Trotwaer. Jaargang 2

[p. 45]

R.R. van der Leest / Op de keper(s) bisjoen
(de titel is in fynst fan Josse de Daan)

Ik bin wiis mei it bisprek fan Jo Smit yn it lêste Trotwaer-nûmer fan 1969. Ik bin der wiis mei omdat hy ‘Komme dy kepers?’ tûk trochljochte hat en omdat er by al syn krityk posityf en kalm bleaun is. Dat kin men net fan elke boekbiskôger sizze. Tjitte Piebenga hat in ympulsyf stik oer myn boek yn Het Vrije Volk skreaun en doe ha ik ympulsyf réagearre. Smit hout net rûch om him hinne en hy hat war dien op syn krityk.

Gjin inkele kritikus hat oan't nou ta it satiryske elemint yn ‘Komme dy kepers?’ sterk genôch achte. Dat kin fansels oan de skriuwer lizze. Mar it kin ek komme troch in to iensidige ynterpretaesje fan de term satire. Yn it ‘Lexicon der poëzie fan C. Buddingh' stiet: ‘satire, gedicht (of prozageschrift) waarin bepaalde personen en/of toestanden worden bespot en gehekeld, soms goedmoedig en zacht-ironisch, vaker fel en bijtend’. It is wol dúdlik dat ik myn satire ‘goedmoedig’ bidoeld hie. Dat de wenstige opfetting fan satire ‘fel en bijtend’ is, dêr kin ik neat oan dwaen.

Dochs stean ik yn myn rommere opfetting fan de term satire net allinnich. Yn ‘American Poetry and Poetics’ (Anchor Books, New York 1962) jowt Daniel G. Hoffman as definysje fan satire: ‘the muse (= mimerij) of reason turned against its own pretension’. Ik tocht dat dit nou krekt op myn boek fan tapassing wie.

Yn syn ynlieding ta it komysk-satiryske epos ‘Tom Jones’ fan Henry Fielding (The Penguin English Library) jowt R.C.P. Mutter in foarbyld fan de skriuwer syn wurkwize: ‘Normally, Fielding prefers to establish his effects by the introduction of a small, often satirically slanted detail: the comment, for example, on the excesses of high fashion when: “....... the door of the room now flew open, and, pushing in her hoop sideways before her, entered Lady Bellaston.......”’.

Dit soarte fan lichte satire wie myn doel. Mar faeks hat de lêzer fan

[p. 46]

hjoed-de-dei forlet fan in hurdere oanpak. As Smit en oaren der inkeld in froalik meitsjen yn sjogge, dan is dat har goed rjocht.

Hawar, Smit syn krityk jildt yn haedsaek myn taelgebrûk. Smit seit sels dat oer somlike gefallen wier wol to tsieren falt. Ik wol der net oer tsiere, mar ik sil bisykje to fordúdlikjen hwerom ik soms dy foarm of dat wurd foar kar neam ha. Ik ha wiswier flaters makke, út ûnkunde, sloardigens, mar ek wol moedwillich. It hat ek net myn bidoeling west altiten gongber Frysk to brûken.

By it skriuwen fan ‘Komme dy kepers?’ ha ik my fan in pear taelkundige wurken rieplachtsje litten. Ik forwiis nou wer nei dy boeken en brûk de folgjende ôfkoartings:

Frysk Wurdboek, twadde diel Nederlânsk-Frysk, Osinga, Bolswert 1952. (WB)

Beknopte Friese Spraakkunst, door dr. K. Fokkema, Wolters, Groningen 1948. (FS)

Op 't Aljemint I, fan J.K. Dykstra, Laverman, Drachten 1961. (Al) Ik gean nou de tolve punten fan Smit bylâns. Dêr't ik oer swij, stim ik yn mei.

I.	‘hwat stiest dêr (s. 7) bitsjut: hwat stiestou dêr; twifelje en twivelje (s. 82) mei allebeide (WB 2. 317).
II.	‘Ut namme fan hiel Amearika’ (s. 20). It adjektyf foarmt hjir mei it haedwurd ien bigryp, ik tocht dat it dan sûnder bûging koe: fgl. it mâl fel, de âld tafel (FS s. 49).
III.	Nei in petearke mei Trinus Riemersma wie ik fan bitinken dat it Fryske ‘je’ foar ‘Jo’ en ‘men’ brûkt wurde mocht. Yn myn fersen ha ik dat om reden fan it metrum ek wol dien. ‘Jo’ krige my dan tofolle klam, foaral as der in tiidwurd op folge. En ‘men’ easke in oare tiidwurdsfoarm, dy't soms net sa moai wie. Fgl. de earste rigel fan myn ballade: ‘Je meitsje in smak, sannen makken je nea’. Dat fyn ik moaijer klinken as: ‘Jo meitsje in smak, sannen makken Jo nea’, of: ‘Men makket in smak, sannen makken men nea’. ‘geande’ (s. 11) bitsjut: aan de gang (WB s. 92).
IV.	‘It kin der troch’ (s. 102), er op door kunnen = der troch kinne (WB s. 92).
V.	‘Doch krekt ast slim siik bist’ (s. 13), bitsjut net: doe net of je erg ziek bent, mar: doe alsof je erg ziek bent. ‘Alsof’ is û.o. ‘krekt as’ (WB s. 23), al hie in foarm mei ‘beare’ wol moaijer west. ‘In lawibus dy't in katûle út'e sparrebeam docht trûzeljen’ (s. 10). Ynsté fan ‘docht’ is ‘lit’ better. Mar de wurd-

[p. 47]

	folchoarder wie opset sin: it ‘trûzeljen’ wie foar myn gefoe ekspressiver as dat wurd oan de ein fan de sin stie. Anne Wadman wiist yn syn Fryske Fersleare (side 90) op dit forskynsel: yn de Fryske poëzij fan de 19de ieu en ek yn steatlik forheven proaza kaem it faek foar.
VI.	Typysk Hollânske klisjé-konstruksjes ha ik letterlik yn it Frysk oerset. Hwa helpt my yn it Frysk oan konstruksjes mei deselde gefoelswearde as dizze rigels: alles ademt een weldadige rust (s. 33), kamerplanten en hun verzorging (s. 125)? Dat lêste is in boektitel, mei ‘de forsoarging fan keamerplanten’, of ‘keamerplanten en de forsoarging der fan’ komt men der net dat mist de prústigens fan it oarspronklike.
VII.	wé (s. 14) foar fleach. As Rink van der Velde skriuwt: ‘gefangen naem’, en Anne Wadman brûkt: ‘geboaren wurde’ mei ik, simpele stjerling, dan ‘wé sizze?’ Flauwvallen’ is û.o. ek ‘yn ûnmacht falle’ (WB s. 89). ‘Boezem’ = ‘boezem buozzem’ (WB s. 53). ‘Boezempeil’ (s. 41) hat letterlik to krijen mei de wetterstân, ik ha it oerdrachtlik by in frommes brûkt. ‘Kring Ljouwert en Omkriten’ (s. 114) is goed: ‘kring = (k)ring, rounte’ (WB s. 162), boppedat past it wurd ‘kring’ moai by offisiéle ynstânsjes. ‘Kletterjend applaus’ (s. 114). ‘klateren = kletterje’ (WB. s. 150), een klaterend applaus. Hollânske klisjé-útdrukking dêr't ik gjin lykweardige Fryske foar wist. ‘As de smarde bliksem’ (s. 129), moedwillige letterlike oersetting, mar miskien is it net grappich.
VIII.	‘Hy hopet syn harsens bliuwe der yn’. (s. 48), ‘de oerfallers ha sjoen jo binne Dynte net’. (s. 65), ‘ik bin bang ik kin jo net helpe’. (s. 98) en oare sinnen lykje to Ingelsk; it bynwurd ‘dat’ ûntbrekt en de wurdoarder is oars. Ik sitearje: ‘In het Fries komen ook nog al voor zinnen van deze constructie: Hy sei, hy hie gjinien oantroffen. Het Nederlands kent deze vorm ook: Ik zie daar, ik heb me lelijk vergist. Ook hier is de tweede zin nog niet volkomen bijzin geworden; eigenlijk zijn het nog twee hoofdzinnen. (......) Nog enkele voorbeelden: Ik seach, hy koe him net allinne rêdde; ik soargje, it sil wol wer mis wêze’. (FS s. 83, 84).
IX.	Foardat immen in kick jaen kin’ (s. 125). Dûbelsinnich tealgebrûk: nimmen kin in kik (= lûd jaen en nimmen kin in kick (= skop) jaen. ‘Psigysk’ (s. 11) en ek ‘psigedélysk’ (s. 78) binne nuver stavere. It binne ek nuvere wurden, hoe't men se ek

[p. 48]

	staveret. Yn Ynskedé stiet oan de kant fan de dyk in boerd mei it wurd: ‘foochuldje’ (= vogeltje) der op kalke. As grap. Sa hie ik dizze stavering ek bidoeld.
X.	de matras is net forkeard, it matras stiet net iens yn it wurdboek (WB s. 183). ‘Moedsum komt Dynte oerein’. (s. 5). ‘Moeizaam = moedsum’ (WB s. 191), met veel inspanning. ‘De einfûgels roeikje forheftich’ (s. 5) ‘Roeikje’ is yndie ‘zachtjes roeien’ en ek ‘een zwaaiende, waggelende gang hebben’. Mar ik ha earne ris lêzen dat immen ûnder in deftich diner ‘zachtjes schreeuwde’. Einfûgels dy't forheftich earne op ta swimme, meitsje op my altiten in komike yndruk. Mei al har skreppen komme se sa min foarút. Dêrom: ‘roeikje forheftich’. Sa wie ‘ús nije merke’ (s. 99) fan de houten schonken ek bidoeld: it giet oer practical jokes en dan kin men oan ‘kermis’ tinke. ‘Hoffenje him hwat’ (s. 102) hoecht net ‘bihoffenje’ to wêzen ((A 1, s. 58). ‘Opjaen, ik fyn it sa noflik’ (s. 118) en ‘Opjaen, warskôget Sipma’ (s. 121). Us omke sei altiten ‘opjaen’ as wy ophâlde moasten; seine wy ‘hâld op’, dan hold er syn hân op. Mar miskien sei omke it ek net goed.
XI.	‘Ik bin roazich’ (s 33) bitsjut yndie: ‘ik voel mij wat koortsig (verhit). ‘Yn de Saenstreek seit ik folk: ‘Ik ben rozig’, as dit fielen dochs net ûnnoflik is. Dat wurd foun ik hjir treflik. Kiki wol graech mei Nier op bêd en de assosjaesje mei ‘roas’ (= leafde) is wol dúdlik. ‘Swietfierich en dochs net djûr’ (s. 37) is in âldfrinzige oersetting fan de moderne t.v.-reklameslachsin: ‘Verleidelijk en toch niet duur’. ‘Streksum’ (s. 37) kin bitsjutte ‘deeglik’. ‘Streksum guod is deeglik guod, it slyt net hurd’ (A 1, s. 125). Ironysk ha ik dit wurd brûkt foar in famke dat neaken op bêd leit, dêrby tocht ik ek noch oan ‘(út)strekke’. Mar miskien is dit net bot slagge, likemin as ‘swift’ (= onstuimig WB s. 216). Lykwols, ik foun it moaije wurden en ik ha my net ôffrege oft se hjoed-de-dei noch yn it Frysk brûkt wurde. ‘Se kriezet’ (s. 103), krijsen = kriezje (WB s. 162), it wurdboek jowt gjin útslútsel as hjir it lûd fan in fûgel of gjalpen bidoeld wurdt. Dy lêste bitsjutting moast it yn myn boek ha.
XII.	In nuvere sin is: ‘Ik moat my earst sels biwust wurde’ (s. 7) Minsken binne ek nuvere wêzens. In freondinne sei ris troch de telefoan: ‘Wij hebben het zo druk, wij zijn ons zelf nauwelijks

[p. 49]

bewust’. As minsken har postuerje, prate se gauris hwat omslachtich. Dus seit Dynte: ‘Jo ha noch net antwurd op myn fragen jown.’ (s. 9). Nier stiet op de polzen fan it frommes, dus se kin noch mei de fuotten ‘trippelje’ (s. 76) = ‘trappelen’ (WB s. 313). Soldaten seine wolris ‘op de rêch stean’ (s. 117) foar ‘jin deljean’, dêrom seit Dynte it ek as se hwat stoer tsjin Kiki oer dwaen wol.

Koartlyn ha ik it foarste diel fan it Frysk Wurdboek, Frysk-Nederlânsk der by kocht. It docht bliken dat de wurdforklearring net altiten mei dy yn it twadde, Nederlânsk-Fryske, diel strykt. Sa is ‘kriezje’ knarsen, knerpen, knisperen, hwat hiel hwat oars is as krijsen; ‘kring’ bitsjut inkeld kreng en net kring; it matras moat it wêze, de matras wurdt net iens neamd. As ik dizze flaters makke ha, dan ha ik se yn kommisje mei de gearstallers fan it wurdboek makke, dêr twivelje (inkeld mei in v) ik net oan.

It muoit my dat ik sa faek nei taelkundige boeken forwize moast. Ik hie leaver alles út in eigen libbene taelskat djippe. Myn Frysk is net sa linich as ik it wol ha woe en it komt my net natuerlik oan. Ik hie it manuskript earst oan in tûke taelkenner jaen kinnen. Dy hie der geef Frysk fan makke. Mar miskien wurdt men publisearjendewei wol wizer en miskien ha ik in pear probleemkes oproppen dêr't oer to praten falt.

Ofsjoen fan de opsetlike dissonanten en it letterlik oersetten fan moadewurden en klisjés bliuwt der in mannichte fortaeld Hollânsk yn ‘Komme dy kepers?’ oer. Ik ha myn bêst dien mei de middels dy't ik ta myn foldwaen hie. Hooplik slagget it my en meitsje in oare kear in betere forfrisseling fan foarm, ynhâld en tael. Mar as ik nochris soksoarte ûnréalistyske aventûren biskiuw, set ik der wol in stikmannich fuotnoaten by.