De Tijdspiegel. Jaargang 71

[p. 186]

Literaire kroniek.

Anton Zelling. ‘Pia Fraus.’ G. Vormer, Den Haag.

De heer Zelling, die reeds door zijn drama ‘Drijfzand’ in den Nieuwen Gids, en door menig wèl-analyseerend en van fijn-zinnig speuren getuigend essay - ik herinner slechts aan zijne diepgaande en boeyende studie over Carl Spitteler in den Tijdspiegel - de aandacht trok, biedt hier een werk aan, dat zeker niet minder de belangstelling verdient dan zijn vorige arbeid.

Intusschen - laat ik eerst spoedig even zeggen wat wellicht als ‘minder goed’ te qualificeeren zou zijn - is het de vraag of niet meer dan een lezer, beginnend met de studie van dit werk, het na een zeker aantal pagina's te hebben verwerkt teleurgesteld op zijde zal leggen, omdat hij niet ‘er in’ kan komen. Men is niet zeer geduldig in onzen tijd, waarin ieder een philosophie voor zichzelf begint te ontwerpen en daardoor de eerste naweeën vertoont van het ontwaken der persoonlijkheid, om nog met zorg een ineen-geward stelsel van een ander te gaan ontkluwen... en de heer Zelling vertoont soms een weinig de gebreken van zijne deugden: hij heeft véél geest en een scherpzinnig ontledingsvermogen, maar hij kan niet steeds vermijden, dat een opeen-stapeling dezer qualiteiten de atmosfeer van zijn werk soms wat drukkend maakt... Ik haast mij er bij te voegen dat ik deze quaestie van zeer ondergeschikt belang vind, te meer daar zij, zooals ik reeds opmerkte, voortkomt uit des schrijvers deugdelijkste en meest te waardeeren eigenschappen.

Deze hoedanigheden: fijne geest en treffende analyse verleenen aan dit werk voor een goed deel zijn niet geringe waarde. Doch in de eerste plaats: wat een oorspronkelijkheid, zoowel in de wijze van voorstellen als in de gedachten-sfeer, waarin de schrijver ons binnen-leidt,

In de wijze van voorstellen: er is veel drama in het werk, en veel epiek; ik vermoed dat de heer Zelling geaarzeld zal hebben, hoe zijn door sprekende personen verbeelden arbeid te noemen. Hij kwam tot de juist-typeerende benaming van ‘episch ministerium’, en zet in de epiloog deze keuze op de volgende wijze uiteen:

‘Pia fraus’ is een onhistorisch spel met namen die historisch klinken. In dien zin dat de draad gewonnen is van de historie, maar geweven naar eigen inzicht.

In dit weefsel nu brachten de ingevingen van epischen gestaltingslust de veelheid van kleurige motieven, waarom het spel als episch ministerium - episch gegeven handeling - het zuiverst is bijgenoemd.’

Wat de gedachtensfeer betreft - de fantasie van den schrijver zweefde over het tijdvak der kruistochten op een wijze, die het resultaat in wezen al even origineel, even verrassend-nieuw deed zijn als in inkleeding.

Ziehier het gegeven, in breede trekken eenigszins weergegeven:

Oostersche mysterie-broeders wenschen de plaag der durende kruistochten op te heffen, en een algemeenen wereldvrede tot stand te brengen door

[p. 187]

Christenen, Mohammedanen, Joden en Perzen - als voornaamste vertegenwoordigende volkeren van religieuze vormen-uiting - in één verbroedering samen te brengen. Tot dat doel vatten zij het zonderlinge plan op, een bovenaardsche verschijning te fingeeren, die voor de Christenen de herrezen Verlosser zal zijn, voor de Joden de Messias, voor de Mohammedanen de opgestane Profeet, voor de Perzen de Zoon van de Zon, en die door deze ‘pia fraus’ zijn zegenrijke werking zal oefenen op de verdeeldheid en den onderlingen haat der rassen. Eene onderneming, waarin tal van figuren rechtstreeks of zijdelings betrokken zijn; in de eerste plaats de fantastische Tankelijn, die de verschijning creëert, een beelding die door een samenvoeging van exact-historische weergave en omkleeding door des schrijvers brillante ziening en denking werd tot een geheimzinnig-fascineerende gestalte; dan zijn er de ridderlijke Reinout Palster, de wantrouwende koning Amfortas, de kerkzieke bisschop Abelard, en vele, vele anderen die zich door de gevoels- en gedachte-golving van dit spel bewegen met eigen nuanceering van bestaan, eigen gebaar van wil en bedoeling.

De slot-acte brengt den lezer in de spelonk van het Heilige Graf waar de intrigue van het ‘vrome bedrog’ wordt uitgevoerd, die volkomen gelukt zou zijn als niet de misleidende en innerlijk zelf-misleide Tankelijn door zijn geest-drijvend ijverenden waanzin was overmand en daardoor alles in duigen had geworpen.

Er is iets exotisch in deze wonderlijke gestalten-warreling, overkleurd door de veeltintige glansen van des schrijvers verbeelding. Maar uit deze saam- en uiteen-vloeying, deze sprankelende schakeering van op den voorgrond gevoerd rasbestaan in en naast individueel leven bloeit soms, plotseling verrassend, zuiver weergegevene, in de dichterziel wèl-verstane ontroering van alleen- of twee-gesprek op. En, misschien een oogenblik verblind door het ongemeene van dit in velerlei vormen zich uitende saam-hoorige van zelfs de meest on-verwante godsdienstige drijfveeren, voelt men weer plotseling hoeveel warme, oprechte menschelijkheid er achter dezen arbeid schuilt. Een van de meest typeerende voorbeelden hiervan schijnt mij het saam-spreken van Reinout Palster en Broeder Willebrord in het eerste bedrijf, een tooneel waarin de wisseling van welgezindheid en begrip een wel-doende koestering van de door-voelde aandoeningen op den lezer doet overgaan.

De tooneel-aanwijzingen heeft de schrijver in het kader van het geheel gehouden door ze metrisch weer te geven. Er is in deze fragmenten veel dat er op wijst hoe fijn de heer Zelling luistert naar stemming-scheppenden klank. Ik schrijf ter verduidelijking het volgende af:

‘Een starre steenwoestijn

Spreidt weedom uit, of 't ijle lichtgekwijn
Doet uit den steenen grond beschreide klachten slaken,
Roepend in schemerstond hartstochtelijk om ontwaken
Uit doodsche eenzaamheid tot liefde, licht en leven;
Doch wen de maan haar vrede breidt is deze beê

weer heengedreven

En slaapt de donkre aard als 't sombre kerkenhof,
Omspookt en zerk-bezwaard, van stilte loom en dof.

Dit is zeker geen vlekkeloos fragment; het woord ‘kerkenhof’ voor ‘kerkhof’ bijvoorbeeld in den voorlaatsten regel is bepaald leelijk, en als

[p. 188]

rhythmisch-noodzakelijk kwaad dan ook beter te verklaren dan te excuseeren. Doch let eens op de zuivere sonoriteit van den, opzettelijk in langer-deinende gedragenheid gehoudenen regel:

Doch wen de maan haar vrede breidt is deze

beê weer heengedreven;

daarin doolt een expressieve intuïtie voor het treffen van klankbeeld en vinding van harmonie, die het innerlijk één-zijn van des schrijvers arbeid bevestigt.

Zoo schonk de heer Zelling ons in zijn Pia fraus een werk, dat ondanks kleine gebreken - voor zoover ze gebreken genoemd mogen worden - recht heeft op veler aandacht en waardeering door eigenaardige, niet volkomen te scheiden dramatische en epische verdiensten; een werk ook waardoor eene uitgebreide belangstelling gevestigd mag worden op de volgroeying van dit talent, dat zoowel de wegen kiest der eenzame bespiegeling als het sprankelende spel der geestelijke uitwisseling-willende woorden van ziel tot ziel.

Herman Middendorp.

Louis Couperus. Van en over mijzelf en anderen. Tweede bundel. L.J. Veen, Amsterdam.

Een nieuwe bundel met verzamelde feuilletons uit Het Vaderland. Lectuur om te amuseeren, om te ontspannen, en toch zoovéél meer dan gewoonlijk in dit genre wordt aangeboden. Wel is het licht en luchtig werk, haast een spel met de machten die in Couperus vroegere werken zoo zwaarsubjectief aanstuwden, maar toch, achter elk verhaal of verhaaltje donkert een schemer van weemoed, zwelt áán een schaduw van geheim, trilt een nuance van exotische zwoelte, en de geest van noodlot, van Majesteit, van De Berg van Licht, vindt men, hoezeer verschoven naar den achtergrond van des schrijvers innerlijk leven, in deze verhalen terug.

Veel en velerlei zijn de gestalten die door den schrijver op den voorgrond worden gevoerd. Daar is Michel Dracosès, de afstammeling van den allerlaatsten der Byzantijnsche Keizers, die den schrijver, als gast, ontvangt in een scharlaken gewaad en hem bedwelmt door den geur zijner goudomcirkelde hadsjisch-cigarettes; daar is Giovannino, met zijn zuidelijk ideaal: zoo min mogelijk uit te voeren en het zoo goed mogelijk te hebben, Giovannino, die er zijne broodwinning van maakt de vreemdelingen des avonds in te wijden in de ‘sculpturale en architecturale schoonheden’ van Florences donkere steegjes en slopjes; daar is Olinto, de charmante oplichter, die met een glimlach en een ruikertje violettes-de-Parme zijn donker doel bereikt; daar is Dorian Gray, de aan lager wal geraakte Dorian Gray, die eenmaal door de macht van zijn schoonheid Wilde's geest wist te boeyen, model werd voor diens schitterenden roman, en nu verarmd, verziekt, vermoeid van te leven, den schrijver ontmoet onder de arkaden van Florence, op een regendag, en met hem de cinematograaf bezoekt voor dertig centimes....

Maar tusschen de gestalten die werkelijke menschen verbeelden, dolen andere rond, gestalten uit de schimmenwereld der zuidelijke legenden; we krijgen verhalen van de slechte koe, die een heks was, en die nu misschien nog immer de Sabbath meê viert in hare monsterlijke koegedaante en er op de achterpooten rond danst met larven en met lemuren,

[p. 189]

verhalen van de Diavolino en van den droom van Leonello, den markies van Sassogirone, en van de mooie dienstmeisjes die verdwenen in de nauwe straat waar het groote sombere huis was met de roode en groene lichten...

De moraal is wel eens een klein beetje zuidelijk, maar men gevoelt zich, al lezende, dan ook zoozeer medegevoerd in de sfeer van het zinnen-betooverende zuiden, dat men het gaarne voor lief neemt, àls men het tenminste nog opmerkt...

In al het zuidelijk-legendarische hoort men den luchtig-superieuren bijklank, ofschoon de schrijver ernstig verzekert dat er zékerlijk iets van waar moet zijn, ‘want menschelijke fantasie is zoo zwak, en de werkelijkheid is onbedenkbaar...’

En ziehier verklaard, hoe zoo talrijke wonderverhalen konden ontstaan in een stad als Florence:

‘Dat de legenden, die van vreemde, onaardsche dingen spreken, zoo vele zijn in Florence, is nauwelijks verwonderlijk... De oude kerken, de mysterievolle kloosters, de sombere paleizen, de nauwe, hooge straten, waar de nacht dadelijk hare geheimzinnigheid stapelt... geheel deze zoo lang onveranderde middeneeuwschheid is bij uitstek geschikt geweest om de bleeke legende-bloem te doen ontluiken, de bloem, die verkwijnt in den zonneschijn en onder tintel-azuur, maar die zijn vreemde, witte, zwavelgeurige kelken ontpluikt in nacht en schemer en schaduw; tusschen donkere muur-tapijten onder duisterende zoldering, tusschen warrelende steegjes en sombere tuinen als Cascine en Boboli zijn, heeft gedwaald de Geest der Legende en zoo ge des avonds gedoold hebt langs de Arno en de maan hebt zien verglanzen langs de achterkant der huizen van Borgo san Jacopo of over den Ouden brug... dan kunt ge misschien wel gelóoven aan die sprook van de Witte Hand, die spookt boven het water, als de gezwollene vloed overstroomen gaat: de Witte Hand eener goede waterfee, wier vinger waarschuwend aan wijst de hoogte, die de wateren zullen bereiken...’

Ik haal dit fragment aan niet omdat ik het een der best geslaagde bladzijden vindt maar omdat het den geest der verhalen typeert, en deze geest mag soms éven iets gewilds krijgen, de gedachte blijft u maar een moment bij; want dadelijk sleept de auteur u weer mede in zijne fijne, spelende ironie en de volkomene pracht van zijne wondere woorden-kunst, zijne soupele lenigheid van zegging.

Daardoor weet Couperus eigenlijk àlles belangwekkend te maken, en het is eender of hij spreekt over een Byzantijnsch keizer of over zijn poes.

De ‘Belangrijke mededeelingen over Louuis Couperus door zijn vriend Jan’ waarmede de bundel geopend wordt, zijn inderdaad zeer belangrijk, en de stijl van ‘Jan’ lijkt merkwaardig veel op dien van Couperus. Maar laat ik een indiscreet vermoeden tijdig onderdrukken.

Ik vind de meeste verhalen eigenlijk geen feuilletons, maar als men het gehalte van feuilleton-literatuur wil uitbreiden tot de hoogte van Couperus' kunst - dàn is de schrijver verrukkelijk als feuilletonnist, misschien het meest omdat er in zijn werk altijd iets blijft van een kind dat met stilletjes bemachtigde juweelen speelt...

Herman Middendorp.