is, hwat foar binadering de bêste wêze soe.’

Dêrby, as ien fan de bisprekken fan Van Hijum al strukturalistysk wêze soe, it bisprek fan ‘De Rook fan Mesjester’ alhiel net! (Lês bigelyks de opmerkingen oer de wurklikheittekening yn de bisprutsen forhalen, parole pur sang.)

It sil dúdlik wêze dat Adorno literatuer fanút filosofysk-sosiologyske hoeke binadert. Literatuer hat by him dan wol gjin partij-politike funksje as propagandamiddel foar ien of oare ydeology, as krityske tsjinbiweging fan de maetskippij wurdt hja wol deeglik polityk. Literatuer as krityk bifynt him op it flak fan de polityk as men polityk yn brede sin opfet as it hanneljen fan de minske bilutsen op it wol en wé fan de maetskippij.

Hjirmei sitte wy dan wer yn Nauta's stelling út it bigjin fan dit artikel.

Van Hijum liket hjiryn net mei to gean. Op side 16, nû 1970-3/4, seit er: ‘Men moat net stúdzje op it mêd fan sosiology, teology, politikology of skiednis fortize mei literatuerstúdzje. It iene kin fansels net bistean sûnder it oare, mar men moat al it iene ûnderskiede fan it oare.’

It is de bidoeling fan Van Hijum mei syn bisprekken dúdlik to meitsjen dat it mûglik is oer literatuer rationeel en dus kontrolearber to praten, side 32 nû. 1970-3/4, side 177, nû. 1972-3. Fral yn in amateuristyske literatuer as de fryske is dit in tige wichtich punt. Van Hijum seit dêr sels oer op side 177, nû. 1972-3: ‘mar sa'n oardiel (it sprekt my oan of net, ik fyn it moai of net - B.L.) hat as great neidiel dat it in oardiel fan en foar it yndividu bliuwt dat dat oardiel útsprekt. It is net oan oaren oer to dragen omt it tofolle op yntuitive grounen basearre is, om't it to ymplisyt bliuwt’ - ‘It sil dúdlik wêze dat nimmen hwat hat oan frijbliuwend gepraet oer literair wurk. De lêzer net en allikemin de skriuwer.’

[p. 178]

It meitsjen fan in ferifiearber bisprek ferget in bulte tiid fan de bisprekker omt it boek û.m. tige yngeand lêzen wurde moat. Mei globale yndrukken kin men net ta. In punt kin dan ek wêze: is it boek safolle frije tiid wurdich. Kin men net better hwat mei de bern boartsje of to winkeljen mei de frou en dy kezinen moasten ommers ek sa noadich ris ferve. Yn nû. 1973-3 klaget Van Hijum dan ek: ‘der binne gjin literatoren mear yn Fryslân, dy't forlet ha fan krityske bigelieding. De pear dy't der binne ha net folle bigelieding nedich, ‘Nachwuchs is der eins net’ en de rest bistiet út hampelmannen dy't wichtich binne om it ôfstjerren fan it frysk noch hwat úttostellen, literatuer skriuwe hja meast net. En yndie kin men jinsels dan ôffreegje oft it noch doel hat en stek in stik fan jins kostbere frije tiid yn sa'n bisprek.

‘Of soe it sa wêze dat fryske skriuwers tinke wol sûnder kritise bigelieding to kinnen en leaver gewoan hwat trochmodderje?’, freget D.E. Mus yn Alternatyf 3/4 (jier?). Foar goun fryske skriuwers soe dat wolris opgean kinne. In prachtich foarbyld hjirfan kin Mus fine yn it ynterview dat J.P. Janzen en G. van Duinen mei Tjitte Piebinga hiene (Alternatyf 2). ‘Kritisi binne mislearre skriuwers’, seit Piebinga. Ien fan dy mislearre setten fan mislearre skriuwers om harren mislearre wurke tsjinoer krityk oerein to hâlden.

‘It is net to hoopjen, hwant it soe al to tipearjend wêze foar it nivo fan de fryske skriuwerij’, giet Mus fierder.

In taelgebiet fan pakwei 200.000 minsken, mei in tael dy't troch lit wy sizze in luzige 60.000 lju lêzen wurdt, hwêrby't dy tael in bigripenapparaet hat dat hjoeddedei net mear foar adekwaet troch gean kin, hwêrby't sterk twivele wurde moat oan in takomst foar dy tael, ynkalkulearre de frjemde maneuvels fan de pommeranten dy't taelsaken bioarderje (bgl. de frisistyksaek) plus de yrrationele en amateuristyske sfeer yn it biheinde literaire rountsje, dit alles mei inoar, en ik bin wier net útputtend, makket dat men jin ôffreegje moat oft der in fryske literatuer bistean kin.

Is it reëel to hoopjen op in fryske skriuwerij fan nivo?

Ien skriuwer fan nivo per generaesje is al in protte, liket my. Dy ha wy nou yn Tr. Riemersma. Men kin jin dan ek ôffreegje oft foar de rest 3 literaire tydskriften yn stân hâlden wurde moatte: it jild kin better brûkt soe men sizze. Yn elk gefal moat Mus net rekkenje op in permaninte krityk fan nivo, hwant der is to min wurk dat de tiid dy't oan sa'n krityk spandearre wurde moat, wurdich is of it soe al wêze moatte dat dit tydskrift fol moat.

Om earlik to wêzen liket it my bytiden ta dat Van Hijum fierstentofolle wol mei syn bisprekken yn Trotwaer. Mus neamt it opfallend dat der krekt tsjin Van Hijum's rationiele methoade gâns biswieren bistean. Hwerom, freget Mus him ôf,

[p. 179]

út binaudheit foar hwat nijs, út eangst foar djipgeande analyse? Grif. En Van Hijum wol tofolle. Hy wol rationiel prate oer dingen dy't by it gleske mispelblom fierd wurde moatte. Hy is ûnfrysk dwaende. En is it der ek net by troch as bgl. it algemien erkinde koryfee Tjitte Harings Redbad Piebinga by ferifiëarbere analyse as deagewoane kneukelhauwer to foarskyn komt??

In fundearre theoretyske binadering soe de s.n. fryske literatuer wolris oant yn it march ta oantaeste kinne: der bliuwt suver neat oer: hwêr moat dan al dat prizenjild hinne!⁷⁾.

Yn Trotwaer 1972-1, side 14 hat A. Feitsma it oer de lytse taelmienskip dy't aktiviteiten smoare kin en ‘hy kin ek binammen minsken fan it twadde plan oanlûke dy't dêr lykwols de kâns sjogge en krije om in earste fioel to spyljen, likefolle oft it nou om literatuer of om taelbifoardering giet.’

As hja mei dit lêste gelyk hat dan wurdt it al nuodliker om fanút theoretyske eftergroun yn it frysk oer fryske literatuer to praten, lykas Van Hijum wol. It is Van Hijum yn elts gefal slagge sjen to litten dat oer literatuer rationeel praten wurde kin. Sa't út boppesteande blike sil, twivelje ik oan it effekt, mar grif dat der letter as hwàt er sein hat forgetten is, oer him sein wurdt: ‘Ja, Adri van Hijum. Mar dat is lang lyn.’ (Sjoch Trotwaer 1973-3, side 158).

7) Dit probleem liket him ek by de G.J. priis to manifestearjen. Torjochte seit Daniël Daen: ‘It is yn wêzen spitich dat ik de priis krigen ha. Myn wurk is noch lang net ôf, - Der sit noch fierstentofolle rommel tusken’ (L.C. 10-8-1973) (Sjoch ek Trotwaer 1973-3, side 124 f.f.)

Van Hijum's oanpak: strukturalistysk of kritysk?

Sa't sein is binadert Van Hijum it literaire wurk fanút literatuer-theoretyske eftergroun. Yn dizze binadering wurdt ûndersocht hoe't de auteur syn materiael ta ynhâld foarmet. Binammen it perspektyf krijt by Van Hijum dan ek rûm oandacht.

‘De struktuer fan de roman wurdt yn it foarste plak bipaeld troch it perspektyf, point of view dat de forteller ynnimt neffens it forhael dat er fortelt’, stiet op side 16, nû. 1970-3/4 en ‘alle kennis dy't de lêzer fan in roman krije kin fan de wrâld dy't yn 'e roman skepen wurdt, tanket er oan 'e forteller fan it forhael.’ By struktuer moatte wy hjir tinke oan de opbou fan it forhael. It plak dat de forteller ynnimt tsjinoer de fortelde wurklikheit bipaelt dy opbou. In goed foarbyld hjirfan sjogge wy yn de roman De Hite Simmer. It ûndersyk nei it perspektyf yn de trije segminten hwêr't dizze roman út bistiet, 1970-3/4, jowt dúdlik útslútsel oer de ynfloed fan de forteller op de forhaelopbou. Dat oan dizze opbou bipaelde easken steld wurde moatte, sprekt hast wol fansels. Yn it bisprek fan it forhael Hoantsjepôlle yn Trotwaer 1971-7/8 toant Van Hijum dit oertsjûgjend oan. It giet net oan en lit in jonkje fan 12 jier dingen sizze dy't in seksueel erfaren man passe. Dit giet yn tsjin de ynterne logika fan it forhael

[p. 180]

(i.c. roman), lykas Adorno it neamt. Dizze logika easket ek dat de dielen ta it gehiel en it gehiel ta de dielen in dynamyske totaliteit foarmje. Yn dizze totaliteit hearsket funksjonaliteit. De roman Twa Deade Sigeuners bgl. fortoande op dit punt party brekken, sjoch Trotwaer 1973-1 part I.

Foarm en ynhâld binne foar Adorno allinne to ûnderskieden, net to skieden. Hwat foarm is, kin allinne bipaeld wurde troch de ynhâld hinne. It materiael fan de auteur wurdt pas ynhâld troch de foarm. Ynhâld is datjinge dat troch foarm bimiddele is. (N.B. Ek hjir blykt Jo Smit's earder sitearde opmerking tige biheind.) Ek Van Hijum sjocht foarm en ynhâld as net to skieden, wol to ûnderskieden: nû. 1972-3, side 176: ‘Oars leit dat by de fan de formele struktuer net to skieden ynhâldelike struktuer’ en ‘De ûndersiker kin, -, net om de ynhâld fan it to analisearjen literaire kunstwurk hinne.’ Op side 177 lêze wy: ‘It sil dúdlik wêze dat it net oangiet en skiedt konsekwint de formele kant fan in roman fan de ynhâldelike.’ en ‘It wurk dat ûndersocht wurdt sil útslútsel jaen moatte oer de fraech ynhoefier't de ynhâldelike aspekten fan de roman stik foar stik needsaeklik binne foar it skeppen fan in stikje romanwurklikheit en ynhoefier't de ynhâldelike aspekten en de net-ynhâldelike aspekten fan it wurk op al of net goede wize mei elkaor forboun binne ta in hegere ienheit.’

De ynhâld wurdt dus net as to ynsidenteel oan de kant skoud: om eat to sizzen oer plot of perspektyf kin de ynhâld net bûten biskôging holden wurde. Troch de ynhâld hinne jowe dizze beide de romanwurklikheit stal. Plot en perspektyf binne de beide punten dy't Van Hijum yn De Hite Simmer, 1970-3/4, De rook fan Mesjester, 1971-7/8 en In Kwesty fan Hûd, 1972-2 en 3 neigiet en op de útkomst fan syn analyse basearret er in evaluaesje.

De ‘parole’ wurdt dus net bûten biskôging litten hwat gefolgen hat foar de evaluaesje fan it wurkstik. Yn nû. 1972-3, side 177, komt dit dan ek to praet by de útweiding oer iepen en sletten tinksystemen. Kin men by langue yn in sletten tinksysteem hannelje, by parole is soks net mûglik.

Nû. 1972-3, side 176: ‘As it giet om it ûndersyk nei de formele struktuer fan in literair kunstwurk is men, sa soe steld wurde kinne, dwaende binnen in sletten systeem. (-) Mar dêrmei hat men de roman as gehiel noch gjin rjocht dien. Tagelyk mei de struktuer fan in roman bigjinne ek ynhâldelike aspekten in rol to spyljen. (-) En dermei wurdt in subjektyf elemint yn de analyse yntrodusearre.’ Hjirút sil dúdlik bliken dwaen dat it net oangiet en forwiis Van Hijum nei it strukturalistyske kamp. It misbigryp leit him faeks yn it brûken fan it bigryp struktuer. Sa't earder al oanjown is, moat men by Van Hijum dêrby earder tinke oan de opbou fan in forhael/roman en net oan in algemien, ûnforoarlik, forburgen foarmprinsipe. It earste slút de ynhâld net út, it lêste wol.

[p. 181]

Dochs is it ek net sa dat Van Hijum by Adorno ûndertobringen is. Dit is fantofoaren al net mûglik omt Van Hijum op in literatuer-theoretyske binadering oanstiet en gjin sosiale en politike eleminten yn syn bisprek talit, sûnder der lykwols by stiltostean dat er al in polityk plak ynnimt troch gjin politieke evaluaesje ta to passen.

Yn de fryske sitewaesje nimt Van Hijum wol biwust in polityk plak yn troch in rationiele oanpak to presentearjen. In punt fan oerweging kin dan ek wêze oft yn dy fryske sitewaesje in oare, nei myn bitinken, minder iensiedige methoade tapast wurde moat as oangeande fundamintiele punten as perspektyf en plot noch flaters tsjin de ynterne logika presteard wurde.

Hoe dan ek, kunst as tsjinbiweging fan de maetskippij komt by Van Hijum net to praet. Hwat in wêzenlik punt fan krityk liket op to leverjen. Ek by de forhâlding diel-gehiel yn Van Hijum's opfetting kinne kanttekens pleats wurde. By it bisprek fan De Hite Simmer is bisocht de trije ûnderdielen fan dizze roman safolle mûglik as op harsels steand to bisjen, side 27: ‘De roman as gehiel lykwols docht men net alhiel rjocht as men it dêrby litte soe. It gehiel is nammers mear as de som fan de ûnderdielen.’ en yn in boppe steand sitaet wurdt praet oer ynhâldelike en net-ynhâldelike aspekten fan it wurkstik dy't op al of net goede wize ‘mei inoar forboun binne ta in hegere ienheit.’

Dizze Gestaltpsychologyske opfetting wiist Adorno ôf. De dielen binne like wichtich as it gehiel. Fanút de kennis fan it gehiel moatte de dielen en fanút de kennis fan de dielen moat it gehiel bigrepen wurde. De dielen meije perfoast net allinne funksje wêze yn it hegere gehiel. Soks skaeit nei de strukturalistyske opfetting.

Yn it bisprek fan In Kwesty fan Hûd yn 1972-2 en 3 komt nei myn bitinken dúdlik nei foaren hwêr't Van Hijum's methoade ûnbifredigjend is.

Dit hat to meitsjen mei earder neamd útslúten fan sosiologyske, politike of psychologyske aspekten. Kin men in boek as De Hite Simmer evaluearje op groun fan in ûndersyk nei it brûkte perspektyf, de roman liket nammers in eksperimint to wêzen oangeande it tapassen fan forskillende perspektiven, in boek as In Kwesty fan Hûd docht men neffens my gjin rjocht as men de problematyk fan dit boek net yn it ûndersyk bilûkt.

Van Hijum kin op side 176, nû. 1972-3, wol sizze dat de ûndersiker net om de ynhâld fan it to analisearjen wurk hinne kin, de ynhâld fan de relaesjepatroanen tusken haedpersoan Richard Reynders en syn meiminsken sa't dy werjown stiet yn 1972-2, wurdt yn 1972-3 net ta diskusje steld. It bliuwt by descriptyf werjaen. De relaesjepatroanen wurde allinne bisjoen (ynterpretearre) yn harren funksje ta de ûntjowing fan it karakter fan Richard Reynders (side 177). It diel, it

[p. 182]

relaesjepatroan, hat gjin bitsjutting op himsels, der wurdt net frege hwat it diel sels is. It diel wurdt allinne bisjoen yn it ramt fan it gehiel. It sil dúdlik wêze dat dit nei de strukturalistyske methoade skaeit.

Van Hijum wurdearret de gelykmjittige fordieling fan de ynformaesje dy't de lêzer krijt posityf (side 184), dy ynformaesje sels stelt er net ta diskusje. It etiket ‘goede roman’ dat Van Hijum In Kwesty fan Hûd ta ha wol is dan ek biheind omt just by dit boek de ynhâld sels ta diskusje steld wurde moatten hie om útslútsel to jaen oer it wol of net slagjen fan de werjefte fan Richard Reynders' karakterûntjowing, hwat nei myn bitinken makket dat it boek net adekwaet hifke wurde kin sûnder evaluaesje op bgl. psychologyske aspekten.

Kunst as krityk komt, lykas boppe alris sein is, by Van Hijum net topraet. Utsoarte by In Kwesty fan Hûd sjoch ik dit as in gemis omt de ynhâld just draeit om de hâlding fan Richard Reynders ta de maetskippij.

Nauta's stelling út it bigjin fan dit artikel ymplisearret forantwurdelikheit fan de minske yn de maetskiplike wurklikheit. Forantwurdlikheit ta mounich-wêzen by Adorno, in taek dy't hy kunst as medium fan it lijen op it liif skreaun sjocht. De kunsttheoretikus, de boekbisprekker stiet yn de maetskiplike wurklikheit, draegt maetskiplike forantwurdlikheit yn dizze funksje. Sjoen boppesteande oer de fryske krityk, kin men konkludearje dat ek yn de fryske krityk de rol fan bisprekker as drager fan maetskiplike forantwurdlikheit (politikus yn brede sin) noch suver gjin stal krigen hat. De forantwurdlikens fan literatuer ynsake it mounich wurden fan de minske, literatuer as krityk, kriget ek yn de fryske krityk suver gjin omtinken.

Faeks dat dit artikel mei syn breklik eksposee fan Adorno's opfettingen oer kunst i.c. literatuer hjirta in oantrún wêze kin. De opfettingen fan Adorno lykje my dêrta twingjend genôch.

Bedum, 12-8-1973