De Tijdstroom. Jaargang 2

[p. 337]

[De Tijdstroom 1932 nr. 8]

Katolieke Poëzie in het hedendaagse geestesleven   Prof. Dr. Günther Müller

‘Het Katolicisme,’ zegt O. Walzel in zijn groot werk ‘Von Gottsched bis zùr Gegenwart ‘wordt heden ten dage machtig in de hand gewerkt door de geschiktheid die het heeft, om het recht van de geest te handhaven zonder in een bekrompen “Nazarenisme” de natuur te onderdrukken. Thomas van Aquino, die een dergelike juiste verhouding tussen het geestelike en de natuur meer bepaaldelik voorstond dan andere voorvechters van zijn geloof, geraakt weer in eer.’

Dit verstrekt een belangrijke gezichtshoek bij het waarderen van de hedendaagse katolieke poëzie in Duitsland. Het opnieuw intreden van het duitse Katolicisme in de belangwekkende en in diepere zin aktuele poëzie is een veelbetekenend symptoom. - Want evenmin als om het even welke andere menselike uiting is poëzie van een bepaalde tijdspanne onafhankelik. Tijdsgevrichten zijn in deze zin geen delen van een inhoudloze jarenreeks, maar verwezenlikte menselike mogelikheden. Zo zijn in de Staufentijd niet alleen politiek, ekonomie, wetenschap, bouwkunst anders dan b.v. in de eew van 't rationalisme, maar ook de dichtkunst is in deze twee tijdperken van gans anderen aard. Een werk als Wieland's ‘Agathon’ of Lessing's ‘Nathan’ had omstreeks 1200 niet kunnen ontstaan, want daarvoor ontbraken zowel de geestelike als taalkundige voorwaarden.

Zo is het even begrijpelik, dat Duitsland in de 18^e en 19^e eew geen belangrijke katolieke dichtkunst heeft voortgebracht. Het is niet door het essentieel katolieke in hun werk dat Eichendorff, Annette von Droste-Hülshoff, Stifter bij de grote dichters horen, bovendien schijnen zij menigmaal beperkt door de vormen van een a-katolieke kultuur. Deze eew der Aufklärung heeft, zooals het te verwachten was, ook haar dichterlike grondvormen naar de zin van haar hoofdstrekking geboetseerd: de mens en zijn beleven maken de hoogstgeldige maatstaf uit van het gehalte. Het ik-uitspreken der lyriek, de ontwikkelingsroman, het drama der zielkonflikten zijn de meest kenmerkende verschijnselen. Met het toenemende materializeren, en anderzijds met de groeiende ontgocheling van het autonomiegeloof moest dit laatste de plaats ruimen voor een niet minder hevig fatalisme. Een katolieke dichtkunst kon in een wereld met zulke gromd-

[p. 338]

vormen slechts door geweldige krachtinspanning tot stand komen.

Wanneer nu omstreeks 1900 de traditionele vormen niet meer zo vanzelfsprekend aangenomen worden, ontstaat met Handel-Mazzetti een eerste beslissende doorbraak. ‘Meinrad Helmperger’, die in 1900 in boekvorm verscheen, maakt reeds alom de aandacht gaande en vindt waardering wegens zijn dichterlike kracht, (wel is waar ook heftige tegenstand bij protestantse zowel als bij katolieke critici.) Vier jaar later begint ‘Jesse und Maria’ in Hochland te verschijnen en voltrekt, onder hartstochtelike besprekingen, de erkende intrede der Duitse katolieken in de kunstliteratuur, zoals A. Döwer in het Handel-Mazzetti-boek (Kösel) indrukwekkend betoogd heeft. Dat deze werken stylistiese overeenstemmingen vertonen met het naturalisme is gewis niet onbeduidend. Het naturalisme toch streefde naar een bevrijdiing van de literatuur uit het werkelikheidsvreemde Aufklärungsidealisme. Overigens spreekt het van zelf dat ook deze sterke, niewbeeldende dichteres niet zo maar zonder geschiedenis te voorschijn kwam gelijk Athene uit de bol van Zeus, doch bepaald werd door de omstandigheden van haar tijd. Mag men in haar scheppingen terecht wijzen op betrekkingen met de barok, met de martelaars-roman, met de oudere heimat-poëzie, een afdoend feit is het, dat zij ook deze waarden in dienst kon stellen van haar doorbraak door het enkel naar het aardse georienteerde psychologisme. Haar prestasie, die in de volgende werken nog verder uitgebouwd werd, zal geen geschiedschrijver der letterkunde over het hoofd mogen zien; het is de overwinning der blote immanensie voor de dichterlike vormen, de verovering der mogelikheid om in de dichtkunst aan het geloof in het bovennatuurlike esteties gestalte te geven. Een weinig later begint dan van uit Zwitserland de aksie van Federer, minder gewichtig, minder prinsipieel dichter bij de heimatpoëzie blijvend, doch dezelfde richting uitwijzend. Terwijl vóór 1914 enkel deze twee dichterfiguren het katolicisme in de belangwekkende poëzie vertegenwoordigen, komt er met het ekspressionisme verandering in de toestand. Met zijn ‘Konversion’ wordt Sorge van leidend ekspressionist tot katoliek dichter en vormt nu de door hem aanvankelik bepaalde vormen om en werkt ze uit tot een tevens katoliek bedoelde poëzie. Hier werd de kortere maar gevaarlikere weg over geest en ekstaze ingeslagen en nu zijn het niet alleen afgezonderde dichters die zich aansluiten. Omstreeks 1920 volgt veeleer een optocht van hele groepen katolieke

[p. 339]

dichters, die in de ekspressionistiese beweging een noemenswaardig aandeel hebben. Niet alles wat deze groepen voortgebracht hebben is van blijvende waarde. Maar namen als K.G. Pfeill, Weismantel, Weinrich, Thrasolt, Roselieb, K. Weisz, Hazenkamp, Mathar zijn toch in de ekspressionistiese faze voor het eerst verder gehoord geworden. En noch H.S. Waldeck, noch Elisabeth Langgässer verlochenen hun doortocht door de bezieling van het ekspressionisme. Dat op heden de katolieke dichter geen verschijning meer is die door haar zeldzaamheid opvalt, moet toch grotendeels als een rezultaat van die korte ekspressionistiese bloei beschouwd worden. Daarbij komt nog dat vroeger ook dichters als Bahr, Hofmannsthal, Schaukel en tijdelik ook Stehr, zich weer uitdrukkelik tot de Kerk wendden.

Alhoewel met dit alles tegenover de Aùfklärungsdichtung een gans niewe toestand tot stand schijnt gekomen te zijn, mag toch het volgende niet over het hoofd gezien worden. Het katoliek ekspressionisme is, overeenstemmend met de ganse tijd, in aanzienlike mate de dichterlike uitdrukking van een irrationeel religieus beleven; meer specifiek katoliek door herkomst en bedoeling der dichters dan door de beslistheid hunner poëzie. De rang naar de persoonlike, om niet te zeggen private ervaring, die de vormen kenschetst, is nog wel een overwinning van het zuiver aards gestemde autonomiegeloof, en is hun nog zeer verwant. Juist dát maakt de ontwikkeling begrijpelik, doch duidt terzelfdertijd de grenzen er van aan. In de laatste tijd schijnt zich opniew een scherpere scheiding vóor te bereiden. De ekspressionistiese ekstaze is in menig opzicht vervallen tot reportage, grof sensualisme en tendens. Van katolieke zijde heeft een nauwere voeling met de leer der Kerk gedichten doen ontstaan die wel in de ruimste betekenis van het woord katoliek mogen genoemd worden.

Laten wij nu trachten het bestaande volgens groepen te overzien en door namen van betekenis te verduideliken. Het talrijkst is de heimatdichtkunst vertegenwoordigd, die op velerlei wijze aanleunt bij de baanbrekers van het begin dezer eew: Handel-Mazzetti en Federer. Tot deze groep behoren de reeds bijna klassiek geworden Dörfler en Lienert; met verscheidene werken Weismantel, Kneip, Mathar, onder de jongeren Oberkofler, Grogger, Billinger, Viesèr, Rubatscher en ook wel Fr. Deml en Guido Zernatto, die eerst onlangs door Rockenbach's schone niewe bloemlezing ‘Neue Katholische Dichtung’ bekend zijn geworden. Hier werd het autonomisme geheel

[p. 340]

en al uitgeschakeld door de kennis van de ingrijpende tradisie, door de beperktheid van het aardse zinnelike en door het geloof aan een bovenaards doel. De vormen zijn apart genomen zeer verscheiden maar globaal gezien tekent zich een niet gekompliceerd trouw mededelen van het natuurlik gegeven af, waarbij de dichter als het ware spreekt als een deel van het geheel waarvan hij mededeelt.

Als men rekening houdt met de waarde die het Katolicisme hecht aan de natuur als het instrumentum Dei, dan verschijnt het werk van deze groep bepaald zinvol. Des te meer door het feit dat bij enige dichters het heimatachtig-natuurlike dieper doordrongen wordt met ziel en geest. Ook kunnen bij deze groep ondergebracht worden de zware goties-ekspressionistiese natuurmystiek van een Konrad Weisz, de zwevende doorstraling der natuur, zoals Friedrich Schnack ze bezweert, het opbloeien van de hogere zin in Ruth Schaumann's poëzie. Maar ook de bezwering van het demoniese en het kristelik mystieke, waarin Joh. Kirschweng meesterlik slaagt, en anderzijds het spel der tegenstellingen van beschaving en primitiviteit, dat Joh Muron steeds aantrekt en waaruit hij een groot prozaepos van Columbus en ook zijn Oasebrieven heeft gewonnen.

Van een gans andere zijde komt Frans Herwig met zijn ekspressionistiese grootstadslegende van ‘St. Sebastian vom Wedding’ en de daarbij aansluitende grootstadsromans. Werken die met een hartstochtelik apostolies voluntarisme in het aanschijn der massa-ellende schrewen om de kristelike liefdedaad en die het kristelike opdiepen uit een religieus voorbeeld en het zo in het dichtwerk inschakelen. Het is begrijpelik dat deze werken een groot sukses te beurt viel. Anderzijds ontbreekt aan de uitbeelding van de religieuze helden toch een scherpere waarneming van natuur en theologie. Wat de vorm betreft is hier de nabijheid van Wassermann en Döblin opvallend.

Veelbetekenend voor de huidige mogelikheden der katolieke dichtkunst is het feit dat de legende weer ijverig kan beoefend worden en o.a. bij K.B. Heinrich een gedaante aanneemt die vrij is van romantisme en archaïsme en rustig en zorgvuldig de ontwikkeling volgt van de werkelike legende: de opgang der natuur naar het bovennatuurlike heen.

Gans gevormd uit katoliek geloof en weten verschijnen eindelik de jongste werken van Gertrud von le Fort en Gottfried Hasenkamp. Beiden debuteerden heel dicht bij het ekspressionisme. Beiden hebben

[p. 341]

sindsdien aan het individualisme, dat het ekspressionisme aankleefde, verzaakt en gestreefd naar een liturgies geschoolde ondergeschiktheid van het ik-beleven aan de boven-individuële voltrekking der verlossingsgeschiedenis en aan de door goddelike wetten gevestigde orde. ‘Papst aùs dem Ghetto’ van le Fort is een op heden nog schier onbegrijpelike eigenwettelike dichtkunst, die in een kerkgeschiedkundige faze den opbouw der werkelikheid naar hemel, aarde en hel voorstelt en de verlossingsgeschiedenis uitbeeldt als een lijden tot aan het einde der tijden van Kristus Liefde in Zijn Kerk onder de zonden dezer wereld. Kramploze vastheid der vormgeving, over al het partikuliere verhevene gelijkmatige gang, die verbazing wekt. Daarbij komt nog het toegankelik maken van het epies genre voor het bezweren der bovennatuurike werkelikheden, die hier niet meer als verrassende bijkomstigheden, maar als het essentiële verschijnen. En Hasenkamp heeft in hymnen, in zijn disticha ‘Mutter des Lebens’ en in de onlangs verschenen ‘Salzbùrger Elegie’ een katolieke lyriek gefundeerd, die met het stemmings- en gevoelslyrisme der Aùfklärungslyriek geen uitstaans meer heeft, die eerbiedig God vereert en Zijn schepping bezingt, die getuigenis aflegt van de grote katolieke orde:

Dort in Azurener Nacht der ersterschaffenen Ordnung
In des Erschaffers Spur lege der Dichter die Hand.

Wat van al deze werken overleven zal, is nu nog niet te voorspellen. Dat nochtans de beste dezer prestasies tot de machtigste scheppingen der hedendaagse dichtkunst behoren en dat zij alleen reeds door het overwinnen van het belevingsrelativisme krachten tot gezondmaking waarborgen, is boven alle twijfel verheven.

(Vert. René Verbeeck).