Trotwaer. Jaargang 2

[p. 1]

[Rely-Relly 1969
Nummer 6]

Praetsje fan M.J. de Haan by de ôfrin fan trije jier sit yn 'e Rely-jury.

Fjirtjin forhalen en 34 fersen, dat wienen dan dizze kear de ynkomsten foar de Rely Jorritsma-priisfraech, it tal forhalen dus hwat lytser as wizânsje is (konkurrinsje fan de bifrijingspriisfraech?) en de poëzijkurve in spronkje de hichte yn. Dêr kin ik gjin forklearring foar fine en dy sil ek net fan my forwachte wurde, al soe men oan operaesje fers tinke kinne.

Wol wurdt der sahwat op rekkene, dat it ôfgeande jurylid inkelde wurden seit oer hwat de jury útheefd hat; en dat is ek net sa maklik. Gelokkich hat Lolle Nauta der forline jier wol safolle oer út 'e doeken dien, dat ik foar in great part folstean kin mei nei him to forwizen (Trotwaer nû. 10, jiergong 1969 of Rely-relly 1968) Ik soe der alline oan taheakje wolle, dat myn ûnderfining is, dat men by de forhalen makliker ta in seleksje komt as by de fersen. It skriuwen fan in forhael dat der in bytsje op liket, is nou ienkear net mooglik sûnder hwat elemintair fakmanskip. Dat is op himsels noch gjin masterskip - literatuer is gjin bier - mar it is wol earste bitingst foar in tominsten lêsber forhael. Nou, der komt noch alris wurk yn, dat men sa oan 'e kant skouwe kin, om't de ynstjûrder sels oan dat earste bitingst net foldwaen kinnen hat.

Yn dit forbân hat it wol eigenskip hwat to sizzen oer de stimmen dy't opgien binne om de jury ek it net takennen fan in priis motivearje to litten. Sjogge sokken in jury faeks as in eksamenkommisje, dy't kandidaten ôfwiist? Dat is in jury net! Dy moat úteinlik komme ta in positive kar tusken goed en better, al komt it dêr wolris net earlik oan ta. Ynstjûrders mei de negative kant fan 'e seleksje op 'e lea to fallen soe ek it gefaer ynhâlde, of noch greater meitsje, dat biskieden natueren dêr wol hwat yn sit, net ynstjûre doare. En dat moat bileaven net, hwant wy moatte bliid wêze, dat der alle jierren noch safolle ynkomt - minder goed, mar ek goed wurk -, as wy bitinke ûnder hwat foar bihyplike omstannichheden

[p. 2]

de Fryske skriuwerij har ûntjaen moat.

Dat soe men net sizze, as men it departemintale rapport opslacht fan de Commissie Friese taalpolitiek. Dan soe men hast tinke, dat wy mar út 'e romte tarre kinne, hwant dêr stiet yn (Hoofdstuk 2 - par. 1 - ad 4): De Fries heeft dus twee moedertalen. Dan binne wy dochs wol I ju mei in fin mear as in bears, soe men sizze, en ik kin der dan ek hast ynkomme, as in haedredakteur fan de krante dy't hiel Fryslân bistrykt, mei sa'n útspraek noch al forgulde is. Mar dochs...., né, ik bin der net wiis mei.

Nou kin it mei dy moedertaal wolris nuver sitte. Sa hie ús mem as earste tael Giters leard (Tsjalberters, seinen wy). Doe 't ien fan har jongere broers foar 't earst nei skoalle ta west hie en se him fregen nêst hwa't er siet, sei er: ‘Noast een jonge die van keze hiet’. En sa wie't: dy skoalkammeraet hjitte Siis. Se wienen dêr dus al jong twatalich en koenen maklik hinnenwer. De tael dy't wy fan ús mem learden, wie gjin Giters mear, mar Frysk. Sa skout it libben mei de minsken en har talen om en dêr hoecht men gjin tarring fan to setten.

Mar al stiet it ek yn in offisieel rapport, in útspraek as ‘De Fries heeft dus twee moedertalen’, dêr kin ik gjin kant mei út. Gelokkich haw ik fan myn mei-jurylid Jo Smit hwat close reading leard en dus al gau sjoen, hwer't dat wurdtsje dus op slacht, n.l. op 'e foarige sin, dy't seit: ‘Naast het Fries behoort iedere inwoner ook het Nederlands te beheersen.’ Mei myn steat fan tsjinst kin ik der min biswier tsjin meitsje, dat bisocht wurdt de minsken yn Fryslân it Nederlands sa goed as't kin by to bringen. Hwer't ik wol biswier tsjin haw, dat is tsjin de suggestje dat dêrmei moedertaal forsoarge wurdt by de 71% fan de minskebern yn Fryslân dy't yn 'e hûs Frysk prate (Sjoch Drs. L. Pietersen: De Friezen en hun taal. Tusken de 12 en 17 jier komt er sels op 76%). Foar de forsoarging fan dy har tael freget it rapport gjin inkelde wetlike garânsje: it wurdt oerlitten oan it tsjininoar útspyljen fan de forneamde frije krêften. Dat is in minne situaesjes foar in minderheitstael, dus ek foar de Fryske literatuer en dus ek foar de funksje dy't de Rely-rellys dêryn hawwe kinne. Dêrom miende ik, dat it wol doel hie der hjir hwat oer to sizzen. Wol my goed bigripe: Ek mei it bêste ûnderwys, dat de taelûntjowing fan de Fryskpratende minske alle bod jowt, makket men fan alle Fryskpraters gjin Fryske taelkunstners. Dat moat ek mar net, hwant hwer bilanne de jury dan! Mar as it literaire talint ûnder sa'n fjouwerhûndert tûsen Fryskpraters hwat bettere kansen krige, dan soe de

[p. 3]

Rely Jorritsma-priisfraech frijhwat mear wjukslach krije.

Nou't ik op dit paed forsyld rekke bin, kin ik net hielendal om in gefoelich plak hinne, al sil ik it o sa forsichtich bitaeste. By de strideraesje oer de stavering haw ik noch alris sizzen heard, dat it yn ús tiid mei safolle oare kommunikaesjemiddels net sa slim mear is, dat sa'n soad Fryskpraters it Frysk net op skrift bringe kinne of der great lêst mei hawwe. Foar de Rely-rellys soe it dochs net ûnaerdich wêze, as folle mear Fryskpraters mei in lytse fariaesje it sechje fan de sechstjinde-ieuwer Reyner Bogerman neisizze koenen: Myn moer hat my Frysk leard, dat doar ik skriuwe ûnforfeard. By bern dy't noch mar krekt skriuwe kinne, komt dy ûnforfeardens wol foar. Dy hawwe al nocht oan it boartsjen mei tael. Soe in hwat hânsume stavering wol sa gek wêze om dy ûnforfeardens oan to trúnjen en foaral om dy deryn to hâlden? Sa soe it boartsjendewei op 'e Rely Jorritsma-priis oan gean kinne. Is dat net hwat foar in slachsin?

Ik freegje my trouwens hoe langer hoe mear ôf, oft wy mei dy hiele stavering net folle mear de ludike kant op moatte, nei in soarte fan popgroep mei in dûbel subsydzje fan 'e provinsje, ien via it buro taelbifoardering en ien via de kultuerrie. En dan mar mei de stavering omboartsje en der de brykste setten mei úthelje sûnder taelgeleardichheit en sûnder swarte bigraffenisgesichten. As wy sadwaende allegear hwat liniger wurde koenen, soe der - miskien noch binnen de stelde tsien jier - faeks hwat aerdichs útkomme kinne.

Om hwat yn dizze ludike sfear to bliuwen jow ik de poëzij fan't jier de foargong. It earste gedicht dat wy net slûpe lieten, wie ‘panta rei’ fan L. Jansma, in nije namme ûnder de Rely Jorritsma-priiswinners, as ik my net forsin. My tinkt, dat it Jansma slagge is it âlde motyf fan 'e forgonklikheit foarm to jaen yn in patroan fan ús tiid en dochs de elegyske toan to biwarjen.

Forline jier is der oer klage, dat de ynstjûrde poëzij to min humor fortoande. Hat it holpen? It gedicht fan Durk van der Ploeg: Utfanhûs hat der tominsten syn part wol fan mei krige en dat fan Hannah Ludwig: ‘pictures at an exhibition’ foaral net minder. By har binne wy net mear by pake en beppe útfanhûs; de flinterknipperige, modernistyske toan giet har prachtich ôf. Mar moatte dy rokken nou wer net langer om derby to hearren? It falt om 'e deale net ta om by to bliuwen, mar oer Hannah Ludwig sit ik fandatoangeande net yn noed.

[p. 4]

It folgjende gedicht dêr't wy ús op fêst bieten, wie dat fan Jan de Vries ‘soasjale steat’, ynstjûrd ûnder it motto ‘protest’. Nou, lit my it mar planút sizze: dit gedicht is ûnder protest fan my by de bikroande fersen kommen. Wol singelier, om't de bikroaning fan De Vries syn ‘sicht op in flat’ my forline jier tige nei't sin wie en dit nije fers ek foar my in bifêstiging is fan De Vries syn talint. Ik soe der dan ek folslein frede mei hawn hawwe, as it ynstjûrd wie ûnder it pseudonym ‘gershipper’ en mei de titel ‘âlde eamelders’. It meilijen dat ik foar dit soarte fan ‘slachtoffers’ opbringe kin, hâldt de wanten wol oan en de bûsdoek foar de noas. ‘Hwa yt in stik fan syn libben op?’, freegje de stakkerds. Fordoarje, dogge wy dat alle dagen net? Wy kinne allinne ús bêst dwaen der hwat plesier fan to hawwen. Dêrom, leve de gershipper!

Oan 'e ein fan myn poëtyske rounfeart kom ik by ien dy't hjir gauris út en ynrint, Tiny Mulder, dizze kear mei ‘La mise en mots’, in titel dy't it goed docht as yntroduksje foar in gedicht mei esprit.

Hwat de forhalen oanbilanget kin ik al wer forwize nei hwat Lolle Nauta sein hat oer forhalen mei in fluts nijmoadrichheit deryn. Sa hienen wy fan't jier in nudistekamp yn in Frysk wetterlânsdoarp en in gefal fan homoseksualiteit mei tragysk gefolch. Sokke krûderij moat net birierd wurde yn âlderwetse boerekost. Fierder soe ik de rie jaen wolle hoeden to wêzen mei it oanheljen fan Sartre, Arthur Miller en sokken. It kin licht forgelikings oproppe, dy't foar it ynstjûrde wurk net gunstich útfalle. Earnstiger bidoeld is de warskôging: Lûk de hannen net to gau fan in stik wurk ôf. It is bigreatlik, as in forhael dat dúdlik literaire kwaliteiten fortoant, ûnder de priis bliuwt, om't it like dúdlik to min bihoffene is.

By de forhalen kamen wy oan 'e ein fan ús skifterij op trije dy't neffens ús trijen - gjin alwittenden - fortsjinnen. Fierder wienen der twa sketsen dy't de jury nei it hifkjen op har letterkundige wearden, lyk as de oprop it sa moai seit, foardroegen hat foar in bileanning, mar net foar it folle bidrach.

By it earste fan dy gefallen stie de kwantiteit it takennen fan de folle priis yn 'e wei. Yn 'e oprop stiet alle jierren wer dat it in priisfaech is foar forhalen fan net minder as likernôch 2000 wurden, net mear as likernôch 5000. Nou sit der wol safolle romte yn dat likernôch, dat de jury hoecht net to tellen, oft der ek krekt ien wurd tofolle of to min is. Mar as it hast de helte skilt, moat in jury wol konkludearje, dat net foldien is oan in dúdlik stelde eask. Fanwege

[p. 5]

de kwaliteit hawwe wy dochs it útstel dien foar it forhael ‘Heit wie der net bij’, ynstjûrd ûnder it motto ‘Forjit it mar’ it heale bidrach ta to kennen en it bistjûr wie ré dat taestbere earesalút to bringen. By it forhael ‘Yn it net fortiisd’, ynstjûrd ûnder it motto ‘fûgelder’, founen wy de biskriuwing fan de man dy't him opsletten en opjage fielt, lang net min, mar de ôfsluting fan it forhael foldie ús net goed genôch om der in earste priis foar to jaen. Dêrom hawwe wy ek foar dit gefal it bistjûr útsteld gebrûk to meitsjen fan de mooglikheit wol in bileanning ta to kennen, mar net it folle bidrach.

Oer de sûnder mear bikroande forhalen kin ik koart wêze. Trinus Riemersma syn Forsetsje en Rein van der Leest syn Nachtloop hawwe mienskiplik, dat it knap skreaune ‘gewoane’ forhalen binne. Dat ‘gewoane’ sil de reden west hawwe, dat sawol yn it juryformidden as by ien fan de skriuwers de fraech riisd is, oft it sa wer net tofolle op in ‘copieerlust des dagelijkschen levens’ oan giet. Ik bin dêr net sa bang foar: gjin forhael kin sûnder it byldzjend formogen dat in formidden stal jowt en de kwaliteit hinget net ôf fan de gewoanens of ûngewoanens fan dat formidden. By Van der Leest giet it binammen om de reaksjes fan de haedfiguer op in formidden dat him net akseptearret en dêr't hysels net yn opnommen wurde wol; by Riemersma om it har úttjirgjen fan in formiddentsje tsjin in man dy't sa ûnnoazel is dêr hwat slite to wollen. Is it in byld fan de Fryske kultuer dêr't guon sa dierber oer dwaen kinne? Yn elk gefal biwiist Riemersma mei dit net sûnder de noadige nocht oan ûnnocht skreaune forsetsje wer ris syn skriuwtalint.

Minder gewoan binne persoan en formidden yn Durk van der Ploeg syn forhael: In plak om to stjerren. Dêrom slút hy dit défilé de la troupe ôf.