De Tijdstroom. Jaargang 2

[p. 159]

De meester van Flémalle. De Redaksie

In het laatste Decembernummer van ‘De Tijdstroom’ verscheen over dat zeer aktueel vraagstuk een bijdrage van de heer E. Renders, kunstverzamelaar te Brugge. Het ging tegen Prof. De Keyser.

De heer Renders nodigde Prof. De Keyzer uit hem in dit tijdschrift van antwoord te dienen. Prof. De Keyser schrijft ons, dat hij op het stukje van de heer Renders niet wenst te antwoorden, omwille van de toon waarin het is gesteld. Maar hij verzoekt ons ‘vertrouwend op onze rechtvaardigheidszin’ zijn bijdrage, waarop de heer Renders reageert, eveneens onder de ogen onzer lezers te brengen. Het is een recensie van Urb. van de Voorde's ‘Een Mysterie in de Vlaamsche Kunst: ‘Het Raadsel van den Meester van Flémalle’ (Uitgave Krijn, Brussel) die verscheen in ‘De Vlaamsche Gids’ van Augustus 1931.

We wenschen ook in deze zaak objektief te zijn. En drukken daarom voor onze lezers het bedoelde artiekel uit ‘De Vlaamsche Gids’ over.

Het raadsel van den meester van Flemalle. Urbain van de Voorde. Een Mysterie in de Vlaamsche Kunst: Het Raadse! van den Meester van Flémalle. Brussel, L.J. Kryn, 1931, 4,50 fr.

In de kunstgeschiedenis van de XV^e eeuwsche schilders der Nederlanden is men sedert weldra een 30-tal jaren gewoon een aantal zeer belangrijke werken, blijkbaar behoorend tot den tijd der Van Eyck's, toe te schrijven aan een onbekenden Meester, den Meester van Flémalle.

Waarom Flémalle? Men noemde hem Flémalle, omdat men, ten onrechte overigens, aannam dat de werken die bewaard worden in het beroemde ‘Städelsche Institut’ te Frankfort a.M., uit een abdij van Flémalle afkomstig waren. Te Flémalle echter heeft nooit een abdij bestaan.

Vóór de benaming in kunsthistorische kringen algemeen ingang vond, noemde men hem ook soms Meester van Mérode, wegens een

[p. 160]

schilderij van dien meester in het bezit van de Belgische familie de Mérode.

Een studie van den Duitschen kunstgeleerde von Tschudi: ‘Der Meister von Flémalle’ (Jahrbuch Preussische Kunstsammlungen, XIX, Berlin, 1898) gaf echter den doorslag. Voortaan zei men Meester van Flémalle, soms Flémalle, de Duitschers zelfs: der Flémaller!

Wat er ook van zij, de kunst van den Meester van Flémalle vertoont een aantal bijzonderheden, die een zekere, doch besliste verwantschap aantoonen met den, naast Van Eyck en Memlinc, in de 19^e eeuw reeds vroeg gewaardeerden meester: Roger de la Pasture of Van der Wyden.

Daar het werk van Flémalle ontegensprekelijk een meer archaïstisch karakter vertoont dan het bekende werk van Van der Weyden, veronderstelde men dat de Meester van Flémalle zijn leermeester moest geweest zijn. Rogier werd te Doornik geboren omstreeks 1400. Als van zelf spreekt gingen de kunstgeleerden Flémalle onder de Doorniksche schilders van de 15^e eeuw zoeken.

Men ontdekte verschillende documenten, o.a. dat een zekere schilder, Meester Robert Campin, in 1426 een paar leerlingen had aanvaard: Rogelet de la Pasture en Jacques Daret.

Was Meester Robert Campin de gezochte Meester van Flémalle? Robert Campin leefde van 1375-1444, speelde een zekere politieke rol in zijn vaderstad, maar van zijn onbetwijfelbare werken kwam men geen op het spoor. Hoe sommige Waalsche kunsthistorici en liefhebbers zich inspanden, de identiteit Flémalle = Robert Campin werd tot nog toe niet bewezen.

Prof. Hulin de Loo was zoo gelukkig in het werk van een tijdgenoot van Meester Rogier, Jacques Daret, geboren omstreeks 1404 te Doornik, afwisselend verblijvend te Doornik, te Arras en te Brugge (in 1468), den invloed van den Meester van Flémalle te ontdekken. Jacques Daret samen met Rogelet de la Pasture, was leerling geweest van Robert Campin. Was dit geen sterk argument voor de thesis Flémalle = Robert Campin?

Intusschen daagde maar geen schilderij van Robert Campin op, die de toeschrijving zou komen bekrachtigen. Van lieverlede vormden zich twee kampen, waarvan als voornaamste woordvoerder eenerzijds de heer Jules Destrée in het krijt trad - thans is ook zijn

[p. 161]

groot werk over ‘Roger de la Pasture en Van der Weyden’ (Brussel, Van Oest, 1930) verschenen - anderzijds de heer Em. Renders, een bekend Brugsch verzamelaar, die zooeven een prachtwerk in het licht zond: ‘La solution du Problème Van der Weyden Flémalle Campin’.

Eenigszins voorbarig publiceerde de dichter en essayist Urbain Van de Voorde een reeks artikels in ‘Den Standaard’, thans als verzorgde brochuur uitgegeven door L.J. Kryn te Brussel (1931), om de thesis van den heer Em. Renders bekend te maken en als de eenigzaligmakende Vlaamsche te doen aanvaarden.

Het is geenszins mijn bedoeling de heeren Em. Renders en Urbain Van de Voorde, die ik beiden persoonlijk ken en ten zeerste waardeer, onaangenaam te zijn, maar het is mij onmogelijk ze te volgen op het terrein, waarop ze, in navolging van sommige voortvarende Waalsche kunstliefhebbers, het vraagstuk Flémalle willen plaatsen: Waalsche kunst tegenover Vlaamsche kunst.

Tusschen de kunst der Van Eyck's en van Rogier Van der Weyden zijn er verschillen, maar tevens overeenkomsten, die ze als Vlaamsch of Zuidnederlandsch doen herkennen. Het werk van Rogier van der Weyden, geboren de la Pasture te Doornik, is het niet minder dan het werk van de Van Eyck's, afkomstig van Maeseyck, dus van een streek behoorende bij het Prinsbisdom Luik, dan het werk van Dirk Bouts uit Haarlem of van Hans Memlinc uit Memmelingen bij Mainz. Maar ter zake: de heer Em. Renders (ik citeer Urb. Van de Voorde) wil bewijzen:

1^o dat Rogier Van der Weyden en Rogelet de la Pasture twee verschillende personen zijn;

2^o dat de werken, staande op naam van den Meester van Flémalle, jeugdwerken zijn van Rogier Van der Weyden; en

3^o dat, logisch gevolg van deze twee punten, Robert Campin een nietszeggende naam is en die heele school van Doornik een hersenschim.

Ik heb zoo zorgvuldig mogelijk de toelichting van deze stellingen van den heer Renders door den heer Van de Voorde gelezen en ik antwoord:

1^o Zoolang de heer Renders geen nieuwe archivalische documenten aanbrengt (en dat doet hij niet) is de eerste stelling niet te bewijzen. Volgens de bestaande documenten is Robert Campin wel dege-

[p. 162]

lijk de meester geweest van Rogelet de la Pasture en Jacques Daret. Rogelet is een andere dan Rogier? Het was een gebruik in de IV^e eeuw den voornaam, (familienamen hadden nog niet het tegenwoordig belang) van de leerlingen die in dienst traden van een meester, o.a. te Doornik, in den verkleinvorm te plaatsen. De leerling-schilder was niet veel meer dan de knecht van een ambachtsman, zijn meester. Het bezwaar in het geval Rogier is dat hij bij zijn indiensttreding tamelijk oud was, 26 jaar oud reeds en getrouwd. Een tijdlang was hij uitstedig. Het kan zeer goed zijn dat hij reeds elders in dienst was geweest. Maar waar zijn de bewijzen? Een leerling van Johannes Van Eyck kan hij moeilijk geweest zijn, daar hij alsdan toch meer Eyckiaanschen invloed zou verraden in zijn later werk. Was hij in betrekking geweest met den Meester van Flémalle vóór zijn terugkeer naar Doornik? Louter veronderstellingen!

2^o De werken van Flémalle zouden jeugdwerken zijn van Rogier Van der Weyden? Zooals we reeds meermalen aangestipt hebben, bestaat er een onmisbaar verband tusschen het werk van Flémalle en het Werk van Van der Weyden.

Er is, zooals de heer Renders overvloedig aantoont in ‘The Burlington Magazine’ (Juni 1929) identiteit in sommige houdingen, gebaren, teekening van de handen, drapeeringen, maar stijlkritiek is onvolledig en misleidend, wanneer slechts rekening wordt gehouden met materieele vergelijkingen. Er is ook iets als stijlgevoel, dat synthetisch in plaats van analytisch, dit aanvullend werk verricht en een bepaald kunstwerk in een familieverband met andere kunstwerken brengt.

Dit stijlgevoel beheerscht m.i. het bloot technisch kennerschap. Een vergelijking tusschen werken van Flémalle en van Van der Weyden handhaaft de zelfstandige positie van den laatsten tegenover den eerste. Even zelfstandig is Johannes Van Eyck tegenover Flémalle.

Tegenover den vooruitstrevenden Van Eyck is Flémalle een archaïst, een voortzetter van de Bourgondische kunst van het einde der XIV^e eeuw. Het is bezwaarlijk dit zonder passende illustraties verstaanbaar te maken. In ieder geval een baanbreker zooals Johannes Van Eyck is Flémalle niet. Een knap traditionalist en tevens een man van zijn tijd, die met haast pijnlijke nauwkeurigheid op de wijze van den miniaturist de menschelijke physionomie en de menschelijke

[p. 163]

houdingen (vooral zittende) heeft bestudeerd en geconterfeit. Waar is in het werk van Flémalle die zachte ontroering, die godsdienstige emotie, die zich zoo machtig, zoo overweldigend baan breekt in het werk van Van der Weyden? Waarlijk, de ‘sentimenteele’ theatrale Van der Weyden is een te verschillend mensch van den ‘onbewogen’ luimigen Flémalle om in het werk van Flémalle jeugdwerk van Van der Weyden aan te nemen.

3^o Toegegeven dat Robert Campin een nietszeggende naam is, zoolang we geen werk van dien meester kennen, is nochtans het bekend geworden werk van Jacques Daret, leerling van Robert Campin, een getuigenis van den invloed van Flémalle.

Nu is het zeker waar, dat het werk van Jacques Daret zeer veel lager staat dan het werk van Rogier Van der Weyden, maar leerlingen van één zelfden meester kunnen zich naderhand niet alleen verschillend ontwikkelen, maar ook beneden het kunstpeil van hun meester blijven of wel hun meester over het hoofd wassen. Dit is het geval voor Rogier Van der Weyden, die veel verschuldigd blijkt te zijn aan zijn meester (de voortreffelijke nabootsing werd door den middeleeuwschen kunstenaar niet als een plagiaat opgevat), maar alles wel beschouwd toch zijn meester, Flémalle, verre overtreft.

Het blijkt uit de inleiding en het slot van het essay van Urbain Van de Voorde dat het hem als leek vooral te doen is, aan de hand van de argumentatie van den heer Renders, die hem persoonlijk heeft overtuigd, de door zekere Waalsche kunsthistorici voorgestane identificatie Flémalle-Campin te ontzenuwen. Men mag zich afvragen of zulk een poging niet buiten het bereik der strikt-wetenschappelijke kunstgeschiedenis valt. Kunstgrenzen vallen niet samen met ras- en taalgrenzen en cultuur-vraagstukken hoeven niet uit specifiek-nationale eigenaardigheden te worden verklaard.

Het valt m.i. niet te ontkennen dat de kunst der Van Eyck's ‘Germaansch-picturaler’ is dan de kunst van Van der Weyden, die meer ‘Romaansch-lineaire’ hoedanigheden vertoont. Is dit verschil te verklaren door de Waalsche afkomst van Van der Weyden?

Volgens mij eerder door Bourgondisch-Fransche modellen, die in zijn vorming een rol hebben gespeeld. Ik voeg er dadelijk aan toe dat hij, evenals Flémalle overigens, die Romaansche invloeden voldoende heeft geassimileerd om over het geheel een beslist Vlaamschen of Zuidnederlandschen indruk te maken. Was hij niet de leermeester

[p. 164]

van die andere ‘Vlaamsche’ meesters van vreemde afkomst: Dirk Bouts en Hans Memlinc?

Het spijt me dus dat ik, voorloopig althans, geen gevolg kan geven aan de vriendelijke uitnoodiging van Urbain Van de Voorde om den sympathieken heer Renders bij te springen. Ik weiger beslist aan dit kunsthistorisch mysterie ons cultureel Vlaamsch patrimonium te verbinden.

Ons cultureel patrimonium, evenmin als het cultureel bezit van andere Europeesche cultuurvolkeren, bestaat niet uitsluitend uit zuiver-nationale waarden.

Flémalle weze een Waal, zijn kunst is Nederlandsch, niet Fransch. Zijn naam niet te kennen is voor mij geen bezwaar hem in de evolutie der Vlaamsche schilderkunst een plaats te zien innemen, die door geen ander tijdgenoot kan worden ingenomen, noch door de Van Eyck's, noch door Van der Weyden.

Het raadsel van den Meester van Flémalle ligt niet in zijn naam, zelfs niet in zijn afkomst of taal, maar in zijn werk.

We kunnen het den heer Urbain Van de Voorde als een verdienste aanrekenen op een bevattelijke wijze het vraagstuk bij het groote publiek te hebben ingeleid. Zijn pleidooi echter is niet vrij van Vlaamsche vooringenomenheid en laboreert aan het volkomen gemis aan illustratie-materiaal.

PAUL DE KEYSER.

We wensen hierbij nog aan te tekenen, dat in het Novembernummer van ‘De Vlaamsche Gids’ van de hand van Prof. De Keyser een recensie verscheen over het boek waarin Emile Renders zelf zijn thesis heeft uiteengezet: La Solution du Problème Van der Weyden-Flémalle-Campin. - De heer Renders pretendeert dus een oplossing te geven van het vraagstuk. Er is niemand die hem op dat gebied een groote bevoegdheid zal ontkennen. Maar Prof. De Keyser kan met de heer Renders niet mee. En hij nodigt de heer Renders uit, niet alleen de analytiese, maar ook eens de syntetiese methode van vorsing te gebruiken, niet alleen de onderdelen maar ook de ‘Gestalt’ van het schilderij te zien, niet alleen stijlkrities, maar ook stijlvoelend te werken.

In hetzelfde nummer verschijnt het stukje van de Duitse kunsthistoricus D^r Friedländer, die dus de thesis van Renders: Flémalle:

[p. 165]

de jonge Roger Van der Weyden, bijtreedt. De tietel is tekenend: ‘De ondergang van den Meester van Flémalle’. - Daarmee is ook de zgz. Doornikse school een droombeeld geweest en is aan het Vlaamse kulturele patrimonium teruggegeven wat het toebehoorde. Er is maar een voorwaarde: dat Renders en D^r Friedländer gelijk hebben! Intusschen is het probleem nog niet opgelost.

We erkennen dat de ‘De Vlaamsche Gids’ in deze zaak zeer objektief is. We denken het ook te zijn en houden graag ons tijdschrift open voor degelike en eerlike woordenwisseling over het vraagstuk in kwestie.