Tirade. Jaargang 15 (nrs. 163-172)

[p. 578]

[Tirade december 1971]

Haiku en Haikudichters
J. van Tooren

Haiku: le dernier terme et triomfe du système poétique national
M. Revon, Anthologie de la littérature japonaise.

Haiku en tanka zijn de twee poëzievormen, die in Japan het meest geliefd zijn, en het meest worden geschreven door dichters en amateurs, uit alle bevolkingslagen. Haiku, de kortste van beide, is een eenregelig gedichtje van 17 syllaben, gewoonlijk geschreven in drie groepen van 5-7-5 syllaben elk. Zakelijk van aard, eenvoudig van taal, is het in één moment gelezen; maar het is naar vorm en inhoud resultaat van een lange ontwikkeling, en wortelt in het hart van de Japanse cultuur. 't Is als de lichte bloesem aan een zware, oude stam, die niet à bout portant kan worden overgeplant in andere aarde.

Toch menen vele haikuvertalers, dat deze vorm ook door Westerse dichters zal worden geaccepteerd, wanneer ze die beter leren kennen. Want haiku heeft affiniteit met verschillende tendenzen, die thans in het Westen veld winnen: uiterste soberheid van middelen, onpersoonlijkheid en direct beeldend vermogen. Haiku-invloeden namen dan ook steeds toe, en onder de velen, die reeds westerse haiku schreven, wil ik vooral Kenneth Yasuda noemen, die zijn werk: ‘The Japanese haiku, its essential nature, history and possibilities in the English language’ besluit met een aantal eigen haiku. Uitvoerig gaat hij in op de wijze van beeldvorming, en de invloed daarvan vooral op Ezra Pound; ook bespreekt hij de taaltechniek, die door pausering, vaart en klank suggereert, wat niet wordt uitgedrukt.

Evenals elke Japanse kunstuiting, vooronderstelt ook haiku een volmaakte beheersing van de techniek der gebruikte middelen, i.c. de taal. ‘This form requires the highest artistic training’, zegt het Japanese Classic Translations Committee (Vol. Haikai and Haiku). Intense ervaring, overleg, keus van het saillante détail, van het markante woord - alles moet ineens, impulsief, in dit kortst bestek gerealiseerd worden: ‘argeloos, als bij een kind van zes jaar’, zoals Basho zegt; weliswaar na-

[p. 579]

dat zijn leerlingen aanvankelijk hun gedicht duizendmaal op de lippen moesten nemen, want zulk een onmiddellijke, intuïtieve reactie kan pas na lange oefening bereikt worden. Deze spontaneïteit, die men in de gehele Japanse kunst terugvindt, correspondeert met de opvatting, dat iedere emotie een enkelvoudig, volmaakt geheel is, in één moment ondergaan, in één moment weer te geven. Zo wordt, in de Zen-schilderingen met Chinese inkt, een neerstortende waterval opgeroepen, of een in zichzelf verzonken vogel, door enkele snelle, onretoucheerbare penseelstreken, die beantwoord worden door de lege vlakken eromheen. Aan deze schilderkunst is haiku na verwant; ook zij geeft een beeld, levend en bewegend, waarbij niet in de eerste plaats gezocht wordt naar schoonheid, maar naar betekenis; de innerlijke betekenis van de dingen zelf. Daarbij moet de dichter niet zichzelf, zijn eigen noden, stellen tussen de lezer en het object; want, zegt Het ware boek der Volmaakte Leegte, de vormen der dingen vertonen zich slechts aan hem, die niet gehecht is aan het eigen ik; in zijn rust is hij als een spiegel. De haikudichter geeft niet zijn eigen indrukken weer, zijn eigen stemmingen en conclusies, waarnaar de lezer mag luisteren; ook maakt hij van de dingen geen bepaald symbool. Hij noemt alleen, trefzeker selecterend, juist die gegevens op, waarin de gevoelskracht woont van de situatie, die hem trof in zijn moment van ontvankelijkheid. Die gevoelskracht zelf wordt, zonder enige opwekkende middelen, direct overgedragen op de lezer; die immers ziet, wat de dichter zag. De dingen zelf spreken; wij hebben geen adjectieven nodig, zegt Basho, die onze indruk vertroebelen. De leegte rondom het vers laat aan de woorden hun eigen aura, hun eigen associaties; en geeft aan het natuurlijke, duidelijke beeld, dat wordt opgeroepen, een achtergrond van oneindigheid.

Een wegwaaiend blad;
onze poes met zijn pootje
houdt het één moment.

Issa

Diep onder water
legt zich op de rotsen neer
het loof der bomen.

Joso

Er rolde een teil
zonder bodem, voortgestuwd
door de najaarsstorm.

Buson

[p. 580]

In Japan, land van subtiele gevoelsnuances, heeft men aparte namen voor wat meeklinkt in zulke verzen: mono no aware, het ‘och-zijn’ van de dingen die zo snel vergaan; sabi, vrijwillige eenzaamheid en berusting; wabi, begrip en liefde voor het onvolmaakte. Het klinkt, in het Nederlands, alles te zwaar. Naar haiku kan men eigenlijk alleen luisteren, zich ervoor openstellen; ‘our dead commentaries are condemned by the living poetry of these verses’, zegt R.H. Blyth in zijn vierdelig standaardwerk over haiku. De lezer moet rustig het beeld laten uitgroeien in zijn geest, dan kan de visie, soms ook de verworvenheid van de dichter, hem ineens duidelijk worden.

Hier raken wij aan de Zen-natuur van haiku; in hoofdzaak aan te duiden als de zelfloosheid, waardoor pas het intuïtieve, onmiddellijke reageren ‘vanuit het hart’ mogelijk is. Zen is een volstrekt a-logische, pragmatische leer, die o.a. kan worden gerealiseerd door het volmaken van gewone, dagelijkse handelingen, als bloemschikken, boogschieten, onder strenge leiding van een meester; zolang, totdat men de idee ‘ik doe het’ verliest; een toestand, waaruit soms, ineens, inzicht kan ontspringen in het ware wezen, de Eenheid van de dingen.^1. Dat dergelijke diepe ervaringsmomenten, ook in haiku, zeldzaam zijn, spreekt wel vanzelf, maar de algemene gevoelsgesteldheid van deze gedichten stemt met de Zen-opvattingen overeen. Haiku wordt gekarakteriseerd als natuurpoëzie; de meeste beelden zijn ontleend aan wat wij de natuur noemen. In elk vers wordt dan ook het seizoen aangeduid, om het tafereel in volle leven en ambiance te doen verschijnen. Toch wordt in Japan de natuur enigszins anders verstaan, dan in het Westen; ze is niet een vreemde grootheid, tegengesteld aan de geest, maar ze omvat alles, het land en al wat erop leeft, dus ook de mens en zijn gedachten. Alles heeft dezelfde, goddelijke afkomst, en is dus in wezen verwant, goed, en gelukkig. De Westerse gespletenheid van denken ontbreekt vrijwel geheel in Japan; men kent geen fundamenteel verschil tussen geest en materie, en al evenmin tussen kunst en het gewone leven. Er bestaat zelfs geen woord voor ons begrip ‘kunst’; slechts de - perfecte - kunstvaardigheid kent men, die het leven harmonisch maakt, de geest tot rust brengt, en hem, soms, op kan

1. Over Zen-Boeddhisme, ook in verband met haiku, zie Dr. F. Vos en Dr. E. Zürcher: Spel zonder snaren. Goede informatie geeft ook Alan W. Watts: The Way os Zen, en D.T. Suzuki in diverse werken.

[p. 581]

heffen tot een hoger bewustzijnsniveau. Min of meer is het gehele leven een kunst, waarbij huis en tuin, gebruiksdingen en omgangsvormen, vanzelfsprekend en betekenisvol zijn betrokken. Kunst, in al haar vormen, wordt dan ook door amateurs wijd en zijd beoefend; en speciaal de poëzie, de meest immateriële, hoogstgewaardeerde van alle. Iedereen schrijft wel eens een vers, onbekommerd en zonder er duur over te doen, voorzichzelf en zijn omgeving, ongeveer zoals men bij ons wel thuis musiceert. De grote dichters kent men en citeert men; hun verzen en hun gedachten worden ernstig bestudeerd door tallozen, die, onder leiding van een meester, eigen oor en geest oefenen en verfijnen, om zelf een betekenisvol levensmoment in een redelijk goed vers te kunnen weergeven. In alle grotere plaatsen zijn haikuclubs en haikuscholen, vijftig tijdschriften zijn alleen gewijd aan haiku, iets minder aan de lyrische tanka; en ook de dagbladen nemen geregeld poëzie op. Zelfs keizer Hirohito ving zijn uiterste poging, om een oorlog te voorkomen, aan, met een vredesgedicht van keizer Meiji.

Nu is de Japanse poëzie eenvoudig van vorm en sober van toon; zonder pathos of panache, en zonder onstuimige gevoelsuitbarstingen. Rijm en maat ontbreken; er is alleen een afwisseling van vijf en zeven syllaben. Reeds in de eerste gedichtenverzameling - achtste eeuw - vindt men, naast bijdragen van de keizer en zijn hof, verzen van de gewone man; het merendeel van deze eerste gedichten was meteen voortreffelijk. Toen reeds was het ‘korte vers’, de tanka, favoriet, een lyrisch gedicht van 5-7-5-7-7 syllaben, dat ook nu nog zeer veel wordt geschreven. Een recent voorbeeld:

De wind der dennen,
in 't oor van het stenen paard
suist hij dag en nacht,
bij de hoge bergtempel,
waar geen mens meer komt bidden.

Ishiwaka Takonobu.

In de destijds zeer fijnzinnige hofkringen begon men nu (twaalfde eeuw) van deze tanka een gezelschapsspel te maken: de renga, kettinggedicht. Dit bestond uit een rij van verzen, afwisselend van 5-7-5 en 7-7 lettergrepen, die door de deelnemers à l'instant moesten worden

[p. 582]

geïmproviseerd. Voor het eerste vers, de hokku van 5-7-5 syllaben, werd de beste dichter gekozen; het moest een krachtige eenheid vormen, en het seizoen aangeven; ook de toon van het hele gedicht. De andere verzen sloten onmiddellijk hierop aan, waarbij de overgangen tussen de verzen werden gevormd door allerlei gevoelsnuances, die alle een naam hadden; samen te vatten in het woord hon-i, het hart der dingen. Deze kettingverzen, soms door grote dichters geleid, konden een elusieve bekoring bereiken, maar verzandden toch al gauw in formalisme. Toen kwam de beurt aan de schertsrenga, haikai no renga; vroeger de vrolijke afsluiting van een rengapartij, nu hoofdzaak geworden en enthousiast ontvangen door de inmiddels opgekomen burgerij (15e eeuw). Alle onderwerpen waren opeens geoorloofd, en de grappen niet van de lucht. Het aanvangsvers, de hokku, werd nu tot haiku, schertsend gedicht (iets van scherts bleef er steeds in); een zelfstandig vers, voorlopig voornamelijk grappenmakerij en woordspeling. Dit verveelde gauw, maar het lukte niet, of maar voor kort, er iets anders van te maken dan een intelligentiespel, of een conventioneel plaatje; een leidende gedachte ontbrak.

Zo werd haiku geleerd aan Matsuo Basho (1644-94), tot wiens opvoeding, als samurai en page bij een jong edelman, ook het dichten behoorde. Zodanig werd hij gefascineerd door de mogelijkheden van deze geserreerde, harmonische dichtvorm, dat hij, na de vroege dood van zijn geliefde meester, besloot om ‘afstand te doen’ van huis en familie, en zijn verder leven aan haiku te wijden. Twintig jaar lang werkte hij in vrij barre omstandigheden, verdiepte zich in Chinese en Japanse dichters en schrijvers, gaf les aan haikuleerlingen, en schreef zelf vele verzen die hem niet bevredigden. Na een periode van diepe depressie en pijnlijk zelfonderzoek, vond hij verzen, waarin de dingen zelf hun betekenis uitdrukken:

Vermoeid van bloesems
en van de wereld; mijn wijn is
troebel, mijn rijst zwart

Middernachtmaanlicht;
in stilte vreet zich een worm
door een kastanje.

Op een kale tak
is een kraai nog blijven zitten
in de herfstavond.

[p. 583]

Vooral het laatste beeld van de zwarte vogel op zijn zwarte tak, wachtend op nacht en winter, wordt beschouwd als een keerpunt in zijn kunst. Al lang hadden zijn gedachten zich gewend tot het ZenBoeddhisme, en, onder leiding van zijn meester Buccho, vond hij daar ten slotte de rust, die hem niet meer verliet.

‘Het eeuwige uitdrukken middenin de nieuwheid van het ogenblik’ dit wilde hij in haiku realiseren; maar steeds met lichtheid, karumi. Zo verscheen zijn meest fundamentele vers, onschuldigerwijs, in een bundeltje over kikvorsen:

O, oude vijver!
een kikvors springt van de kant,
geluid van water.

Het gewone, kleine leven verschijnt middenin de onvatbare rust van het Ongekende, dat door die beweging pas waarneembaar wordt - zo zou een verklaring kunnen luiden. Karakteristiek is, dat dit vers onmiddellijk in zijn waarde werd herkend, en Basho's roem verhoogde. Basho wilde zijn kunst en inzicht tot het volk brengen; daarom schreef hij in de volkstaal, die hij wilde ‘veredelen’ d.i. terugvoeren naar haar oorspronkelijke kracht en waarde. In de laatste tien jaar van zijn leven ondernam hij grote reizen, door weer en wind, langs onherbergzame wegen, om de schoonheden van zijn land te zien, en overal haiku- en haikaiclubs te leiden. Op een van die tochten is hij gestorven. Zijn invloed, ook nu nog, is buitengewoon groot; Kikaku, Joso, Kyorai, Ransetsu behoren tot zijn bekendste leerlingen.

Een geheel andere figuur was Taniguchi Buson (1715-83), een beroemd schilder, die tevens een groot haikudichter was. Zijn verzen hebben een sterk picturale stijl, grootse landschappen geeft hij weer, maar ook zuiver waargenomen détails en stemmingen, waardoor hij diepe gevoelslagen kan bereiken. Aanvankelijk leefde hij van zijn schilderkunst, later werd hij haiku-meester en leidde, evenals Basho, ook vele haikai-no-renga. Zijn leven, waarvan weinig bekend is, was harmonisch; zijn late huwelijk gelukkig. Een van zijn weinige uitspraken: Doel van de haiku is, om in gewone taal de innerlijke, poëtische zin uit te drukken van al het ondermaanse. Kobayashi Issa (1763-

[p. 584]

1827) bracht een nieuwe toon in haiku: de menselijke bewogenheid, en zijn echt-Boeddhistisch medegevoel met kleine, hulpeloze schepsels, waarin hij zichzelf herkende. Uit zijn woeste, prachtige bergland kwam hij, jong en doodarm, naar Tokyo, waar hij hardnekkig werkte aan zijn enig doel: haikudichter te worden. Spoedig kreeg hij bekendheid, hoewel hij door zijn informeel optreden zijn rang van haikumeester verloor. Hij was geen asceet, als Basho; hij leed onder eenzaamheid en ontbering, en procedeerde jarenlang, om zijn ouderlijk huis terug te krijgen in zijn bergdorp. Het lukte; hij trouwde daar en kreeg verscheidene kinderen, een korte tijd van groot geluk. Maar al zijn kinderen stierven en ook zijn geliefde vrouw; zijn huis verbrandde, en Issa, al ziek, stierf in een schuur, met sneeuw op zijn bed. Velen hielden van zijn verzen om hun trefkracht, humor en fijn gevoel; ze zijn vaak persoonlijk, zijn eigen leven spreekt eruit. Voor Westerse lezers was hij het eerst toegankelijk; maar na hem werd haiku sentimenteel en onbeduidend.

Het was Masaoko Shiki (1867-1902), die in zijn korte leven, geteisterd door ziekte, de haiku weer terugbracht tot de klare visie van Buson, zijn grote voorbeeld. Als eerste onderging hij Westerse invloeden, vooral van de impressionisten, en als eerste haikudichter was hij ook politiek geïnteresseerd. Zo scherp was zijn kritiek op allerlei misstanden, dat de tijdschriften, waaraan hij meewerkte, herhaaldelijk werden verboden. Met ongelofelijke energie, ‘hopeloos bezeten door de duivel van haiku’ redigeerde hij van zijn ziekbed verschillende bladen, schreef vele haiku, oden en prozaschetsen, stichtte haikuclubs en leidde vele goede leerlingen op; deze trachtten soms de strakke haikuvorm te doorbreken, maar, zegt Shiki, ik zag er nooit iets goeds van komen. Zijn haiku zijn krachtig, koel, glashelder en sterk beeldend, en van een intensiteit, die zijn diep gevoel verbergt.

De vaak multivalente inhoud van haiku is soms nauwelijks weer te geven in kort bestek, men moet één aspect kiezen. De verschillende haikuvertalingen vertonen dan ook rijke verschillen naar vorm en inhoud, waarbij soms veel werd toegevoegd, om het Westerse gebrek aan verbeeldingskracht te verhelpen. Dat is hier niet gebeurd; versvorm en woordkeus zijn zo nauw mogelijk gevolgd, om het beeld zelf te doen overkomen, ook zonder steun van rhytme en klank. Haiku wil

[p. 585]

immers niet om schoonheid begonnen, ‘het is een kleine vinger, maar hij wijst naar de maan.’ De maan roept hier steeds de gedachte op aan de zuivere, medelijdende rust van Boeddha, die ook midden in 't gewone leven woont. Ook de heilige berg Fuji suggereert het Volmaakte, en de kersebloesem, die zo licht wegwaait - embleem van de krijgsman - het vertrouwelijk zich overgeven in de dood.

Volgens oude traditie volgt de verskeus de seizoenen.

[p. 586]

Lente

Donkerblauwe zee,
wit besneeuwde bergen,
en vogels, terugkerend.

Shiki

Waarlijk, 't is voorjaar!
zie, een heuvel zonder naam
in morgenwazen.

Basho

Handenvol plukte ik
van het gras van de lente, en
ik wierp het weer weg.

Raizan

Dikke huisjesslak,
ook jij, beklim de Fuji,
maar langzaam, langzaam.

Issa

Ik had mij gebaad
en gebeden; toen zag ik
de kersebloesem.

Issa

O, dode moeder!
altijd, als ik de zee zie,
- als ik de zee zie.

Issa

Verlaten handkar
staat in de lenteavond
en hoort aan niemand.

Gyodai

Op zijn bamboefluit
spelende liep hij voorbij
door de lentenacht.

Shiki

Eén zaailing tilde
wat aardkruim met zijn schouder;
- mijlenver is 't groen!

Ho-o

De voorjaarswind waait;
hoor door de korenvelden
het water stromen.

Mokudo

Uit pikkedonker
naar het pikkedonker gaan
verliefde poezen.

Issa

Over de vlakte,
door geen enkel ding bezwaard,
jubelt de leeuwerik.

Basho

Zee in de lente,
aldoor zacht golvende,
golvende heel den dag

Buson

Een watervogel
deelt met zijn borst de bloesems
bij 't overzwemmen.

Roka

In lenteschemer
aan een kaarsvlam een kaarsvlam
opnieuw ontsteken.

Buson

[p. 587]

Zomer

Hun horens heffend,
kijken koeien naar mensen
uit zomerweiden.

Kyorai

Op de tempelklok
is een vlinder gevlogen
en ingeslapen.

Buson

Die vlieg niet doodslaan!
hij wringt voor U zijn handjes,
hij wringt zijn voetjes

Issa

Hij raakte haar aan
met de lijn van zijn hengel,
de zomermaan zelf.

Chiyo-ni

O, zomerbergen!
echoënd en weer echoënd,
valt een reuzenboom.

Meisetsu

Gras van de zomer!
van dappere krijgsmansdromen
bleef dit slechts over.

Basho

(bij een slagveld)

Wat stukjes papier,
nadat zij was weggegaan;
eenzame dingen.

Senna

(ni(-non-) achter een naam duidt een vrouw aan).

Gele bottelroos -
't zijn bloemen in blaren in
bloemen in blaren

Buson

In deze stilte
staan de toppen der bergen
in 't hart van het meer.

Buson

Stortregen, donder!
alle eenden, om het huis heen,
aan de haal, kwakend!

Kikaku

Felle bliksemflits!
de kreet van een nachtreiger,
vliegend in 't donker.

Basho

Des zomers een stroom
doorwaden; in het midden
nog een keer omzien.

Shiki

Diep in 't donkere woud
hoorde ik Sumi's tempelfluit,
- bespeeld door niemand.

Basho

Door de rivier slechts
stroomt de duisternis verder;
zoveel vuurvliegen!

Chiyo-ni

[p. 588]

Herfst

De herfst komt langzaam,
in een huis gaat het licht aan,
't is nog niet donker

Buson

O, wereld van dauw!
wereld van dauw - maar altijd,
maar toch weer, altijd -
‘bij de dood van een geliefd kind’

Issa

Van ver en nabij
ruisen de watervallen,
vallen de blaren.

Basho

Omvergeblazen,
weer opgezet, omgewaaid,
vogelverschrikker.

Taigi

De volle herfstmaan!
hoe ik liep, hoe ik liep -
vreemd in de hemel.

Chiyo-ni

Herfstwinden waaien;
wij leven en kunnen elkander zien,
jij en ik.

Shiki

Een enkel blad valt,
plotseling - een enkel blad valt,
op de wind gaat het

Ransetsu, doodshaiku.

Eerste sneeuwvlokjes,
het blad van een herfsttijloos
buigt haast onmerkbaar.

Basho

Wat werd geroepen
in deze zware nevel,
tussen berg en schip?

Kito

Stil zijn geworden
de rustloze libellen.
Een jonge maan schijnt.

Kikaku

Een woedende zee!
totaan het eiland Sado
strekt zich de Melkweg.

Basho

Midden uit het gras,
door de orkaan gegeseld,
komt hel de maan op.

Chora

Kijk toch, die grote,
rode maan! Kinderen, kinderen,
wie mag hem vandaag?

Issa

Weg door de velden,
niemand die erover loopt,
deze herfstavond.

Basho

Onder de halmen
van de herfst die voorbijgaat,
verbergt zich de stroom.

Shirao

In zijn reisgewaad,
een ooievaar in herfstwind,
de Meester Basho.

Chora

[p. 589]

Winter

Duizenden daken,
duizend stemmen op de markt,
wintermorgenmist.

Buson

Toen mijn bijl neerviel,
diep in het winterbos, plotseling,
de geur van het hout.

Buson

't Eendje kwam boven;
al wat onder water was
stond in zijn ogen.

Joso

Ik ben alleen, zei ik.
Hij schreef het in zijn boek.
Een ijskoude nacht.

Issa

Ja, ik kom, riep ik,
maar op mijn besneeuwde poort
klonk nog steeds kloppen.

Kyorai

Geen steen te vinden
om naar die hond te smijten;
- slechts wintermaanlicht -

Taigi

't Jaar neigt ten einde;
nog draag ik mijn bamboehoed
en strosandalen.

Basho

Ondergeregend,
de rivier en wat daken,
- oeverloze brug -

Basho

De tempelbel roept
om een rover te vangen;
- de winterwouden.

Taigi

Die hier eerst woonde,
ik weet hoe 't was, elk ding,
de kou die hij leed

Issa

Door de stormvlaag heen
't neerdonderende water,
verscheurd door rotsen.

Buson

Van de oude abdij
staat alleen nog de poort in
verdorde heide.

Shiki

De donkere boom
heeft nu geen enkel blad meer,
maar duizend sterren.

Shiki

Het sneeuwt niet langer;
de vlokken op de struiken
schitteren in de nacht.

Roka

Uit het Japans vertaald door J. van Tooren.