Tirade. Jaargang 55 (nrs. 437-441)
(2011)– [tijdschrift] Tirade–
Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 41]
| |||||||||||
Lodewijk Pessers
| |||||||||||
[pagina 42]
| |||||||||||
de zwaarte van sommige verwijten doet vermoeden dat er wel degelijk een zeker venijn in de strijdgedichten sloop. Andere commentatoren houden zich weer bezig met een geheel andere vraag: is de tenzone überhaupt wel van Dante's en Forese's hand? Er wordt beweerd dat het zou gaan om een werk van veel later datum en de verzen zouden gesteld zijn in een homoseksuele codetaal.Ga naar voetnoot1 Tegenwoordig is de heersende opvatting echter dat de tenzone wel degelijk authentiek is.Ga naar voetnoot2
En dan nu naar de inhoud. Hoewel ik geprobeerd heb om die zo goed mogelijk weer te geven, kunnen de sonnetten niet geheel zonder aanvullend commentaar. Dit is deels te wijten aan vertaalproblematiek, maar ook aan raadselachtigheden in de tekst. Ook de Italiaanse lezer kan de gedichten, zelfs met annotaties, nooit helemaal ontsleutelen. Gezien de vermoedelijke datering, de jaren negentig van de dertiende eeuw, mag dat niet verbazen: de ouderdom van de tekst levert vanzelfsprekend taalkundige onduidelijkheden op. Toch zijn dat er relatief weinig. Een ander aspect is namelijk nog veel belangrijker. De tenzone tussen Dante en Forese is zeer sterk gebonden aan een historische en persoonlijke context. De wederzijdse beledigingen en verdachtmakingen hebben een sterke couleur locale: ze verwijzen naar familieleden, plaatselijke armenhuizen, beruchte misdadigers, familiereputaties enzovoort. Men zou zich daarom kunnen afvragen of een vertaling dan wel mogelijk of zinnig is. Toch blijkt het specifieke referentiekader eerder charmant dan hinderlijk. Het geeft een mooi in kijkje in de Florentijnse achterklap rond het jaar 1300. Bepaalde verhalen, bijvoorbeeld over fraude of overspel, zouden ook vandaag de dag in roddelcircuits kunnen circuleren. Van andere thema's, zoals vraatzucht of eerwraak, is dat misschien minder goed voorstelbaar. Overigens is diepgaande kennis van de genoemde instituten, familieleden en gebeurtenissen waaraan gerefereerd wordt, vaak niet nodig om de essentie te begrijpen. Net zoals gedichten van François Villon niet alleen voor mediëvisten zijn weggelegd, kan ook deze tenzone worden gelezen zonder historische plattegronden of Florentijnse stadskronieken. Een korte inleiding is vaak al voldoende. Verzen zouden gesteld zijn in een homoseksuele codetaal Nog enkele woorden over de structuur. De tenzone bestaat uit zes sonnetten met onregelmatigheden in het metrum en, belangrijker nog, in het rijmsche- | |||||||||||
[pagina 43]
| |||||||||||
ma. Dat laatste gebeurde bewust. Antwoorden in hetzelfde rijmschema was namelijk een teken van respect; in de tenzone was daar uiteraard geen plaats voor. Deze oorspronkelijke vorm komt terug in het Nederlands. Hoewel vertalen op rijm de ‘bewegingsvrijheid’ beperkt, staat daar tegenover dat de ritmische eigenheid (enigszins) behouden blijft. Tot slot: de gedichten zijn om beurten geschreven en moeten steeds gezien worden als een reactie op de ander. Dit geldt alleen niet voor het eerste gedicht, dat als een ‘startschot’ geldt. Dante bijt het spits af. | |||||||||||
Dante aan Forese (1)In het eerste gedicht kiest Dante de aanval door zich te richten op de vrouw van Forese (laatstgenoemde wordt hier overigens aangeduid met zijn bijnaam ‘Bicci’). Daarbij koppelt hij haar chronische verkoudheid aan het seksuele onvermogen van haar echtgenoot. In het Italiaans wordt vermeld dat haar deken ‘cortonese’ is, dat wil zeggen: afkomstig uit de Toscaanse stad Cortona. Duidelijk is echter de toespeling op het woord ‘corto’, dat ‘kort’ betekent en ook hier dus in seksuele zin geduid moet worden. Liever had ze haar dochter voor wat droge vijgen uitgehuwelijkt aan een graaf Ook de schoonmoeder van Forese zou zich om veel beklagen: liever had ze haar dochter voor wat droge vijgen uitgehuwelijkt aan een graaf. De afkomst van Forese, zo suggereert Dante, zou dus te gering zijn, terwijl de familie Donati toch zeer aanzienlijk genoemd kon worden. Verder kan ook nog een sneer worden vermoed in de droge vijgen; het Italiaanse woord voor vijg ligt namelijk dicht tegen de vulgaire benaming van het vrouwelijk geslachtsdeel aan.
Wie haar hoorde hoesten, die arme vrouw
van Bicci, ook wel Forese zoals u weet
zou denken dat ze met de winterkou
haar dagen in de Alpen sleet
Hartje augustus is haar keel nog rauw:
terwijl ze dan ‘genezen’ heet...
en als ze 's nachts wat warmte zoeken zou
vindt ze slechts haar krappe beddenkleed,
Die hoest, de kou en wat haar verder plaagt
zal ze echt niet van haar leeftijd krijgen,
Chi udisse tossir la malfatata
moglie di Bicci vocato Forese,
potrebbe dir ch'ell'ha forse vernata
ove si fa 'l cristallo, in quel paese.
Di mezzo agosto la truovi infreddata:
or sappi che de' far d'ogni altro mese...;
e non le val perché dorma calzata,
merzé del copertoio c'ha cortonese.
La tosse, 'l freddo e l'altra mala voglia
non l'addovien per omor ch'abbia vecchi,
ma per difetto ch'ella sente al nido.
Piange la madre, c'ha più d'una doglia,
dicendo: ‘Lassa, che per fichi secchi
messa l'avre' 'n casa del conte Guido!’
| |||||||||||
[pagina 44]
| |||||||||||
maar eerder door de leegte in haar bed.
Haar moeder, die zich om veel beklaagt,
Verbijt zich: ‘Beter had ik voor wat droge vijgen
d'r bij graaf Guido weggezet!’
| |||||||||||
Forese aan Dante (2)Nu is het aan Forese om op de beschuldigingen te reageren. Daarbij lijkt hij opzettelijk de seksuele lading te negeren. In plaats daarvan neemt hij de woorden letterlijk en doet alsof Dante slechts zijn armoe en eenvoud op de hak nam (huiselijke kou, de korte dekens, slechte huwelijkskandidaat). Hij opent daarom met de bekentenis dat hij, na een koude nacht, op het dievenpad is. In plaats van kostbaarheden treft hij slechts het lichaam van Dante's vader, Alaghier(o), aan. Hiermee lijkt het verbale steekspel in een grovere fase te zijn beland. Wat volgt is waarschijnlijk een belediging aan diens adres en daarmee ook aan dat van Dante. Het stoffelijk overschot is gekneveld in een Salomonsknoop, wat erop kan duiden dat de man zich bij leven bezighield met dubieuze praktijken. Het gebaar dat Forese vervolgens maakt, diende destijds om onheil af te wenden en zou daarmee passen in de interpretatie.
Ik heb, wat nachten terug, een hoestaanval gehad
toen ik, uit nood, moest slapen zonder linnen aan;
ben bij het krieken maar van huis gegaan,
want een kraai die vliegt, vangt altijd wat.
Maar luister wat ik aantrof op mijn pad:
een kistje parels, dacht ik, zou niet misstaan
of wat florijnen, die ze uit witgoud slaan,
maar vond toen Alaghier, gelegen in een knekelgat
En geketend in de knoop van Salomon
-of was het een andere geleerde?-
Ik heb, op het oosten, toen een kruis geslagen
terwijl ik hem ‘om Dante's wille’ hoorde vragen
zijn lichaam te ontknopen, wat ik niet kon
zodat ik toch maar schielijk huiswaarts keerde.
L'altra notte mi venne una gran tosse,
perch'i' non avea che tener a dosso;
ma incontamente chefu dí, fui mosso
per gir a guadagnar ove che fosse.
Udite la fortuna ove m'addosse:
ch'i' credetti trovar perle in un bosso
e be' fiorin' coniati d'oro rosso;
ed i' trovai Alaghier tra le fosse,
legato a nodo ch'i' non saccio il nome,
se fu di Salamone o d'altro saggio.
Allora mi segna' verso 'l levante:
e que' mi disse: ‘Per amor di Dante,
scio'mi’. Ed i' non potti veder come:
tornai a dietro, e compie' mi' vïaggio.
| |||||||||||
Dante aan Forese (3)In zijn antwoord komt Dante direct terug op de Salomonsknoop, die hij voor de gelegenheid spelt als Salamonsknoop, hiermee verwijzend naar het woord salame dat ‘worst’ betekent. Forese wordt hier namelijk afgeschilderd als een | |||||||||||
[pagina 45]
| |||||||||||
veelvraat die bovendien zijn rekeningen niet betaalt. In dat licht moet ook de raadselachtige voorspelling worden uitgelegd dat het verorberde lam ‘zijn vlees komt wreken met zijn huid.’ Nadat Forese genoten heeft van het vlees, arriveert vervolgens de gevreesde rekening, die destijds op gedroogde lamshuid (lees: perkament) geschreven werd. Als hij niet in de beruchte gevangenis van San Simone wil eindigen, kan hij dus maar beter vluchten. Tenzij Forese weer een oud (en waarschijnlijk niet legaal) trucje van stal haalt om geld te vergaren en zodoende zijn schulden te delgen. Ten slotte iets over ‘Stagno's zoon’ die aan het eind als schrikbeeld wordt opgevoerd: waarschijnlijk was dit een gehangen dief.
Jouw knoop van Salamon, jonge Forese,
zijn de patrijzenborstjes, fijn gekruid
of zal het -erger nog- de lamsbout wezen
die nu zijn vlees komt wreken met zijn huid.
Dra mag je een cel in San Simone vrezen,
of knijp je er tijdig tussenuit?
En zou je van de vraatzucht toch genezen
dan blijft je zaak nog steeds verbruid.
Echter, ik weet dat jij een kunstje kent
waardoor schulden plots verdwijnen
en je fortuinen incasseert;
zodat je niet meer angstig bent
dat exploten op je deur verschijnen;
je weet hoe 't Stagno's zoon is afgeleerd.
Ben ti faranno il nodo Salamone,
Bicci novello, e' petti de le starne,
ma peggio fia la lonza del castrone,
ché 'l cuoio farà vendetta de la carne;
tal che starai più presso a San Simone
se tu non ti procacci de l'andarne:
e 'ntendi che 'l fuggire el mal boccone
sarebbe oramai tardi a ricomprarne.
Ma ben m'è detto che tu sai un'arte
che, s'egli è vero, tu ti puoi rifare,
però ch'ell'è di molto gran guadagno;
e fa sì, a tempo, che tema di carte
non hai, che ti bisogni scioperare;
ma ben ne colse male a' fi' di Stagno.
| |||||||||||
Forese aan Dante (4)Forese begint zich nu te keren tegen Dante's kritiek dat hij een armoedzaaier en wanbetaler zou zijn. Sterker nog: Dante heeft zélf geen cent en komt zelfs bij de familie Donati bedelen. Verder doet hij 's winters een beroep op de armenvoorzieningen van het ziekenhuis San Gallo en is hij bovendien aangewezen op de kosteloze voedselverstrekking van Altrafonte, een burcht aan de noordkant van de Ponte Vecchio, ongeveer waar zich nu het Uffizi-museum bevindt. Als hij snel gaat werken, hoeft hij misschien niet aan te kloppen bij zijn eigen familie (Tana en Francesco) en blijft het hem bespaard te eindigen als zijn oom Belluzzo. Meest pijnlijk is misschien wel de voorspelling dat Dante zijn oude dag zal moeten slijten in Pinti, een huis voor behoeftige bejaarden en geschonken aan de stad Florence door de familie Donati. | |||||||||||
[pagina 46]
| |||||||||||
Betaal eerst San Gallo alvoor je sneert
over de noden die je naaste lijdt,
want groot was hun liefdadigheid
waarop je deze winter hebt geteerd.
En waren wij zo arm als jij beweert,
wat bedel je hier dan, zonder profijt?
Altrafonte is aan jou reeds kwijt
wat men in geen leven opsoupeert.
Vind maar gauw werk en je mag hopen,
dat God je van Tana en Francesco redt
en 't jou anders dan Belluzzo laat vergaan.
Maar rusthuis Pinti zul je niet ontlopen:
ik zie je al, naast een ander stel gezet,
mijn Alighieri met een wambuis aan.
Va' rivesti San Gal prima che dicht
parole o motti d'altrui povertate.
ché troppo n'è venuta gran pietate
Iin questo verno a tutti suoi amichi
E anco, se tu ci hai per sí mendichi,
perché pur mandi a noi per caritate?
Dal castello Altrafonte ha' ta' grembiate
ch'io saccio ben che tu te ne nutrichi
Ma ben ti lecerà il lavorare,
se Dio ti salvi la Tana e 'l Francesco,
che col Belluzzo tu non stia in brigata
A lo spedale a Pinti ha' riparare;
e già mi par vedere stare a desco,
ed in terzo, Alighier co la farsata.
| |||||||||||
Dante aan Forese (5)Ondanks de tegenaanval blijft Dante volhouden dat Forese een notoire dief is. Verder is door de losse seksuele moraal van zijn moeder, vrouw Tessa, onbekend wie hem eigenlijk verwekt heeft. Wel is duidelijk dat zijn vermeende vader (‘hij die tot hem staat als Jozef tot Christus’) elke nacht weer bang is dat Forese gepakt wordt. Tot besluit meldt de oorspronkelijke tekst nog dat Forese en zijn broers wel erg goede zwagers voor elkaars vrouwen zijn. Hoewel de interpretaties uiteenlopen, vermoed ik dat het wederom een seksuele toespeling is. Dit zou namelijk ook kunnen verklaren waarom Forese zijn eigen vrouw verwaarloost.
Jonge Bicci - naar wiens vader het blijft gissen
(Alleen vrouw Tessa weet hoe hij mag heten)
jij hebt steeds zo mateloos gegeten
dat je de kost nu elders weg moet vissen.
Mensen kijken snel of ze wat missen
als hij passeert, want allen weten:
‘Hij met die rare tronie, half gespleten,
loopt altijd rond om wat te grissen.’
Bang dat het fout gaat op een keer,
ligt er één vaak in zijn bed te malen,
die tot hem staat als Jozef tot de Heer.
En met de buit, blijkt uit verhalen
pleegt Bicci, en zijn broers al evenzeer,
de koude kant, warm te onthalen.
Bicci novel, figliuol di non so cui,
(s'i' non ne domandasse monna Tessa),
giú per la gola tanta roba hai messa
ch'a forza ti convien tòrre l'altrui.
E già la gente si guarda da lui,
chi ha borsa a lato, là dov' e' s'appressa,
dicendo: ‘Questi c'ha la faccia fessa
è piuvico ladron negli atti sui’.
E tal giace per lui nel letto tristo,
per tema non sia preso a lo 'mbolare
che gli appartien quanto Giosepp'a Cristo.
Di Bicci e de' fratei posso contare
che, per lo sangue lor, del malacquisto
sanno a lor donne buon' cognati stare.
| |||||||||||
[pagina 47]
| |||||||||||
Forese aan Dante (6)Forese heeft nu het laatste woord. Hij begint met de stelling dat er geen twijfel over bestaat wie Dante heeft verwekt: de zoon is namelijk net zo laf als de vader. Dat wordt meteen gestaafd met een voorbeeld. Toen de oude Alaghiero een groot onrecht werd aangedaan, was het de taak van Dante om revanche te nemen op de dader. Dit onrecht wordt in de oorspronkelijke tekst overigens niet eenduidig beschreven en de gissingen lopen daardoor uiteen van belediging tot diefstal. Hoe dan ook, Forese meent dat Dante's wraak genadeloos dient te zijn: vierendeling bijvoorbeeld. En als hij de dader op die manier heeft omgebracht, hoeft hij met ‘vrede geen haast te hebben.’ Met andere woorden: het onrecht is zó groot dat zelfs na een gruwelijke vergelding hij niet meteen de gebruikelijke verzoeningspoging met de nabestaanden hoeft te ondernemen. Forese meent dat Dante's wraak genadeloos dient te zijn: vierendeling bijvoorbeeld Na de sarcastische opmerking dat Dante zich met verve heeft gekweten van deze taak, probeert Forese de lafheid van zijn opponent in woorden te vatten; woorden die wederom de nodige hoofdbrekens opleveren. Letterlijk staat er: ‘jij hebt je bonetta er zo van vol dat geen twee ezels het kunnen dragen.’ Er bestaat geen consensus over de betekenis van bonetta in dit verband. Normaal gesproken zou het een hoofddeksel of capuchon betekenen, maar ook draagzak wordt gesuggereerd. En waarmee is deze dan gevuld? Angstzweet, geld? Gezien de context lijkt zweet meer voor de hand te liggen dan geld. Meer duidelijkheid bestaat er ten aanzien van de gierstkorrels aan het slot. Forese wil dat deze op tafel worden gelegd om te berekenen welke bedragen ze elkaar nog verschuldigd zijn. Indertijd was het gebruikelijk om bij dergelijke calculaties korrels te gebruiken.
Jij bent Alaghiero's zoon in elk geval
hoe je hem wreekte, gaf het al aan
dat is je wel zo uitstekend afgegaan
met die ruildief die zijn knaken stal.
Snijd je 'm in vier met haar en al,
dan zou snelle vrede nog misstaan,
maar jij hebt 't zozeer in je broek gedaan
dat nog geen ezelrug je houden zal.
Een mooi gebruik bracht je ons bij:
allen die je met een stokslag vellen
Ben so che fosti figliuol d'Alaghieri,
ed accorgomen pur a la vendetta
che facesti di lui sí bella e netta
de l'aguglin ched e' cambiò l'altr' ieri.
Se tagliato n'avessi uno a quartieri,
di pace non dovevi aver tal fretta;
ma tu ha' poi sí piena la bonetta
che non la porterebber duo somieri.
Buon uso ci ha' recato, ben til dico,
che qual ti carica ben di bastone,
colui ha' per fratello e per amico.
Il nome ti direi de le persone
che v'hanno posto su; ma del panico
mi reca, ch'i' vo' metter la ragione.
| |||||||||||
[pagina 48]
| |||||||||||
schaar je als vriend of broeder aan je zij.
Ik kan zo van hen de namen spellen
die daarop wedden; maar eerst gaan wij,
met korrels gierst, orde op zaken stellen.
| |||||||||||
Bibliografie
|