Tijdschrift voor Taalbeheersing. Jaargang 10

[p. 161]

[Nummer 3]

Argumentatie en recht

Dit nummer van het Tijdschrift voor Taalbeheersing verschijnt onder de gastredactie van F.H. van Eemeren en F.B.M. Kunneman

Argumentatie speelt in het recht een belangrijke rol. Het is dan ook niet verwonderlijk dat vooraanstaande argumentatietheoretici zoals Stephen Toulmin en Chaim Perelman bij het ontwikkelen van hun modellen om argumentatie te analyseren van het recht zijn uitgegaan. Evenmin wekt het verbazing dat hun voorstellen bij rechtstheoretici, rechtsfilosofen en andere juristen in goede aarde vielen: het is altijd fijn als het redelijkheidsideaal zo dicht bij huis ligt.

Dat was in de jaren vijftig en zestig. Daarna is de idylle een beetje verstoord. Argumentatietheoretici formuleerden steeds meer bezwaren tegen de benaderingen van Toulmin en Perelman, terwijl ook veel rechtstheoretici en andere juristen sceptischer werden. Gelukkig is het niet bij kritiek alleen gebleven. In de jaren zeventig en tachtig zijn allerlei nieuwe ideeën ontwikkeld over redelijkheid en argumentatie. Maar doordat argumentatietheoretici en juristen in gescheiden kringen werken, zijn zij in het algemeen niet erg goed op de hoogte van elkaars ideeën. Dat is jammer, want argumentatie en recht zijn tot op zekere hoogte schering en inslag van hetzelfde weefsel: argumentatie is een middel om geschillen uit de wereld te helpen en dat is ook één van de bedoelingen van het recht.

Het wordt tijd dat argumentatietheoretici en juristen beter vertrouwd raken met elkaars gedachtengangen en met de theoretische kaders en terminologieën waarin die vervat zijn. Dat is lastiger dan het misschien lijkt, maar het klimaat is er momenteel gunstig voor. In de rechtstheorie is de aandacht de laatste decennia verschoven van heuristische kwesties naar de manier waarop het rechterlijk oordeel gelegitimeerd wordt. En in de juridische opleiding bestaat een groeiende belangstelling voor argumentatietheorie en daarbij aansluitend taalvaardigheidsonderwijs. Van hun kant beginnen argumentatietheoretici, die dikwijls een taalwetenschappelijke en filosofische oriëntatie hebben, zich steeds meer te interesseren voor de toepassingsmogelijkheden van hun modellen in het maatschappelijk leven. De argumentatieve gebruikscontext van het recht heeft daarbij, door zijn geinstitutionaliseerd karakter, een speciale betekenis.

Hoewel zij uiteenlopende ideeën hebben, zijn de auteurs die aan dit themanummer meewerken het er allemaal over eens dat er tussen argumentatie en recht een interessante verbinding bestaat. Sommige auteurs zijn beoefenaren van de rechtswetenschap, andere zijn als argumentatietheoretici werkzaam in het vakgebied van de taalbeheersing. Door hun visies uiteen te zetten, kunnen zij gezamenlijk vast een deel van de informatie verschaffen die nodig is om deze onderzoeksterreinen op een zinvolle manier met elkaar te combineren. De problemen die zo'n uitdagende combinatie met zich meebrengt, kunnen ze uiteraard niet allemaal oplossen, maar wel maken ze duidelijk wat daarbij zoal komt kijken. Een goed begin is ook hier het halve werk.

De auteurs die aan Argumentatie en recht bijdragen, concentreren zich, zoals in dit stadium te verwachten valt, vrijwel allemaal op transponeringsvragen. Dit zijn vragen die betrekking hebben op de toepassing van kennis en methoden uit het ene onderzoeksgebied op het andere. Wat hebben argumentatietheoretici en juristen elkaar te bieden? Hoe kunnen argumentatietheoretische inzichten en de juridische praktijk met elkaar in verband

[p. 162]

worden gebracht? Ons lijkt de beantwoording van dit soort vragen een eerste stap op weg naar verdergaande samenwerking tussen juristen en argumentatietheoretici.

De bijdragen in dit themanummer kunnen in drie categorieën worden verdeeld.

De eerste categorie bevat artikelen waarin gereageerd wordt op voorstellen om juridische beslissingsprocessen te analyseren met behulp van in de taalwetenschap ontwikkelde argumentatietheoretische modellen. De mogelijkheden komen aan de orde, maar ook de moeilijkheden. Centraal hierbij staan de implicaties voor het juridisch veld van de door Van Eemeren en Grootendorst (1982) ontwikkelde theorie over argumentatieve discussies.

De tweede categorie bevat bijdragen die ingaan op de introductie van argumentatietheoretische en andere onderdelen uit het vakgebied van de taalbeheersing in de juridische curricula aan Nederlandse universiteiten. Besproken wordt onder welke voorwaarden de invoering van vakken als argumentatietheorie en logica het best kan worden gerealiseerd en hoe dat moet gebeuren.

De derde categorie dient vooral om voorlichting te geven. Naast een boekbeoordeling (van Argumenteren voor Juristen), is een overzicht opgenomen van het vaardighedenonderwijs aan de Nederlandse juridische faculteiten en een algemene bibliografie over juridische argumentatie. Op deze wijze verschaft het themanummer Argumentatie en recht ook algemene achtergrondinformatie.

Het themanummer opent met een artikel van Eveline Feteris, die de rol van de rechter in een pragma-dialectisch perspectief analyseert. Zij vergelijkt de rol van de rechter in een civiele procedure met de rol die de discussianten in een kritische discussie vervullen. Daarbij baseert zij zich op de door Van Eemeren en Grootendorst ontwikkelde argumentatietheorie, waarin een argumentatieve procedure om geschillen op te lossen wordt gereconstrueerd als een kritische discussie die uit vier fasen bestaat: de confrontatiefase, de openingsfase, de argumentatiefase en de afsluitingsfase. Volgens Feteris wordt hiermee een vruchtbaar instrumentarium geboden om duidelijk te maken in hoeverre een discussie in een gerechtelijk proces overeenkomt met een kritische discussie.

Harm Kloosterhuis en José Plug gaan in op de verschillen tussen een logische en een argumentatietheoretische benadering van de analyse en beoordeling van argumentatie in rechterlijke uitspraken. Aan de hand van een vonnis laten zij zien tot welke resultaten een logische benadering kan leiden. Door vervolgens te demonstreren hoe hetzelfde vonnis met behulp van inzichten uit de argumentatietheorie kan worden geanalyseerd, scheppen zij een duidelijk uitgangspunt voor een evaluerende vergelijking van een logische en een argumentatietheoretische benadering.

Ook Maarten Henket neemt in zijn bijdrage het dialectische analyse- en beoordelingsmodel van Van Eemeren en Grootendorst tot uitgangspunt. Als beoordelingsinstrument voor argumentatie in juridische procedures is dit model volgens hem niet erg geschikt. Het belangrijkste argument dat Henket voor deze stelling aanvoert, is tweeledig: juridische procedures kunnen beter niet als geschiloplossende discussies worden opgevat en het discussiemodel is op bepaalde essentiële onderdelen te streng voor toepassing op het juridische proces. Zo spelen ‘verklaarders’ volgens het pragma-dialectische model geen rol in een kritische discussie, terwijl zij in juridische procedures wel degelijk een funktie hebben. Het bezwaar dat het in juridische procedures veeleer om de beslechting dan om de oplossing van geschillen gaat, hangt hiermee samen.

Kees Waaldijk gaat na in hoeverre de argumentatieleer kan helpen bij het onderbouwen van een motiveringsplicht voor de wetgever. Hij baseert zich bij zijn onderzoek op de door

[p. 163]

Van Eemeren en Grootendorst en anderen geformuleerde voorwaarden die vervuld moeten zijn om een motiveringsplicht te kunnen doen gelden. Waaldijk bespreekt de verschillende discussiefasen bij wetgeving in het licht van deze voorwaarden. Hij concludeert dat in elk van de onderscheiden wetgevingsdiscussies alle onderscheiden voorwaarden vervuld kunnen zijn. Volgens hem zou het niet onzinnig zijn een leerstuk van verplichte wetsmotivering tot ontwikkeling te brengen.

Arend Soeteman wijst, net als Henket, op beperkingen in de transponeerbaarheid naar het juridische veld van het model van Van Eemeren en Grootendorst. Hij verdedigt dat de door Van Eemeren en Grootendorst geformuleerde stelling dat zogenaamde ‘stuurders’ niet de conclusie van een argumentatie kunnen zijn, voor juridische normerende oordelen niet kan worden volgehouden. Volgens hem veronderstellen beweerders in het juridische veld stuurders. Bij het praktisch syllogisme, waarbij de rechter de conclusie uit norm en feit trekt, gaat het niet (zoals bij beweerders) om behoud van waarheid, maar om behoud van geldigheid, aldus Soeteman.

Paul van den Hoven constateert in het (straf)recht een potentiële spanning tussen de waarden rechtszekerheid en rechtvaardigheid. Aan de hand van enkele voorbeelden betoogt hij dat deze spanningsrelatie wel bij recht, maar niet in de omgangstaal voorkomt. Dat komt omdat omgangstaal en rechtstaal als verschillende codes zijn te beschouwen, die in onderscheiden sociale processen worden gebruikt. Een verzelfstandiging van de rechtstaalcode ten opzichte van de omgangstaalcode moet, vindt Van den Hoven, voor lief worden genomen als men de rechter accepteert als rechtstaalautoriteit náást de wetgever, terwijl de rechter desalniettemin de wettelijke normformuleringen moet respecteren.

Marc Loth wijst in zijn bijdrage op de impliciete dimensie van argumentatie en interpretatie: de ‘verborgen’ kennis waarop iedere argumentatie en iedere interpretatie berust. De toepassing van rechtsregels veronderstelt interpretatie van die regels. Loth wijst in dit verband op het grote praktische belang van de door training ontwikkelde capaciteiten die onderdeel zijn van de verborgen kennis, die Loth in navolging van Searle ‘de Achtergrond’ noemt. Hij pleit ervoor studenten zodanig in juridische vaardigheden te trainen dat zij zich deze impliciete kennis op een natuurlijke wijze eigen kunnen maken.

Frank Kunneman en Jannet Pontier houden zich in hun respectievelijke bijdragen ook bezig met transponeringsvragen, in hun geval toegespitst op de juridische opleiding.

Kunneman betoogt dat de introductie van vakken als logica en argumentatietheorie in de juridische opleiding dient te geschieden vanuit een opleidingstheoretisch perspectief. Dit opleidingstheoretisch perspectief houdt in dat enkele met elkaar samenhangende uitgangspunten in acht worden genomen: de invoering moet op deugdelijke gronden berusten, de behoeften in het juridisch veld moeten centraal staan en er moet sprake zijn van een zorgvuldige inpassing in het curriculum waarbij de afstemming op het bestaande vakkenpakket gewaarborgd is.

Pontier werkt deze uitgangspunten uit door in haar bijdrage de invoering van een studieonderdeel argumenteren en taalvaardigheid aan de juridische faculteit van de Universiteit van Amsterdam tot uitgangspunt te nemen. Zij concludeert dat bij onderwijs in argumentatie en taalvaardigheid de nadruk zal liggen op de legitimiteitsproblematiek. Het aanleren van logische vaardigheden komt daarbij op de tweede plaats. Bovendien moet, aldus Pontier, taalvaardigheidsonderwijs op de juridisch praxis gericht zijn.

Ton van Haaften en Wil den Harder beschrijven hoe een cursus taalvaardigheid voor juristen opgezet en uitgewerkt kan worden. Zij laten zien hoe de door Van Eemeren c.s. ontwikkelde theorie als uitgangspunt kan dienen voor taalvaardigheidsonderwijs aan een

[p. 164]

juridische faculteit. Daarbij maken zij gebruik van de ervaring die zij aan de Rotterdamse Erasmus Universiteit hebben opgedaan.

Ter afsluiting bevat het themanummer een boekbeoordeling en een tweetal overzichten.

Pontier bespreekt Argumenteren voor Juristen van Van Eemeren, Feteris, Grootendorst en Kruiger.

Kunneman geeft een overzicht van het vaardighedenonderwijs aan Nederlandse juridische faculteiten in de jaren tachtig. Dit overzicht maakt onder meer duidelijk in welke mate en op welke wijze in de verschillende juridische opleidingen aandacht wordt gegeven aan onderwijs in taalvaardigheid, logica en argumentatietheorie.

Feteris heeft op basis van een meer uitgebreide bibliografie een beknopte algemene bibliografie samengesteld over juridische argumentatie. De bibliografie bevat een overzicht van monografieën, (congres-)bundels, artikelen en praktische boeken over juridische argumentatie die verschenen zijn in de periode 1970-1987.

F.H. van Eemeren

F.B.M. Kunneman