Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 132

[p. 52]

Jos Houtsma
De stamboom van de geuzenliedboekjes^*

Abstract - Over ninety years after the appearance of the classical edition of Het Geuzenliedboek by Kuiper and Leendertz, there seems to be reason for a reappraisal of their findings, especially of their reconstruction of the history of the songbook.

* Met dank aan Nelleke Moser voor haar commentaar bij een eerdere versie van dit artikel.

1 Inleiding

In 1924/1925 kwam bij Thieme Zutphen, in twee delen, bezorgd door P. Leendertz jr., het levenswerk uit van de kort daarvoor overleden E.T. Kuiper: een kritische uitgave van alle ‘geuzenliedjes’ die bewaard waren gebleven in de 30 ‘geuzenliedboekjes’ die op dat moment bekend waren.¹ Een markant kenmerk van de geuzenliedboekjes is dat we er steeds dezelfde liedjes in terugvinden, vaak in dezelfde volgorde, maar dat er, naarmate de uitgaven opschuiven in de tijd, aan het corpus steeds nieuwere, ‘actuele’ liedjes worden toegevoegd, en dat er regelmatig ook uit de ‘canon’ één of meer teksten worden weggelaten. Kuiper heeft van dit verschijnsel gebruik gemaakt door zijn uitgave op te bouwen vanuit de oudste hem bekende editie, A, van 1581, en aan het corpus van A, zo veel mogelijk in chronologische volgorde, de nieuwe liederen toe te voegen die hij in de latere edities aantrof.

De sterke onderlinge verbondenheid van de geuzenliedboekjes werpt de vraag op wat we te weten kunnen komen over de geschiedenis van de boekjes, ook vóór het tijdstip van het oudste in 1924/25 bekende exemplaar. Kuiper heeft geprobeerd aan de verheldering van die geschiedenis een bijdrage te leveren via een analyse van het opdrachtgedicht, Totten goedthertigen Sanger, de ‘zanger met het hart op de rechte plaats’, dat in uitgave A, maar ook in de latere uitgaven B, C, D, F, G, H en K aan de geuzenliedjes vooraf gaat. Kuiper komt op basis van onregelmatigheden in het rijmschema van dit gedicht tot de hypothese dat aan deze uitgaven er tenminste vier moeten zijn voorafgegaan, ω, ψ, χ en φ, waarvan hij de oudste dateert op 1574.² Op basis van vergelijking van de drukken stelde Leendertz een ‘stamboom’ op van de geuzenliedboekjes, met behulp waarvan, naar hij vermoedt, inpassing van nieuwe onbekende drukken die nog voor den dag komen, niet meer moeilijk zal zijn.³

Kuipers hypothese en Leendertz' stamboom hebben tot de dag van vandaag richting gegeven aan het denken over de geschiedenis van de geuzenliedboekjes. Toch is er misschien aanleiding om deze kwestie eens opnieuw aan de orde te stellen, en om te kijken of we hier inderdaad vaste grond onder de voeten hebben. Sinds 1925 zijn immers diverse geuzenliedboekjes boven water gekomen, die zich niet allemaal zo gemakkelijk laten inpassen als Leendertz verwachtte. Louis

1 Zie Geuzenliedboek ii: 351 e.v.; zie voor de stand van zaken in 1994 Grijp 1994 i, appendix.

2 Zie voor kritiek op de validiteit van Kuipers redenering p. 61 e.v.

3 Geuzenliedboek ii: 382.

[p. 53]

Grijp kende er in 1994 twee, een editie van Peeter Verhaghen uit Dordrecht 1611, en een editie van J.E. Cloppenburgh uit Amsterdam 1624 (2 dln.).⁴ Na 1994 is er nog een editie boven water gekomen uit Gdansk,⁵ en een uit Utrecht, van Jan Amelisz. uit 1614 (ub Amsterdam 2008E16:1). Maar het interessantst zijn de twee geuzenliedboekjes die in 1996 en kort daarna door Martine de Bruin aan het licht zijn gebracht,⁶ boekjes waarvan mag worden aangenomen dat ze ouder zijn dan de druk A van 1581, die als Kuipers uitgangspunt diende bij het samenstellen van zijn standaardwerk. Het gaat om een exemplaar in de Bibliothèque Nationale de France, dat De Bruin dateert op 1578,⁷ en dat zij toeschrijft aan de Dordtse drukker Jan Canin; en een exemplaar uit Göttingen dat ze dateert op 1576.⁸

In het vervolg van dit artikel zal ik allereerst de relatie onderzoeken tussen deze beide boekjes (voortaan Gö en Pa) en A, de oudste van de aan Kuiper en Leendertz bekende drukken. In het tweede deel van dit artikel (‘De geschiedenis van de geuzenliedboekjes na 1581’) zal ik, uitgaande van mijn bevindingen, ook opnieuw aandacht besteden aan de latere edities.

4 Grijp 1994 i, appendix.

5 Konst 1995: 145.

6 De Bruin 1997; De Bruin 2008.

7 Twintig liederen zijn beschreven in de Nederlandse Liederenbank: http://www.liederenbank.nl/bronpresentatie.php?zoek=1000558&lan=nl.

8 De liederen zijn beschreven in http://www.liederenbank.nl/bronpresentatie.php?zoek=1001514&lan=nl.

2 Gö Pa en A

2.1 De titelpagina

Dat Gö, Pa en A verwante uitgaven zijn, blijkt al uit het feit dat de titelpagina's opvallende overeenkomsten vertonen. Het uitgebreidst is de titelpagina in Pa.

Er zijn hier zes onderdelen te onderscheiden:

1.	De titel luidt: Een Nieu Geuse Lieden boecxken, Waer inne begrepen is den gantschen Handel der Nederlantscher geschiedennis, dees voorleden thien Jaren tot noch toe toeghedragen, eensdeels onderwijlen in Druck wtgegaen, eensdeels nu nieu byghevoecht.
2.	Als ondertitel is hieraan toegevoegd: Midtsgaders sommighe schoone Refereynen, ten seluen Propooste dienende, hier achter byghestelt.
3.	Hieronder: Nu nieuwelick vermeerdert ende ghecorrigeert.
4.	Vervolgens een spreuk: Pro Lege, Rege, & Grege.
5.	Vervolgens een illustratie: een houtsnede met een dubbel kader, waarbinnen de tekst Viue le Gues en daaronder, naast elkaar, links een portret en profil van Philips ii, in het midden een bedelaarstas met twee in elkaar geslagen handen, rechts boven een kalebasflesje en daaronder een bedelaarsnap.
6.	Een voettekst: Viue Dieu, La Santé du Roy & la Prosperité des Geus.

[p. 54]

Afb. 1 Editie Pa

Voor de eerste drie onderdelen is een gotische letter gebruikt. De titel heeft de eerste regel in een groter corps, de volgende twee regels in een wat kleiner corps, de laatste vier regels in hetzelfde corps als dat van de onderdelen 2 en 3. Voor de onderdelen 4 en 6 is een cursieve letter gebruikt. Alle tekstonderdelen zijn deels gerubriceerd.

In de uitgave uit Göttingen zijn de eerste drie onderdelen gebruikt, en er is, net als in Pa een illustratie; onderdeel 4 is als voettekst gebruikt, onderdeel 6 ontbreekt. De tekst van de titel wijkt enigszins af van die van Pa: Een nieu Guese Liede Boecxken, Waerinne begrepen is den gantschen Handel der Nederlantscher gheschiedenissen, dees voorleden acht Jaren tot die Peys toegedraghen, eensdeels in Druck wtghegaen, eensdeels nu nieu by gheuoecht. Voor de eerste drie delen is een gotische letter gebruikt, de corpsgrootte verdeeld net als in Pa. De voettekst is

[p. 55]

Afb. 2 Editie Gö.

Afb. 3 Editie A.

niet cursief maar romein. Er is net als in Pa gebruik gemaakt van rubricering. Er is een illustratie, ditmaal met een enkel kader, met daarbinnen een andere versie van dezelfde afbeeldingen als Pa.

Uitgave A gebruikt alleen de onderdelen 1, 3, 5 en 6. De onderdelen 2 en 4 ontbreken. De tekst van de titel wijkt opnieuw enigszins af: Een nieu Geusen Lieden Boecxken, Waerinne begrepen is, den gantschen Handel der Nederlantscher gheschiedenissen, dees voorleden Jaeren tot noch toe ghedragen, eensdeels onderwylen in Druck wtghegaen, eensdeels nu nieu by-gheuoecht. Voor de beide eerste delen is een gotische letter gebruikt. De titel heeft een aflopende corpsgrootte. Onderdeel 3 is in een kleiner corps gezet. De voettekst is romein. Er is een datum toegevoegd: Anno 1581. Er is in A geen rubricering zichtbaar. De illustratie heeft een enkel kader, maar daarbinnen een derde versie van dezelfde afbeeldingen als in beide andere uitgaven. Om de titelpagina is een versierrand gezet.

2.2 De inhoud

De titelbladen tonen dus duidelijke overeenkomsten, maar ook verschillen: het lijkt er op dat we te maken hebben met exemplaren van afzonderlijke versies van hetzelfde boekje. Bij bestudering van de inhoud van de boekjes wordt dit beeld bevestigd. Een opvallend verschil tussen Gö, Pa en A is dat noch Gö noch Pa een

[p. 56]

versie hebben van het inleidende gedicht dat we kennen uit A, B, C, D, F, G, H en K. Alle drie boekjes hebben een onderdeel met liedjes en een onderdeel met Refereynen. Het aantal teksten verschilt echter. Gö is van de drie uitgaven de omvangrijkste: er zijn 89 liedjes en 6 gedichten. Pa telt 83 liedjes en 8 gedichten. A is van de drie het minst omvangrijk: 73 liedteksten en 4 gedichten.⁹

Een belangrijk deel van de liedteksten en gedichten in de drie uitgaven komt overeen. In totaal zijn er 47 liedteksten en twee gedichten die zowel in Gö als in Pa en A voorkomen. Zowel in Gö als in Pa, maar niet in A komen voor 15 liedteksten en drie gedichten. Zowel in Gö als in A, maar niet in Pa komen voor 19 liedteksten. Alleen in Gö trof ik aan 5 liederen, daarenboven twee niet in Kuiper opgenomen liederen en één gedicht. Alleen in Pa trof ik aan 20 liederen, gedicht 134 en twee niet in Kuiper opgenomen gedichten. Alleen in A trof ik aan 7 liederen en twee gedichten.¹⁰

De teksten van de meeste liedjes die in alle drie onderzochte edities voorkomen stemmen, behoudens typografische varianten, nauwkeurig met elkaar overeen.¹¹ Maar er zijn uitzonderingen. Als men de lijst opmaakt van de tekstvarianten, dan is het opvallend dat in verreweg de meeste gevallen Gö en Pa overeenstemmende lezingen hebben, terwijl A afwijkt. A heeft één paralleltekst die sterk afwijkt van die in Gö en Pa: lied 31. Kuiper heeft in zijn editie dezelfde verschillen die Gö en Pa vertonen gesignaleerd in latere versies van dit lied. Het lijkt er op dat de samensteller van A in dit ene geval van de canon van de geuzenliedjes is afgeweken: zijn versie is in een deel van de latere edities overgenomen. Ook Gö telt één lied dat van de canon lijkt af te wijken, lied 86. Na strofe 5 heeft het drie strofen die niet in de paralleltekst in A worden aangetroffen (en die voor zover mij bekend ook niet elders zijn overgeleverd):

Don Juliano den Tyran moedich,
Men op der Papisten Admirael vant,
Sy namen hem by der halse spoedich,
En meenden het was den selfden Tyrant.

Den eenen stack hem door die kele,
Seggende dat is voor u Moordery fel,
Die ghy tot Naerden ende Haerlem vele,
Hebt ghedaen met moede snel.

Hy riep Ghenade, ick ben een Graue,
Neemt my geuangen om mijn edel geboort
Maer menighen steke sy hem gauen,
En smeten hem daerna buyten boort.

Pa vertoont ten opzichte van de canon meer afwijkingen. In lied 93 ontbreekt strofe 11; in 99 is de titel ingekort; in 100, 106, 107 en 101 is de titel uitgebreid ten

9 De retrogade die in alle drie onderdelen is opgenomen aan het eind van het lied met het incipit O Werelt listich, lieflick int orbore tel ik in dit artikel als een gedicht, niet als een lied.

10 Zie voor een overzicht Bijlage 1.

11 Zelfs de interpunctie is verrassend vaak identiek.

[p. 57]

opzichte van A en Gö; en 120 is ingekort: strofe 3, 10 en de slotstrofe ontbreken, en strofe 12 en 13 zijn gecombineerd tot één strofe.

In de andere gevallen zijn de tekstvarianten over het algemeen weinig ingrijpend. Als voorbeeld citeer ik lied 81, waarin ik twee tekstvarianten heb genoteerd. In 7:1 leest A: Vargas, del Regio mijn Bloetraet; zowel Gö als Pa lezen op deze plaats: Verges del Rio. In 7:4 leest A: Soo sullen wy hier moeten smooren; in Gö en Pa wordt moeten weggelaten. Een ander voorbeeld is lied 56, waar ik vier tekstvarianten optekende. In 2:2 leest A: Die door haer Mandaet ghesonden heeft tPlaccaet, waar zowel Gö als Pa, opvallend genoeg, ghesongen lezen. In 5:1 leest A: Sy sey den Cardinael dEel travaille, waar zowel Gö als Pa dees lezen. In 33:2 leest A: Papen ende Spangiaert, tegenover Gö en Pa: Papou. En in de slotregel leest A: Die nu seer woeden doet, tegenover Gö en Pa: so.

Als men de lijst opmaakt van de tekstvarianten, dan is het opvallend dat in verreweg de meeste gevallen Gö en Pa overeenstemmende lezingen hebben, terwijl A afwijkt. Dit is echter niet steeds het geval. Als voorbeeld geef ik 43, dat één tekstvariant vertoont: 11:2, bij A: U Bors wert uutghevist, dezelfde lezing die ook bij Gö voorkomt, terwijl Pa (net als latere drukken) de lezing wtgewist heeft. Als voorbeeld van een ingewikkelder situatie citeer ik hier lied 58. In de titel stemmen hier A en Gö overeen: Een Liedeken van den gantschen handel der Nederlanden, ende vanden val Babylon, terwijl Pa afwijkt door de titel te beginnen met de woorden: Voor een besluyt liedeken volcht etc. (58 is in Pa inderdaad de laatste liedtekst vóór het onderdeel met Refereynen begint). In 3:6 leest A: Haer zielen voort, werden versmoort, dezelfde lezing die men in Pa aantreft; Gö heeft daarentegen in plaats van voort hoort. In 4:4 leest A: Maer yeder een bedinghen, tegenover bedwinghen, zowel in Pa als in Gö. In 5:6 leest A:Ou wast altoos, was haren voos, wat Kuiper dwingt tot een ingewikkelde verklaring; Gö leest hier Om vast; Pa heeft het heel aannemelijke onvast, dat men ook in latere drukken aantreft. In 9:6 leest A:Tpaeus ghebroet, tegenover paeps, zowel in Gö als in Pa. In 12:2 leest A: De Fransche moort was wel sijn werck; waar zowel Gö als Pa met (‘ook’) lezen. In 13:2 leest A:Vlissing, der Veer hem oock toeviel, dezelfde lezing als in Gö, tegenover Hollant, Zeelant in Pa: een lezing die men ook in latere drukken aantreft. In 14:4 tenslotte leest A: Voor tPaeus geloof niet hangen, tegenover Paeps, zowel in Gö als in Pa.

2.3 De ordening van de liedjes

Naast de tekstuele overeenkomsten en verschillen tussen de drie oudste edities vraagt ook de ordening van de teksten om aandacht. In Kuipers uitgave zijn de geuzenliedjes door de uitgever in chronologische volgorde gezet, naar de gebeurtenis(sen) waarop ze betrekking hebben, c.q. naar de datum waarop ze zijn ontstaan. Kuiper meende met zijn ordening ongetwijfeld te werk te gaan in de geest van de geuzenliedboekjes waarop hij zijn uitgave baseerde. De titel van de oudste uitgave die hij kende, uitgave A van 1581, luidde immers: Een nieu Geusen Lieden Boecxken, Waerinne begrepen is den gantschen Handel der Nederlantscher gheschiedenissen dees voorleeden Jaeren tot noch toe ghedragen; de voorrede van de drukker van een uitgave uit 1601 meldt dat de liedjes tot meerder gherief des sangers [...] al achtervolgende [zijn] gestelt al[so 't ge]schiet is en een latere druk, van 1616, vermeldt zelfs in de titel dat die Lieden op hun maete ende achter-

[p. 58]

een volghende Jaeren [zijn] gesteldt - maete moet in deze context misschien eerder worden opgevat als ‘inhoud’ dan als ‘versmaat’.

Door zijn ordening van de teksten, heeft Kuipers Geuzenliedboek in sterke mate het karakter gegeven van een geschiedenis van de opstand in de beleving van de mensen die de liedjes maakten en ze bij hun ontstaan zongen of lazen, en dat is ook het beeld van de geuzenliedboekjes dat in de literatuur ingang heeft gevonden.¹² Er is echter op dit beeld wel een en ander af te dingen. Wie zich in het Geuzenliedboek verdiept, of onverschillig welke van de oude uitgaven ter hand neemt, constateert al snel dat de volgorde waarin de oude uitgevers de liedjes plaatsten in veel opzichten sterk afwijkt van die van Kuiper en Leendertz.¹³ Dat de oude uitgevers het idee voor de geest stond met hun liedverzameling een soort geschiedenis van de opstand te leveren, lijdt gezien de titel van de uitgaven geen twijfel, en er is in de liedjes ook wel iets van een chronologische volgorde te vinden. Maar in de praktijk blijkt die chronologische volgorde veel minder strikt dan die van Kuiper. Er is zelfs aanleiding om te denken dat in de wijze waarop het materiaal is georganiseerd vooral een ordening in groepen is te herkennen, groepen die soms min of meer chronologisch zijn ingericht, soms eerder thematisch. Ik laat deze ordening hieronder zien.¹⁴

12 Zo bijv. nog in Porteman 2008: 75: ‘In alle uitgaven geven de liederen - in chronologische orde - een historisch overzicht van de fasen van de strijd [...]’. F.K.H. Kossmann heeft er al in 1926 op gewezen dat het Geuzenliedboek in feite een moderne reconstructie is. Zie Kossmann 1926: 185-206. Zie ook Grijp 1994.

13 Zie bijlage 1.

14 Zie ook bijlage 1.

1.

Als eerste - thematisch bijeengeplaatste - groep kan men laten gelden de vier boetpsalmen van Alva, van de hand van Laurens Reael, die in alle oude edities de verzameling openen: Kuiper 52, 53, 80 en 81. Aan deze groep kan worden toegevoegd de anonieme ‘tien geboden’ die Kuiper plaatst als lied 3 - dit conform de tekst van de inleiding van Pa, waarin Jan Canin, aansluitend op zijn tekst over de chronologie van de liederen opmerkt: Doch de 4. eerste psalmen Albani, ordentlick besluytende met die Catholicke 10. Gheboden, heb ick eensdeels om des naemswille, ten anderen oock, mits datse diep inde Materie treden, voorredewijs [‘bij wijze van voorwoord’] de eerste plaetse ghegheuen.¹⁵

15 Een intrigerende tekst. Wat betekent ordentlick? ‘Volgens de ordening’, of ‘zoals dat hoort’? Wat wordt bedoeld met om des naemswille? Canin eindigt met de woorden: Ende so daer yemant ware, die eenighe bequamer hadden, die hier by dienden, die wilse ons behandigen, want men sulck werck niet so volcomelick maken can, als wy selue wel we[n]sche[n].

2.

Na lied 3 volgt zowel in Gö als in Pa en A een thematisch georganiseerde groep liedjes die in A als opschrift hebben Hier beginnen de Liedekens van Paepken uut: drie bespiegelende liederen, waarvan de eerste twee typische strijdliederen zijn, het derde een spotlied op de katholieke geestelijkheid. Alleen het tweede lied is met enige zekerheid te dateren (1568), maar Kuiper zet de liederen in een heel andere volgorde dan in de bronnen, namelijk onder de liednummers 15, 33 en 18.¹⁶

16 Kuiper vermoedt dat 15 dateert van 1566. We kennen echter inmiddels een andere versie van dit lied, op een liedblaadje uit 1560: http://www.liederenbank.nl/liedpresentatie.php?zoek=23514&lan=nl.

[p. 59]

3.

Na 18 volgen in Gö en Pa, maar niet in A, opnieuw twee thematisch bijeengeplaatste liederen: 57 en 42, liederen die Kuiper alleen uit latere drukken kende, en die hij dateert begin jaren zeventig. De datering van 57 is twijfelachtig. Die van 42 (een lied van Reael) is gebaseerd op de dateringen in respectievelijk Kuipers editie Q en O. In de editie Göttingen is 42 ondertekend met Liefde vermacht al, fecit anno 1572. In de Parijse editie met Liefde vermacht al, fecit Anno. 1571.

4.

Als vierde groep zou ik willen laten gelden de reeks liederen 56, 27, 24, 111, 25, 26, 83 en 91: de eerste drie liederen en de laatste vier treft men aan zowel in Gö als in Pa en A; 111 ontbreekt in Pa. 56 is het kronieklied Madam van Parma die is ghelegen, dat de gebeurtenissen in de Nederlanden tot onderwerp heeft tot circa 1572. Het wordt gevolgd door een zevental klachten die Kuiper dateert op 1567, 1567?, 1575/76?, 1567, 1567, 1573 en 1573. De klachten lijken chronologisch geordend, met uitzondering van 111, dat Kuiper op 1575/76 dateert; Kuiper zelf wijst er echter al op dat het lied ook, net als 27 en 24, zou kunnen refereren aan het vertrek van de Prins van Oranje uit Antwerpen in 1567.

5.

Tot de vijfde groep zou ik twaalf teksten willen rekenen: 39, 37, 30, 31, 44, 40, 5, 43, 45, 35, 46 en 95. In de editie Gö zijn al deze teksten in deze volgorde aanwezig; in Pa ontbreken 35 en 95; in A 45 en 46. De liederen zijn inhoudelijk niet onder één noemer te brengen, maar lijken min of meer chronologisch geordend: ze worden door Kuiper respectievelijk gedateerd op 1570, 1570, 1568, 1568, 1571?, 1570, [1570],¹⁷ 1571, 1571?, 1569, 1572 en 1574. Uit het opschrift van 40 kan worden opgemaakt dat het gedacht is als een lied over het pardon van 1570; dat verbindt het met 43, dat over hetzelfde onderwerp gaat, en maakt aannemelijk dat de retrograde, die Kuiper telt als 5, als aanhangsel bij 40 moet worden beschouwd.

17 Ervan uitgaand dat 5 bij 40 hoort. Zie onder.

6.

De zesde groep bestaat uit 42 min of meer chronologisch geordende liederen, betrekking hebbend op de periode 1572-1575: 48, 49, 51, 79, 60, 54, 55, 65, 103, 61, 68, 62, 69, 71, 70, 72, 105, 78, 66, 82, 77, 84, 87, 82, 86, 88, 89, 90, 50, 92, 93, 94, 96, 97, 99, 102, een lied over Leiden dat niet in Kuiper is opgenomen, 104, 100, 106, 107, 101, 103, 85.¹⁸ De keuze uit liedjes in groep 6 is verschillend in Gö, Pa en A, en de liedjes staan niet in alle drie de edities in volledig dezelfde volgorde: lied 82 staat in Gö en Pa op een andere plaats dan in groep A; lied 103 - dat in Pa ontbreekt - heeft in Gö een achronologische plaats tussen 65 en 61, terwijl het in A min of meer staat waar men het verwacht, na 101.¹⁹

18 De liederen 103 en 82, die op twee plaatsen voorkomen, zijn twee maal opgenomen.

19 Zie voor het volledige overzicht bijlage 1.

[p. 60]

7.

Na lied 85 volgt in de edities A en Gö een kleine reeks bespiegelende liederen uit de periode 1573-1576: 73, 74, 63, 64, 1, 36 en 38. Hiervóór echter treft men in de edities Gö en Pa een aantal liederen aan die in editie A ontbreken: in Gö: 98, 104, 69, een lied over Alkmaar dat ontbreekt bij Kuiper en 108; in Pa: 108, 109, 110, 112, 113, 117, 114, 116, 127, 121 en 119. Men zou deze teksten kunnen beschouwen als een staart bij groep 6: liederen die ergens in de overlevering aan groep 6 zijn toegevoegd. De connectie wordt onderstreept door lied 104, dat in Gö tussen 98 en 69 is geplaatst, maar dat in Pa al voorkomt in groep 6: vóór lied 100.

8.

De hiervoor genoemde liederen 73, 74, 63, 64, 1, 36 en 38 komen zowel voor in Gö (na 108) als in A (na 85), maar niet in Pa. Het is een groep die betrekking heeft op gebeurtenissen die maar gedeeltelijk die van de groepen 6 en 7 overlappen: Kuiper dateert ze op 1573, 1573, 1573?, 1573, 1564, 1570? en 1570.

9.

Na lied 38 volgen in A drie liederen: 75, 17 en 58. In Gö volgen er acht: 9, 76, 75, 11, 16, 17, 2 en 58. Het zijn thematisch gegroepeerde liederen, die Kuiper niet met zekerheid kon dateren.²⁰ Ik zet ze apart als groep 9. De groep bestaat uit liederen met een militant protestantse inslag: 9, 76, 75 en 17 zijn spotliederen tegen de katholieke geestelijkheid; 11 en 16 richten zich meer specifiek tegen de paus; 2 zou ik willen typeren als een protestants strijdlied. De reeks wordt afgesloten met het fel protestantse kronieklied 58.

20 1566?, 1573?, 1573?, 1566?, 1566?, 1566?, 1565/66? en 1572. Lied 2 dateert Kuiper in 1665/66, maar het is inmiddels ook aangewezen in een bron uit 1558: http://www.liederenbank.nl/liedpresentatie.php?zoek=21279&lan=nl.

9a.

De liederen van groep 9 vertonen overeenkomst met, of maken deel uit van een groep liederen die in Pa een plaats hebben ná de hieronder te bespreken groep 10: 9, 76, 11, 13, 14 en 58. In de Pa-groep zijn ten opzichte van Gö en A de liederen 75, 16, 17 en 2 uitgevallen. Daarvoor in de plaats zijn gekomen de liederen 13 en 14, twee felle uitingen van antipapisme.

10.

Groep 10 bestaat uit 10 liederen uit de periode 1576/1577: 118, 120, 123, 122, 115, 130, 126, 124, 128 en 125. De groep is in geen van de drie bronnen compleet overgeleverd. In A bestaat hij uit 118, 120, 123, 122 en 130; in Gö uit 118, 120, 123, 122 en 115; in Pa uit 120, 126, 124, 128 en 125. Gö en A lopen grotendeels parallel, wat suggereert dat ze tot dezelfde familie behoren. Pa vormt een aparte reeks, die alleen bij 120 samenvalt met Gö en A. Opvallend is dat zowel 120 als 118, 123 en 122 liederen zijn van de dichter Sterlincx.

[p. 61]

11.

Groep 11 komt alleen in A voor en bestaat uit drie bespiegelende liederen, die Kuiper dateert in 1566: 19, 6 en 7. De groep wordt voorafgegaan door de zin: Tghene hier na volght en is noyt in eenighe Liedtboecken ghedruckt gheweest. Opvallend zijn 6 en 7, liederen waarvan we inmiddels weten dat ze waarschijnlijk zijn ontleend aan een verzameling spelen van Willem van Haecht uit 1564.

12.

Als twaalfde groep beschouw ik lied 137, het slotlied van A. Lied 137 heeft betrekking op een gebeurtenis uit 1581, het jaar van uitgave van deze editie.

13.

De laatste groep wordt gevormd door wat men zou kunnen beschouwen als het nawerk. In groep 13 zijn opgenomen de teksten 12, 34, 129, 132, 59, 47, 134, en vier teksten die niet in Kuiper zijn opgenomen. In Pa is het nawerk het uitgebreidst. Er zijn acht teksten opgenomen 12, 34, 59, 134, twee gedichten die niet in Kuiper zijn opgenomen, een liedtekst, 47, en een, ook niet in Kuiper opgenomen, ‘paskwil’. Lied 47, gedicht 134 en de paskwil staan aan het eind van het liedboek, vóór de narede van de drukker en het register, maar na een blanco-bladzijde (het eind van katern Q). De indruk die ontstaat is dat de drukker van Pa aan het eind van zijn boekje met de ruimte in de knoop is geraakt. De gang van zaken is misschien geweest dat hij had willen afsluiten met 58 (dat Pa met Gö en A gemeen heeft), maar dat hij, omdat hij (een nawoord en) een register wilde opnemen, gedwongen was een katern toe te voegen. Hij heeft dan eerst katern Q gevuld door een lied op te nemen dat hij misschien in eerste instantie had weggelaten (we kennen 47 uit latere drukken vanaf uitgave E, waar het een plaats heeft vóór lied 120) en door een extra gedicht op te nemen, 134 dat pas vanaf uitgave I weer in de overlevering opduikt; vervolgens merkte hij dat hij in zijn slotkatern nog ruimte had, die hij vulde door het niet van elders bekende paskwil af te drukken.

3 De stamboom van de geuzenliedboekjes

Zoals ik in de inleiding van dit artikel al stelde, meende Kuiper, op basis van onregelmatigheden in het opdrachtgedicht dat we aantreffen in zijn edities A, B, C, D, F, G, H en K, dat aan de oudste hem bekende editie A tenminste vier eerdere uitgaven vooraf waren gegaan, ω, ψ, χ en φ. Zijn redenering was dat de kern van het opdrachtgedicht wordt gevormd door de eerste vijftien regels, die een regelmatig rijmschema hebben, en die betrekking hebben op de tijd tot het vertrek van Alva en de komst van Requesens (1573). Deze regels zouden uit de oorspronkelijke editie stammen. De onregelmatige regels 16-35 zouden in latere, uitbreidende edities zijn toegevoegd. Hoe verleidelijk Kuipers redenering ook is, erg sterk is zij niet. Onregelmatigheden in het rijmschema van een opdrachtgedicht zijn een wel erg smalle basis om conclusies te trekken over de geschiedenis van een bron. Er kan van alles gebeurd zijn. Misschien is het gedicht nooit regelmatig geweest. Misschien is het door de uitgever van A of een van zijn voorgangers omgewerkt

[p. 62]

op een heel andere manier dan Kuiper vermoedt. Het is bijvoorbeeld helemaal niet onmogelijk dat er in de versie die we kennen na r. 20 drie regels zijn uitgevallen en dat het gedicht voordien althans tot de toenmalige regel 30 regelmatig was. En als Kuiper gelijk heeft, hoe verklaren we dan het ontbreken van - een eerdere versie van - het opdrachtgedicht in de sinds Kuipers werk gevonden edities Gö en Pa?

Kan er dan niets naders over de stamboom van de geuzenliedjes gezegd worden? Ik denk het wel. Ik meen dat de hierboven besproken ordening in groepen van de geuzenliedjes ons in staat stelt tenminste een aantal vermoedens te formuleren over de geschiedenis van de geuzenliedboekjes die geleid heeft tot de ons bekende edities Gö, Pa en A.

-	Het eerste vermoeden is dat er in de geschiedenis van de geuzenliedboekjes een stadium moet zijn geweest waarin aan het eind van het liederengedeelte een aantal vertegenwoordigers was opgenomen van de groep sterk ideologisch getinte liederen die ik heb aangeduid als groep 9, misschien beginnend met lied 9 en afgesloten door het kronieklied 58. Deze liederen werden voorafgegaan door een uitgebreide groep van min of meer chronologisch geordende liederen, waarvan de laatste moet zijn geweest lied 108, uit 1575: na 108 heeft Pa een reeks toevoegingen (de rest van groep 7, zie onder); zie voor groep 8 hieronder. Ik duid dit oudste identificeerbare stadium van het geuzenliedboek aan als α: een rechtstreekse voorvader van zowel Gö, Pa als A.
-	Na lied 58 van α werd in editie β een nieuw lied toegevoegd: 120, een lied van Sterlincx, Waeckt op ghy Nederlanden - misschien toen al in het gezelschap van 118, 123 en 122, ook liederen van Sterlincx: β kan op basis van deze liederen worden gedateerd op 1576. Het was de rechtstreekse voorvader van Gö en van A.
-	Niet een voorvader van Pa, want ergens in de familielijn van Pa, misschien door de uitgever van Pa zelf, werd lied 120 van het eind van groep 9 verplaatst naar het eind van de reeks chronologisch geordende liedjes. Als 118, 123 en 122 al deel uitmaakten van deze groep werden ze door de uitgever van Pa of zijn voorganger uit de verzameling verwijderd.

In de overlevering van β naar Gö en A werd de basisordening van β gehandhaafd. Er werden wel liederen toegevoegd:

-	Het lijkt erop dat in de overlevering naar Gö vóór 108 een tweetal liederen werd verplaatst, 104 en 69, en dat er een tweetal nieuwe liederen werd opgenomen: 98 en het niet in Kuiper opgenomen lied over Alkmaar.
-	In de overlevering naar A is, vóór 108, lied 103 verplaatst en is lied 85 toegevoegd.
-	Tussen 108 en groep 9 werd een kleine groep bespiegelende liederen opgenomen: groep 8.
-	Aan 120 werden 118, 123 en 122 toegevoegd, als die al niet deel uitmaakten van α, en werden verder toegevoegd de liederen 115 en 130.
-	De groepen 11 en 12 zijn toevoegingen die tot stand zijn gekomen nadat de lijn die leidde tot A zich van de lijn die leidde tot Gö had afgesplitst.

In de overlevering naar Pa, misschien door de uitgever van Pa zelf, werden aan het ‘basisrepertoire’ een aantal recente liederen toegevoegd:

-	Na 108 een aanzienlijke groep actuele liederen: 109, 110, 112, 113, 117, 114, 116, 127, 121 en 119; het meest recente van deze liederen is 127, van 1577.
-	Na 120 nogmaals een groep actuele liederen: 126, 124, 128 en 125.

[p. 63]

Van de gedichten lijken de nummers 12, 34, 59 en het niet in Kuiper opgenomen gedicht Hoort Amsterdammers al in α aanwezig te zijn geweest. De gedichten 129 en 132 zouden toevoegingen kunnen zijn nadat de lijn naar A zich van de lijn naar Gö afsplitste.

De stamboom ziet er daarmee als volgt uit:

Als de stamboom van A via β terugreikt naar α, dan is er, dat zal duidelijk zijn, nauwelijks een plaats te construeren voor Kuipers hypothetische edities ω, ψ, χ en φ, die terugreiken tot 1573/74. Wel is er natuurlijk de mogelijkheid dat er tussen de geïdentificeerde stadia van de overlevering nog allerlei andere edities in omloop zijn geweest.

Ook bij deze hypothese blijven er tal van onduidelijkheden. Met name de woorden waarmee Jan Canin, de uitgever van Pa, zijn editie afsluit blijven bij de hierboven gegeven voorstelling van zaken geheimzinnig: Beminde Sangher, nademael U.L den eersten en tweeden Druc is aengenaem beuonden, heb ick met meerder blijdt ghepoocht dese derdemael by na noch eens so veel (alsme speure can) rijcker ghemaeckt ende verdobbeleett [sic], ende meestendeel, met Summarie voor elc liet verciert, tot meerderen verstande der Historie, en des lustigen Sangers: daer met verstaende, dat [men] de Liedekes Historiwijs, so sy deen na dander geschiet zijn, in sulcker voegen gestelt sal vinden. Doch de 4. eerste psalmen Albani ordentlick besluytende met die Catholicke 10. Gheboden, heb ick eensdeels om des naemswille, ten anderen oock, mits datse diep inde Materie treden, voorredewijs de eerste plaetse ghegheuen. Opmerkelijk. De uitgever suggereert dat in deze derde druk voor het eerst de psalmen voorop zijn geplaatst. Dat editie Pa de derde uitgave is van een oorspronkelijk geuzenliedboek, en daarmee de stamvader van alle volgende edities, is echter in strijd met het feit dat de - twee jaar oudere - Göttinger editie al begint met de boetpsalmen en de ‘katholieke tien geboden’. Wat hier aan de hand is, is niet met zekerheid te zeggen. Denkbaar is dat Pa eigenlijk een vierde of latere druk is, waarin de narede is blijven staan van een eerdere derde druk; het is die derde druk die dateert van vóór het tijdstip dat α en β uiteengingen. Als dat zo is, hebben we sporen van een derde druk die dateert van vóór 1576 - en van een eerste en tweede druk die ons wel eens zouden kunnen terugvoeren naar de eerste helft van de jaren zeventig. Dit kan echter alleen steekhouden, als we aannemen

[p. 64]

dat Pa, ondanks dat hij de narede van de derde druk heeft gehandhaafd, rond de liederen 108 en 120 nieuwe, actuele liederen heeft opgenomen. Onmogelijk is dit niet. Het lijkt echter minstens zo aannemelijk dat Canin in zijn beide eerste uitgaven van het geuzenliedboekje een eigen beperkte selectie uit de geuzenliedjes heeft gegeven, en dat hij met deze derde, ‘verdubbelde’, en ‘chronologisch geordende’ uitgave uit 1578 zich - met een exemplaar uit de α-familie als uitgangspunt - in de hoofdstroom van de overlevering heeft gevoegd. Het vernieuwende van het vooropplaatsen van groep 1 is dan niet meer dan een vernieuwing ten opzichte van zijn eigen eerdere selectie van geuzenliedjes, waarin de liedjes van groep 1 of helemaal niet waren opgenomen, of althans niet de eerste plaats innamen.

4 De geschiedenis van de geuzenliedboekjes na 1581²¹

In de literatuur worden de geuzenliedjes vaak aangeduid als ‘historieliederen’ - een term die nog niet voorkomt in Kalffs Het lied in de middeleeuwen,²² maar die in zwang is geraakt sinds het werk van mevr. C.C. van de Graft.²³ Historieliederen, in de zin van liederen over historische gebeurtenissen, is voor de geuzenliedjes een ongelukkige term, niet alleen omdat maar een deel van deze liederen direct of indirect met historische gebeurtenissen in verband is te brengen, maar vooral omdat de term historieliederen onrecht doet aan het essentiële kenmerk dat al deze liederen wél gemeen hebben: de geuzenliederen zijn politieke liederen, liederen die stelling nemen in de politieke strijd van de tijd waarin ze werden gedicht. De geuzenliedboekjes zijn bundels van politieke liedjes en gedichten. Hun doel is propaganda voor het nieuwe geloof, via een stortvloed van strijdliederen, spotliederen, klachten en aanklachten, gecombineerd met liederen over actuele gebeurtenissen - die dikwijls nadrukkelijk zijn ingekleed als exempels van gods werken.

Er is over de geuzenliedboekjes wel gesproken als een ‘nationaal epos’ en voor de drie oudste edities, die uit Göttingen van 1576 (Gö), die uit Parijs van 1578 (Pa) en de oudste aan Kuiper bekende editie A van 1581, is die aanduiding zo gek nog niet: een epos dat militante godsvrucht combineert met een rauw naturalisme van soms shakespeareaanse allure. De onbekende die als eerste liedteksten verzamelde en ze plaatste in de oorspronkelijke (en sindsdien meer dan eens gewijzigde) volgorde, heeft een verbazend krachtig beeld geschapen van het lijden en strijden van het godsvolk; van hun afschuw van de paus - de antichrist, de belichaming van satan - en zijn handlangers: de verachtelijke katholieke geestelijkheid en de snode dienaren des konings. De geuzenliedjes waren propaganda door de natie en voor de natie, en de kracht van deze propaganda was dat ze door de geschiedenis leek te worden bevestigd. Het is dan ook niet verwonderlijk dat het grootste deel van de ‘canonieke geuzenliedjes’ uit de drie oudst bekende uitgaven in de latere generaties geuzenliedboeken zorgvuldig in stand wordt gehouden en, je mag wel zeggen, gekoesterd. De liedjes vormen een nationaal erfgoed waarin de nationale identiteit werd vormgegeven.

21 Dit deel van het artikel bouwt voort op de editie van de liedjes door Kuiper en Leendertz.

22 Kalff 1884.

23 Van de Graft 1904.

[p. 65]

Maar hoe zit het precies met die latere generaties? Gewapend met de inzichten uit de eerste helft van dit artikel, loont het de moeite nog eens langs te lopen wat Kuiper en vooral Leendertz²⁴ te melden hebben over de drukken van de geuzenliedboekjes die zijn verschenen na Kuipers editie A van 1581.

24 Zie Geuzenliedboek ii: 366-370; 370-384.

4.1 Latere loten van de familie A

De een na oudste druk uit het corpus dat Kuiper heeft bestudeerd, zijn druk B (1588), hoort kennelijk tot de familie A. In deze druk zijn in totaal 67 teksten opgenomen, dat zijn er nogal wat minder dan in Gö (95), Pa (91) en A (77). B is kennelijk een verkorte uitgave, maar het lijdt geen twijfel dat zij is gebaseerd op A (dat overigens ook zelf al trekken heeft van een verkorte uitgave): alle teksten staan in de canonieke volgorde van A, maar ten opzichte van A is er een aantal weggelaten en er hebben inkortingen plaatsgevonden. Voor wat er is weggelaten, wordt wel een aantal teksten toegevoegd. Het zijn teksten waarin de prins van Oranje steeds de hoofdrol speelt: twee gedichten en een lied over Oranjes begrafenis. De liedjes van B eindigen met een kronieklied, over de gebeurtenissen tijdens de opstand van 1566 tot 1584. B lijkt een uitgave ter nagedachtenis aan de prins. Gezien de datering, 1588, zou men kunnen vermoeden dat het een herdruk is van een liedboekje uit de jaren '84 en '85 toen de dood van de prins actueel was.

Druk C (1592) is, zoals al door Kuiper en Leendertz opgemerkt, samengesteld op basis van B, maar biedt wat meer ruimte: in plaats van de 80 bladen van B heeft C er 88: de druk volgt de keuze van liedjes van B getrouw tot lied 137, over het ontzet van Steenwijk. Daarna benut de uitgever van C de extra ruimte om de volgorde van de teksten enigszins te veranderen en nieuwe teksten toe te voegen. Hij lijkt daarbij improviserend te werk te zijn gegaan: na 137 laat hij in eerste instantie de gedichten 129, 131, 132 weg, en handhaaft hij het gedicht over de dood van Oranje (139), en het lied over Oranjes begrafenis (140). Vervolgens neemt hij een reeks actuele liederen op: een omvangrijk lied over de ondergang van de Armada (145) en een reeks liederen over de militaire successen van Maurits in 1591 (151, 150, 152 en 153), waarna hij het kronieklied opneemt waarmee B afsluit (141) en een nieuw kronieklied toevoegt dat zich concentreert op de gebeurtenissen van 1588, 1589, 1590. Misschien omdat hij hierna nog ruimte overhad, neemt hij vervolgens een felrealistisch lied op van Bisdom uit 1589, over de muitende soldaten bij Geertruidenberg en - opmerkelijk - twee veel oudere liederen: het uit 1564 daterende bespiegelende lied 6, uit groep 11, dat B wel had gehandhaafd, maar dat C in eerste instantie had weggelaten, en lied 29, eertijdts gemaeckt by Jan Comen van Delft, een klacht over de komst van Alva, dat we hier voor het eerst in een geuzenliedboek aantreffen. Druk C wordt vervolgens alsnog afgesloten met de gedichten 129, 131 en 132.

Druk D van 1598 volgt, zoals Kuiper en Leendertz al aangeven, druk C, met dien verstande dat tussen lied 29 en het eerste van de afsluitende gedichten drie nieuwe actuele liederen zijn ingevoegd: 161, een nieuw kronieklied dat gebeurtenissen behandelt tussen 1588 en 1597; een daverend loflied op de heldendaden van Maurits; 160, een spotlied waarin Albert van Oostenrijk zich beklaagt over Mau-

[p. 66]

rits' krijgsdaden tussen 1595 en 1597; en 159, een lofzang op Maurits' successen in 1597.

Druk F (1603) en G (1610) drukken D na en ook H (1614) en K (1621) kan men beschouwen als nakomelingen van D. Zoals Kuiper en Leendertz aangeven, is H wat krapper opgemaakt dan D, F en G, wat de drukker noodzaakte hier en daar te snoeien; H laat vier liederen weg: 102, een van de liederen over het ontzet van Leiden; 153, de klacht van Parma; en de oude liederen 6 en 29. Wel vond hij ruimte om twee nieuwe liederen op te nemen: in groep 6 werd plaats gevonden voor een lied dat een gebeurtenis uit 1573 tot onderwerp heeft: 61, over de tragische gebeurtenissen bij het beleg van Haarlem (een lied dat we al kennen uit Pa); en als actuele toevoeging werd lied 168 opgenomen, een lied van Bisdom over de slag bij Nieuwpoort, waarin Maurits' lof niet wordt gespaard. K volgt, zoals Kuiper en Leendertz aangeven, H, met dien verstande dat 53 (een van Alva's boetpsalmen), 71 (een lied over de slag op de Zuiderzee in 1573) en 64 (een klacht van de paapsen) zijn vervangen door lied 1 (het lied over Fabritius dat na A en B uit de drukken was verdwenen), lied 72, Maximilianus de Bossu, en een nieuw actueel lied, 178, over de eerste maritieme heldendaad van de zeventiende eeuw, Heemskercks raid op Cadiz in 1607.²⁵

25 De nog niet aan Kuiper en Leendertz bekende editie uit Gdansk, heb ik niet kunnen bestuderen: de plaats in de overlevering moet nader worden bepaald. De evenmin aan Kuiper en Leendertz bekende Utrechtse druk van Jan Amelisz. uit 1614 (ub Amsterdam 2008E16:1) hoort ongetwijfeld tot de familie A. Opvallend is dat in deze druk tussen 84 en 86 lied 126 is ingevoegd, over de belegering van Vreeborgh ende het Slot tot Utrecht, dat we kennen uit de Parijse editie (ook in I van 1616): enig chauvinisme was de Utrechters ook in de zeventiende eeuw niet vreemd.

4.2 De familielijn van Pa: uitgave E

De drukken B, C, D, F, G, H en K horen allemaal onmiskenbaar tot de familie A. De liedboekjes houden in grote lijnen de canon volgens deze familie in stand, in wezen in de verkorte vorm waarin we die uit B kennen. Wel voegen de diverse drukken nieuwe actuele liederen toe. De meeste nieuwe liederen zijn lofliederen op Maurits, waarin persoonsverheerlijking niet ver weg is. Opvallend is daarnaast het verschijnen van twee maritieme liederen: het omvangrijke lied over de Armada, dat in alle drukken na B zijn plaats behoudt, en in K het relaas over Heemskercks succes bij Cadiz.

Maar lang niet alle drukken na 1581 horen tot de familie A. Ook een andere lijn van overlevering heeft in de geschiedenis van de geuzenliedboeken sporen nagelaten. De oudst bekende druk waar we in dit verband naar moeten kijken is druk E van 1601. Editie E verschilt van de boekjes uit de familie A doordat hij nogal wat omvangrijker is: 108 bladen, met niet minder dan 86 liederen en gedichten. Kuiper en Leendertz - die het (in de British Library berustende) exemplaar niet zelf hebben kunnen zien - menen dat de druk ‘onmiddellijk of middellijk’ naar A is bewerkt. Het ten tonele verschijnen van de edities Gö van 1576 en Pa van 1578 maakt echter duidelijk dat de situatie anders ligt. Het sterkste argument dat E niet in de traditie van A staat, is te vinden in de plaatsing in E van de liedjes 9, 14 en 58, liedjes die ik in het eerste deel van dit artikel tot groep 9 heb gerekend: een groep die, buiten de E-familie, alleen in α en in Pa ná lied 120 is geplaatst. De plaatsbe-

[p. 67]

paling van E kan zelfs nog wat nauwkeuriger. De keuze van de liedjes van E stemt voor het grootste deel nauwkeurig overeen met Pa, en met name opname van de liederen 110, 112, 114 en 116, die nog niet tot α kunnen hebben gehoord, is een sterk argument dat E tot de familielijn van Pa hoort. Behalve Pa of een liedboek uit de familie Pa moet de samensteller van E echter ook toegang hebben gehad tot een liedboek uit de familie A. In E zijn de liederen 6 en 7 opgenomen, van Willem van Haecht uit 1564, liederen die deel uitmaken van de in A aan de overlevering toegevoegde groep 11; en de gedichten 132 en 139, waarvan we 132 kennen sinds A, 139 sinds B. Lied 47, dat niet in Gö en A voorkomt, en dat in Pa een plaats heeft gekregen tussen de gedichten, is in E opgenomen vóór lied 120.

Behalve de liederen uit de overlevering, heeft de samensteller van E ook een aantal actuele liederen opgenomen. Na lied 58 en vóór de liederen 6 en 7 neemt hij er een zestal op: 146, een bespiegelend lied over de nederlaag van de Armada; 147, het ook uit C bekende lied van Bisdom over de Bergse soldaten; 148, over de inname van Breda; 155 over de raid op Cadiz; 157, een aanklacht tegen Brabant en Vlaanderen en 154, een lied over de inname van Geertruidenberg, vier jaar na de gebeurtenissen beschreven in 147. Na lied 6 en 7 zijn (misschien in een volgende druk) toegevoegd: 141, het al in A voorkomende kronieklied over de gebeurtenissen van 1566-1584; 149, het ook in C e.v. op 141 volgende kronieklied; 166, een klacht over het verlies van de Schans St. Andries in 1600; 168, over de slag bij Nieuwpoort; 171, een in de ik-vorm verteld lied over een maritieme raid op Antwerpen; en 172, over het verraad van Vlissingen in 1601.

4.3 De familie E

E is een editie die hoort tot de familie Pa, maar die naar alle waarschijnlijkheid tevens gebruik maakt van een exemplaar uit de familie A.E staat zelf ook aan de basis van een nieuwe lijn. Van E kennen we diverse nakomelingen, allemaal later uit de zeventiende eeuw.²⁶ N (Jan Jacobsz. Palesteyn, Enkhuizen, 1625) baseert zich op E maar neemt aan het eind een reeks liedjes op over oudere gebeurtenissen: 164, een spotlied op La Barlotte uit 1599; 174, over een aanslag op Oostende in 1602; 175, over de veldtocht van Maurits in Brabant in 1602. Na dit lied de tekst: Finis. Hier eyndet Geuse Liedeboeck, en een herstart op een nieuw blad: Hier volgen noch sommige liedekens die voor desen in ander boecken uytgelaten zijn, ende van den sangher begheert worden [...]. De extra liedjes zijn lied 1, dat hier, na A en K, ten derden male zijn opwachting maakt in de geuzenliedboekjes; 73, een dialoog tussen Enkhuizen en Amsterdam dat we hebben leren kennen in Gö, A, B, C, D; 140, het lied over de begrafenis van Willem van Oranje, dat ook in de lied-

26 De oudst bekende zou kunnen zijn de (nog niet aan Kuiper en Leendertz bekende) editie van Peeter Verhaghen, Dordrecht 1611, die wordt bewaard in de Bayrische Staatsbibliothek onder Rar. 145: Een nieu Geusen Lieden-boecxken, Waer in begrepen is, den gantschen handel der Nederlanden, in voorleden Jaren tot noch toe gheschiet, dewelcke eensdeels onderwijlen in druck uytghegaen, ende met meer andere by een ghevoeght zijn. Mitsgaders ooc noch sommige schoone Refereynen, ten selven propooste dienende, hier achter by ghestelt. Nieuwelijcx vermeerdert ende gecorrigeert. [houtsnede Viue le Gues] Vive Dieu, La Santé du Roy, & la Properité [sic] des Geus. 1611. Van dit boekje heb ik alleen de titelpagina en het register gezien. De editie 1611 voegt aan E toe de liederen 140, 158, en, het meest recente, 167, over de slag bij Nieuwpoort. Ten opzichte van E ontbreken 18, 25, 26, 91, 39, 5, 87, 90 en 6. 14 en 141 schijnen een nieuwe plaats te hebben gekregen.

[p. 68]

boekjes uit familie A tot het vaste repertoire hoort; 64, dat ook aan een boekje uit de familie A lijkt ontleend; en 19, Slaet op den trommele, eveneens horend tot het repertoire van de familie A.²⁷

Zoals Leendertz al heeft gesignaleerd²⁸ moet ook O (waarschijnlijk Dordrecht, 1626) gebaseerd zijn op E. Zijn aanname dat O is gebaseerd op een herdruk van E waarin de liederen 164, 174, 175, 1, 73, 140, 64 en 19 voorkwamen lijkt mij niet houdbaar.²⁹ O vaart ten opzichte van E een eigen koers: hij laat vier liedjes vervallen: 25 en 26, 87 en 6.³⁰ Tussen 14 en 58 voegt O een spotlied op de paus toe, 4, dat hier voor het eerst in een geuzenliedboek zijn opwachting maakt. En aan het eind voegt hij zes liederen toe: 140, het lied over de begrafenis van Oranje (dat het deelt met o.a. N); 158, een lied van Bisdom dat betrekking heeft op het jaar 1597; 167, een lied over de slag bij Nieuwpoort; 159, over de veldtocht van Maurits in 1597 (al bekend uit D); 204, een kronieklied over de periode 1597-1618; en 162, een met Dordrecht in verband te brengen loflied/refrein op de Batavieren in het algemeen en prins Maurits in het bijzonder.³¹ Druk P (Wed. Andries Reyers, Dordrecht 1629) volgt O nauwkeurig met dien verstande dat tussen 204 en 162 een nieuw lied, 233, wordt ingevoegd: Komt Fama nu ter eeren, een actueel loflied op de inname van Den Bosch in 1629.

Q en R (Amsterdam 1640-45) komen overeen met N, maar laten de liederen 175 en 73 weg, en verrassenderwijs ook lied 3, het lied over de tien geboden. T (Dordrecht ca. 1643) komt ook overeen met N maar laat 40, 97, 104, 9, 6, 172, 175, 73, 64 en 19 weg. U (Dordrecht 1645) volgt N maar laat 175 en 73 weg. X (Dordrecht 1659) en Z (Dordrecht 1668) volgen T, evenals AA (Amsterdam 1671), dat echter na 99 lied 167 invoegt, en na 1 lied 165; BB (Amsterdam 1683) volgt AA. CC (Utrecht 1683) en DD (Dordrecht 1687) worden door Leendertz getypeerd als een nadruk van AA of BB, met weglating van zeven liederen (171, 12, 34, 139, 132, 164 en 174) en een deel van 190. In plaats daarvan zijn er vier liederen uit de canon toegevoegd: 40, 69, 103, 123, en twee die in de lijn van A aan de canon zijn toegevoegd: 153 en 161. Leendertz signaleert nog dat CC bij vier liederen uit de canon, 3, 24, 102 en 108 enige verzen heeft ‘bijgevoegd’.

Uitgave W (Amsterdam 1656) wordt door Leendertz getypeerd als een nadruk van Q of R, waarbij 23 liedjes zijn overgeslagen en aan het eind 13 bijgevoegd: 177, over de raid op Cadiz in 1607; 180, over het bestand in 1609; 194, over gebeurtenissen in Utrecht in 1618; 210 en 211, over het ontzet van Bergen op Zoom in 1622; 228, over de zilvervloot; 232, over de verovering van Wesel in 1629; 230, over het beleg van Den Bosch; 234, over de inname van Pernambuco in 1630; 242 over Breda, 1637; 246 en 247 over de verovering van Sas van Gent in 1644; en 252 over de uitvaart van Frederik Hendrik in 1647. IJ volgt W.

27 Leendertz postuleert op basis van de inrichting van N dat er tussen E en N nog tenminste twee drukken liggen: E* en E**. De editie 1611, waarin 1, 73, 64 en 19 niet voorkomen, maar 140 wel, maakt duidelijk dat de werkelijke situatie ingewikkelder was.

28 Geuzenliedboek ii: 377-78.

29 Hij baseert zich daarbij op het voorkomen in O van lied 140. 140 treft men evenwel ook al aan in de editie van 1611.

30 Cf. de liedjes die zijn weggelaten in de (Dordtse) editie van 1611.

31 De eerste vier ook toegevoegd in de editie van 1611.

[p. 69]

Opvallend is dat in de nakomelingschap van E de actualiteit geen grote rol lijkt te spelen. N uit 1626 geeft geen liederen die recenter zijn dan 1602; O van 1626 pakt alleen uit met het kronieklied 204 dat loopt tot 1618; W uit 1656 volgt de geschiedenis tot het overlijden van Frederik Hendrik, negen jaar eerder. Alleen P uit 1629 heeft een lied op de recente inname van Den Bosch (233). In de rest van de nakomelingschap van E wordt de pretentie van actualiteit geheel verlaten. Er is hier echter iets aan de hand. Q en R zijn uitgaven uit circa 1640, van Broer Jansz, die in die tijd stadsdrukker was in Amsterdam. In Q is sprake van een tweede Deel, dit Jaer eerst in druck uytgegeven. In R wordt onder het register op 112r aangegeven dat een tweede deel [...] mede te bekomen is tot Amsterdam bij Broer Jansz ende Ot Barentsz Smient. De uitgave van Smient moet de editie S zijn, die hieronder ter sprake zal komen.

Alle liedboeken uit de E-familie na R spreken op de titelpagina van een tweede en derde deel: de Dordtse editie T van 1643 spreekt van het tweede en derde deel, dit Iaer eerst in druck uyt-gegeven. Als deze delen inderdaad hebben bestaan, is het opmerkelijk dat er geen exemplaren van zijn overgeleverd.

4.4 Uitgave I en liedboekjes uit de familie I

Editie I (Gerrit van Breugel, Amsterdam 1616) neemt in de overlevering van de geuzenliedboekjes een bijzondere plaats in. In deze uitgave in twee delen (in totaal 192 bladen) wordt voor het eerst een poging gedaan de geuzenliedjes radicaal te herordenen. Bij deze herordening zijn hier en daar nog sporen herkenbaar van de edities die de uitgever bij het samenstellen van zijn verzameling heeft gebruikt. Een analytisch overzicht van de inhoud van de bundel is als bijlage bij de tekst van dit artikel gevoegd.³²

De uitgever van I beweert dat hij zijn liedjes op hun maete en achtereenvolghende Jaeren [heeft] gesteldt, waarmee hij wel bedoeld zal hebben dat hij ze heeft geordend op inhoud en datum. Naar moderne maatstaven wordt deze claim niet gerealiseerd, maar het streven is herkenbaar. In feite kan I het best worden beschouwd als een nieuwe ‘compositie’ van het geuzenliedboek, waarin nog sporen van oudere ordeningen te herkennen zijn. De uitgever van I heeft bij het samenstellen van de bundel ongetwijfeld zelf geuzenliederen verzameld: niet minder dan 18 liedteksten duiken in I voor het eerst in de overlevering op: 28, 32, 4, 8, 138, 133, 144, 142, 154, 155, 158, 167, 166, 168, 171, 135, 179 en 182. Hij zal echter ook gebruik hebben gemaakt van diverse bestaande edities. Onder zijn bronnen lijkt zich een uitgave te hebben bevonden uit de familie Pa, die dichter bij E lag dan bij Pa. Een vertegenwoordiger van de E-familie kan dit niet geweest zijn: I heeft ook liedjes die in de canon alleen voorkomen in Pa, maar die niet in E zijn opgenomen.³³

Opmerkelijk is tenslotte de geringe rol die de actualiteit in editie I lijkt te spelen. Alleen in groep 38 geeft I twee liederen die op het moment van verschijnen min of meer actueel waren: lied 179 weerspiegelt het enthousiasme over Heemskercks succesvolle raid op Cadiz; lied 182 is een buitenbeentje: niet alleen doordat hier de

32 Zie bijlage 2.

33 Dit in tegenstelling tot de aanname van Leendertz dat I onder andere op E is gebaseerd.

[p. 70]

Europese politiek nadrukkelijk zijn intrede doet, maar ook omdat het lied de gebeurtenissen lijkt te beschrijven vanuit een katholiek gezichtspunt.³⁴

In 1620-1622 vervaardigde Van Breugel een ongewijzigde herdruk van I, namelijk J. In 1624 kwam Barend Otsz., eveneens in Amsterdam, met een herdruk L waarin deel i ongewijzigd bleef, maar waarin in deel ii na 182 zeven teksten zijn toegevoegd met krachtige actuele propaganda: 209 behandelt een strooptocht van Frederik Hendrik in Brabant in 1622; 212 een aanslag van Spinola op Bergen op Zoom in 1622; 213 de daaropvolgende overgave van Steenbeek; 222 de raid van Hendrik van den Berg op de Veluwe in 1624; 197, 192 en 189 behelzen interne propaganda, vóór de stadhouder en tegen de Arminianen. 189 is geen lied maar een ‘refrein’. Van druk M uit Dordrecht 1624 deelt Leendertz mee dat het een onveranderde herdruk is van L.³⁵

34 Het lied behandelt de moord op de Franse koning Henri iv in 1610. Henri was opgevoed als calvinist, maar zwoer bij zijn kroning het protestantisme af: Paris vaut bien une messe. Strofe 18: Daerom laet ons met verstanden / Bidden dat den Heer ons Landen / Doch bewaer voor eenich verraet, / Soo wel die arme als de Rijcken / Alle vrome Catholijcken / Dat hy ons in noot bystaet. Kuiper: ‘Is hier het lied van een Katholiek in het Geuzenliedboek verdwaald?’ De zinsnede over de katholieken kan echter ook worden opgevat als een oproep aan ‘vrome katholieken’ om zich goede vaderlanders te betonen.

35 Ik volg Leendertz/Kuiper; heb de verhouding tussen L en M niet zelf bestudeerd. De bij Grijp vermelde, niet aan Kuipers en Leendertz bekende editie van J.E. Cloppenburgh, Amsterdam 1624, staat in stcn vermeld als een andere uitgave van L.

4.5 Het geval S

Uitgave S, ergens rond 1640-45 vervaardigd door Otto Barentsz. Smient, in Amsterdam, is hierboven, bij de bespreking van Q en R (van Broer Jansz.), al even ter sprake geweest. S is een bijzonder geval. Smient kondigt het aan als vervolg op de uitgaven van Broer Jansz. en hemzelf, en op de uitgave van zijn vader, Barend Otsz.: kennelijk het op I gebaseerde liedboek L uit 1624 dat hierboven ter sprake is geweest. In het nawoord van Broer Jansz.' editie R wordt meegedeeld dat het tweede deel van 't Geuse Liedt-boeck [...] mede te bekomen is tot Amsterdam bij Broer Jansz. ende Ot Barentsz. Smient. Blijkbaar werkten de heren samen. Maar hoe het precies zat, is lastig te doorgronden: Smients eerste deel is niet overgeleverd, en van Broer Jansz.' tweede deel kennen we ook geen exemplaren. Het is zelfs de vraag of Jansz. met zijn aankondiging een eigen tweede deel adverteert, of alleen meedeelt dat hij exemplaren van Smients editie S te koop heeft. Hoe dit ook zij, Smient heeft in de voorrede bij zijn tweede deel intrigerende dingen te melden. Kennelijk kende hij tweede delen van het geuzenliedboek die niet bevredigend waren. Hij deelt mee dat hem al lang was gevraagd met een tweede deel te komen, maar dat hij, toen hij een tweede deel in handen kreeg dat over langhe tyt gedruckt was, merkte dat het grotendeels samen viel met het eerste deel: dat het vermengelt was met het eerste deel, so datter geen vijf-en-twintigh Liedekens in stonde, ofse waren in 't eerste deel. Dat kon hij beter. Wat die ‘lang geleden gedrukte’ tweede delen waren, weten we niet. Leendertz heeft echter laten zien³⁶ dat S niet zo maar een vervolg is op het liedboek dat zijn vader Barend Otsz. in 1624

36 In Het Geuzenliedboek, ii: 378-379.

[p. 71]

had uitgegeven, maar dat het is samengesteld met een exemplaar van het (tweedelige) liedboek L op tafel.

Toch lijkt Smient met zijn editie S een heel nieuwe dimensie aan de geuzenliedboekjes te geven. S is een verzameling van 74 liedjes en gedichten, en het is de oudst bekende bron waarin de gedichten niet meer achter de liedjes worden geplaatst, maar ertussen. Van de opgenomen teksten behandelen de eerste 51 (tot en met het lied met Kuipers nummer 136) gebeurtenissen vanaf het begin van de opstand tot 1600, grotendeels ontleend aan de canon zoals die verschijnt in de traditie van I; terwijl de laatste 23 (vanaf 165) gebeurtenissen tot onderwerp hebben uit de jaren tot de dood van Maurits. Interessant is dat bij deze latere liederen de strijd tegen Spanje langzamerhand uit beeld lijkt te verdwijnen: 182 is een versie van het lied over de moord op Henri iv, dat we ook uit de I-traditie kennen; in 184 en 185 wordt het huwelijk van Frederik van de Palts in Amsterdam bezongen; 188 behandelt een zeeslag bij Malakka; 191 en 199 behandelen de strijd tegen de Arminianen en het proces van Johan van Oldenbarnevelt; 219 en 220 onderhandelingen met de Duitse keizer in 1623; 223 en 224 maritieme staaltjes in de west en in het oosten; het laatste lied, 226, betreurt de dood van de stadhouder.

Van de laatste 23 teksten zijn er nog vier ontleend aan L; 19 teksten zijn niet uit andere bronnen bekend: ze zullen, conform wat Smient in zijn voorrede meedeelt, door hemzelf zijn verzameld. Opmerkelijk is dat er in S kennelijk niet wordt gestreefd naar actualiteit: de meest recente gebeurtenissen die worden behandeld dateren uit de tijd van Maurits. De doelstelling van Smient, die door Leendertz wordt getypeerd als ‘een goed zakenman’, was kennelijk Orangistisch gekleurde geschiedschrijving voor de massa.³⁷

37 Dat er van S eerdere edities hebben bestaan is niet waarschijnlijk: Smient zelf was nog niet lang op de markt; de editie van zijn vader, L van 1624, volgt I en geeft weliswaar aanvullend daarop zeven actuele liederen uit de eerste decennia van de zeventiende eeuw, maar van die liederen hebben alleen 212 en 213 S gehaald. In de titel van de aan S gerelateerde uitgaven Q en R is sprake van een tweede deel dat dit Jaer eerst in druck [is] uytgegeven.

4.6 Het Bossche geuzenliedboek

Aan het eind van de voorrede kondigt Smient echter een vervolg aan, mits er in de markt belangstelling voor is: een derde deel, beginnende met de geluckige Regeringe van sijn Hoogheyt Frederick Hendrick [...] ende eyndigende met den teghenwoordighen tijt. Kuiper en Leendertz meenden dat deze uitgave, als zij er al gekomen was, verloren was gegaan. Wel kenden zij een uitgave uit de achttiende eeuw, Het Nieuwe Bossche Geuse lied-Boeck, Anders genaemt, Oranjens Triumph-Liedekens. Beplant met alle Victory-Gezangen tot Lof van zijn Doorluchtige Hoogheyt, Frederik Hendrik, van Nassouw [...].³⁸ Kuiper en Leendertz hebben het ‘Bossche geuzenliedboek’ niet in hun standaardeditie opgenomen: het getuigde ‘wel van groote vaderlandsliefde en Oranjegezindheid’, maar was toch geen eigenlijk geuzenliedboek. De belangrijkste reden zal wel geweest zijn dat van dit liedboek alleen een uitgave van veel later datum bekend was. Inmiddels is echter een editie van ditzelfde liedboek opgedoken uit 1663, t' Amsterdam, gedruckt by Otto Barentsz. Smient: Nieu Bossche Geusen Lied-boeck, va[n] onsen [ed]elen

38 Zie Geuzenliedboek ii: 383.

[p. 72]

Prins van Orangien, Fredrick Hendrick van Nassouw. Op sijn vrome daden, die Hy, gedurende sijn leven, bedreven heeft; den letsten druck vermeerdert en verbetert. Het lijdt weinig twijfel dat we hier een druk voor ons hebben van het derde deel dat Smient circa 1640 in het vooruitzicht stelde. In het Bossche geuzenliedboek zijn geen gedichten opgenomen, alleen 43 liedteksten, zonder pretentie van chronologisering, maar alle aansluitend op de dood van Maurits, en daterend uit de tijd van Frederik Hendrik, met uitzondering van het slotlied dat de vrede van Münster tot onderwerp heeft. De liedjes van het Bossche liedboek behoren uiteraard geen van alle tot de canon. Er zijn maar zes teksten die door Kuipers en Leendertz zijn opgenomen: van 228, 229, 230, 235, 236 en 242 treft men versies aan, in W en in de editie V die hieronder nog de revue zal passeren. Het Bossche geuzenliedboek hoort duidelijk tot dezelfde nieuwe generatie van geuzenliedboeken waarvan S de oudste representant is: Kuiper en Leendertz zouden het ongetwijfeld in hun standaarduitgave hebben opgenomen als in hun tijd de editie uit 1663 bekend was geweest. Het Bossche geuzenliedboek van 1663 is opgenomen in de Nederlandse Liederenbank.³⁹

39 http://www.liederenbank.nl/bronpresentatie.php?zoek=1015648&lan=nl. De tekst is te raadplegen via dbnl.

4.7 Het geval V

Over opname van V (Haarlem 1645; 55 liederen en drie gedichten) in de standaardeditie heeft Kuiper geaarzeld.⁴⁰ Leendertz heeft evenwel terecht opgemerkt dat het op de titelpagina (en in de inleiding) wordt geafficheerd als het derde deel van het geuzenliedboek: Een Nieu Geuse Liedt-Boeck, Waer in begrepen is den gheheelen handel der Nederlantsche Oorlogen vanden Jare 1560 tot op het Jaer 1645. [...] By een versamelt door Jacob Lievensz. van Rogge. 't Derde deel. [...] Het lijdt weinig twijfel dat we hier te maken hebben met een derde deel, vergelijkbaar met de derde delen die kennelijk verloren zijn gegaan bij de uitgaven T, U, W, X, IJ etc., en analoog aan het Bossche geuzenliedboek. Met dit Bossche liedboek heeft het niet opvallend veel gemeen: alleen de al genoemde liederen 228, 229, 230, 235, 236 en 242, waarvan 228, 230 en 242 ook in W figureren en in IJ. Verder in W en IJ: 177, 180, 194, 210, 211, 232, 234, 246 en 247. 180 komt behalve in V, W en IJ ook voor in S. Verder in S: 165 (dat behalve in S ook voorkomt in AA-DD), 182 (dat behalve in S ook voorkomt in I, J en M), 191 en 199. V telt niet minder dan 36 liederen en drie gedichten die hier voor het eerst in een geuzenliedboek verschijnen. Van de liederen hebben er 24 betrekking op gebeurtenissen uit de tijd van Maurits; 12 behandelen de tijd tot 1645. De sfeer in deze verzameling lijkt sterk op die in het tweede deel van Smient: de heldendaden van de prinsen worden bezongen; de maritieme verrichtingen bij Cadiz, Pernambuco en Duins passeren de revue; de internationale politiek komt niet minder dan vijf keer uitgebreid aan de orde; en vooral de interne politiek houdt de gemoederen bezig: de strijd tegen de Arminianen en de kwestie rond de waardgelders (in zes liederen!), het proces van Oldenbarnevelt (drie keer), en de aanslag op Maurits van 1623 (ook drie keer).

40 Geuzenliedboek i: xxix.

[p. 73]

5 Nogmaals de stamboom

Kuiper en Leendertz hebben in 1924/25 met hun uitgave van de geuzenliedjes baanbrekend werk verricht. Doordat sinds het begin van de vorige eeuw diverse nieuwe exemplaren van het geuzenliedboek boven water zijn gekomen, is het inmiddels echter mogelijk hun bevindingen op nogal wat onderdelen bij te stellen. Niet alleen op de voorgeschiedenis van de geuzenliedboekjes wordt, met name door de ontdekkingen van exemplaren uit Göttingen en Parijs, nieuw licht geworpen, ook de onderlinge relatie van de latere liedboekjes blijkt er in het licht van de ontdekkingen van de laatste negentig jaar anders uit te zien dan Kuiper en Leendertz dachten. In Geuzenliedboek II: 382, oppert Leendertz, op basis van bestudering van de beschikbare versies dat alle geuzenliedboekjes rechtstreeks terug te voeren zijn tot de in 1924/25 oudst bekende editie A, en dat de overlevering zich na A splitst in twee hoofdlijnen, B etc. en E etc. In zijn visie splitst de E-lijn zich vervolgens in een lijn die via I, J en L uitloopt in M en S, en een andere lijn die zich via E* en E** vertakt in een drietal lijnen: een lijn die N oplevert; een lijn die uitloopt op O en P; en een lijn die via E*** opnieuw drie vertakkingen oplevert: een lijn die uitloopt op U, een lijn Q, R, W en IJ, en een lijn die leidt naar T, X, Z, AA, BB, CC en DD.

Het in dit artikel gepresenteerde onderzoek wijst uit dat de werkelijkheid anders moet zijn geweest. Niet alle inmiddels bekende geuzenliedboekjes zijn rechtstreeks met A in verband te brengen. De ontdekking van Gö en met name Pa suggereert dat we er - tot nader inzien - goed aan doen ervan uit te gaan dat er vanaf 1576 drie hoofdlijnen zijn te onderscheiden in de stamboom van de geuzenliedboekjes. De eerste lijn heeft de editie Göttingen opgeleverd; latere edities uit deze lijn zijn niet aangetroffen. De tweede lijn heeft A opgeleverd, de latere edities B, C, D, F, G, H, K en naar alle waarschijnlijkheid ook de Utrechtse druk van 1614. De meest productieve familie was de lijn die Pa heeft opgeleverd, en de op Pa te-

[p. 74]

ruggaande edities E en I.E heeft een rijke nakomelingschap opgeleverd: N, O, P, Q, R, T, U, W, X, IJ, Z, AA, BB, CC, DD en waarschijnlijk de niet aan Kuiper en Leendertz bekende druk uit Dordrecht 1611. I kan als stamvader worden beschouwd van J, L, M, S en het ‘Bossche’ geuzenliedboek, evenals waarschijnlijk van de niet aan Kuipers en Leendertz bekende druk van Cloppenburgh, Amsterdam 1624. V is een derde deel; doordat de beide eerste delen van deze uitgave niet zijn bewaard is het niet mogelijk de plaats ervan in de overlevering nader te bepalen dan tot de vaststelling dat de samensteller waarschijnlijk toegang heeft gehad zowel tot een bron uit de E-lijn als tot een uit de I-lijn.

6 Tot slot

De geuzenliedboekjes zijn collecties van politieke liedjes van allerlei herkomst. Een belangrijk deel zal zijn ontleend aan in omloop zijnde liedblaadjes; een ander deel van de liedjes zal zijn ontleend aan andere gedrukte bronnen, zoals de spelen van Willem van Haecht uit 1564; een deel is misschien ter kennis gekomen van uitgevers via handschriftelijke bronnen, of zelfs uit de mondelinge overlevering. Lang niet alle geuzenliederen zijn van anonieme dichters. Al in de oorspronkelijke canon is een dertigtal bijdragen voorzien van een auteursnaam dan wel op auteursnaam te brengen. En bij de latere edities verandert dit niet. Opmerkelijk is het Bossche geuzenliedboek, waarin we bijdragen aantreffen van bekende namen als Dirk Pietersz. Pers, Jacobus Revius en Cornelis Stribée (3x).

Bij lange na niet alle politieke liedjes die we kennen hebben hun weg gevonden naar een van de edities van het geuzenliedboek. Zowel politieke liedjes die stelling nemen vóór de opstand als liedjes die het wettige Spaanse gezag steunen zijn ons sinds de jaren zestig van de zestiende eeuw in groten getale ook via andere bronnen overgeleverd. Bij een quickscan in de bronnen van de Liederenbank tussen 1570 en 1580 trof ik - inclusief Gö en Pa en de ‘martelaarsliederen’ - niet minder dan 40 bronnen aan met liedjes die men kan beschouwen als ‘politiek’: liedblaadjes, pamfletten, liedboeken, toneelstukken, manuscripten en andere; maar weinig van deze liedjes treft men ook in de geuzenliedboekjes aan.⁴¹ In de zeventiende eeuw wordt het, vooral na de eerste decennia, schering en inslag dat in wereldse liedboekjes met gemengde inhoud tenminste enkele politieke liedjes worden opgenomen; en ook dit zijn maar zelden liedjes die we ook kennen uit de geuzenliedboeken. De geuzenliedboeken lijken binnen de wereld van het Nederlandse lied min of meer een eigen domein te vormen, van waaruit maar zelden overloop plaatsvindt.⁴²

De geuzenliedboekjes vormen wel een domein waarvan de vitaliteit niet onderschat moet worden. Er zijn nog wel eens woorden vuil gemaakt aan de vraag of met name de latere geuzenliedboeken voor jongeren bedoeld waren of vooral

41 De liedjes die het wel tot een geuzenliedboekje hebben gebracht zijn op te sporen via de verwerking van de editie Kuiper in de Liederenbank.

42 Ook hier geldt dat de parallelplaatsen zijn op te sporen via de Liederenbank. Bronnen waar opvallend veel traditionele geuzenliedjes in zijn opgenomen zijn het Nieuwe nassouse trompetje van 1675 en Matroosen Vreught, waarvan we een zesde druk kennen uit 1696. Ook in de Collectie Nijhoff is een aantal geuzenliedjes te vinden.

[p. 75]

voor een ouder publiek.⁴³ Ik betwijfel of die vraag zinvol is. Het lijkt erop dat de geuzenliedjes werden aangevoeld als erfgoed waarin de nationale identiteit - wat die ook was - gegrondvest was. Als die indruk juist is, dan zullen de geuzenliedboekjes, zolang de nationale trots levend was, zowel voor jong als voor oud hun aantrekkingskracht hebben gehad.

Het eeuwige leven hadden ze evenwel niet. We kennen geen geuzenliedjes die in verband zijn te brengen met gebeurtenissen na 1648. En na 1687 is het wel zo'n beetje uit met de herdrukken van de liedboekjes.⁴⁴ Misschien was dat omdat de taal van de oorspronkelijke liedjes niet meer goed werd begrepen. Maar misschien ook wel omdat de bron van nationale trots langzamerhand zo vertroebeld raakte dat het simpele enthousiasme van de geuzenliedjes zijn aantrekkingskracht verloor. Dat de geuzenliedboekjes niet meer herdrukt worden, betekent echter niet dat de rol van het politieke lied is uitgespeeld. Met name op tijdstippen dat de politieke spanningen oplopen springt in liedboeken met gemengde inhoud het aandeel van de politieke liederen omhoog;⁴⁵ en ziet men zelfs uitgesproken politieke liedboeken verschijnen, zoals Het Prince Liet-boeck van 1675 en het Nieuw vermeerdert konincklijk lied-boeck van 1695. Als de Republiek hals over kop in de Spaanse Successieoorlog wordt gesleurd, duiken liedjes over deze grote Europese oorlog op in allerlei liedverzamelingen. En het zal geen toeval zijn dat een liedboek als de Triomf van Nederlandt, waarin de politieke ins en outs en de bloedige slagvelden van de Successieoorlog enthousiast bezongen worden, in de ondertitel wordt gekenschetst als: Vervolg op het Eerste Tweede en Derde deel van het geuse liedboeck.⁴⁶

43 Zie Grijp 2004: m.n. 129, 266 e.v.

44 Geuzenliedboek ii: 365 vermeldt nog een ‘nakomertje’ uit 1748.

45 Een voorbeeld is Het Haerlems leeuwerckje van 1672, dat al bijna als politiek liedboek gekwalificeerd kan worden. Ander interessant studiemateriaal vormen de ‘Rommelzootjes’ van 1651 en 1676, en de ‘Hollandse Bootsgezel’ waarvan we edities kennen uit het begin en uit de tweede helft van de achttiende eeuw.

46 Er is van dit liedboek overigens alleen een druk bekend uit 1734.

Bibliografie

De Bruin 1997 - M. de Bruin, ‘Bevroren boekjes: een geuzenliedboek van 1577-1578 en andere vondsten’. In: Frank Willaert (red.), Veelderhande liedekens: studies over het Nederlandse lied tot 1600. Leuven, 1997, p. 74-102.

De Bruin 2008 - M. de Bruin, ‘Een nóg ouder geuzenliedboek. Signalement van de druk [1576-1577] met de oudst bekende Nederlandse Wilhelmustekst’. In: L.P. Grijp & Frank Willaert (red.), De fiere nachtegaal. Amsterdam, 2008, p. 231-250.

Geuzenliedboek - Het geuzenliedboek. 2 dln. Naar de oude drukken, uit de nalatenschap van dr. E.T. Kuiper uitgegeven door dr. P. Leendertz Jr. Zutphen, 1924/1925.

Van de Graft 1904 - C.C. van de Graft (ed.), Middelnederlandsche historieliederen. Arnhem, 1968 (Reprografische herdruk van de editie 1904).

Grijp 1994 - L.P. Grijp, ‘Van geuzenlied tot Gedenck-clanck. Eerste deel: Het geuzenliedboek in de Gouden Eeuw’; ‘Tweede deel: de receptie van de geuzenliederen, in het bijzonder in de contrafactuur’. In: De Zeventiende Eeuw 10 (1994), p. 118-230; p. 266-276.

Kalff 1884 - G. Kalff, Het lied in de Middeleeuwen. Arnhem, 1972 (Reprografische nadruk van de editie 1884).

Konst 1995 - J. Konst, ‘Nederlandse literatuur 1576-1754 in de Biblioteka Gdanska’. In: Ntg 88 1995), p. 137-149.

[p. 76]

Liederenbank - http://www.liederenbank.nl.

Porteman 2008 - K. Porteman & M.B. Smits-Veldt, Een nieuw vaderland voor de muzen. Geschiedenis van de Nederlandse literatuur 1560-1700. Amsterdam, 2008.

stcn - Short-Title Catalogue, Netherlands: http://www.kb.nl/expertise/voor-bibliotheken/shorttitle-catalogue-netherlands.

[Om privacyredenen is dit tekstgedeelte niet zichtbaar.]

[p. 77]

Bijlage 1 De geuzenliedjes in de edities uit Göttingen, Parijs en in Kuipers bron A

(Liederen die in één van de edities op een afwijkende plaats staan, zijn dubbel opgenomen)

Groep	Gö	Pa	A	Kuiper	Incipit	Datering
1	Gö	Pa	A	52	Waerom rasen die Geusen met hoochmoet?	1572
1	Gö	Pa	A	53	Vermaledijt is huer ende tijdt	1572
1	Gö	Pa	A	80	Hoe veel volcx O Paus heer	1573
1	Gö	Pa	A	81	Ke marvillie, Ke Diablos	1573
1	Gö	Pa	A	3	Heft op u hooft, steect op u ooren	?
2	Gö	Pa	A	15	Ick hope dat den tijt noch comen sal,	1560/1566?
2	Gö	Pa	A	33	De Prins van Orangien is te Velde ghecomen	1568
2	Gö	Pa	A	18	Hoe seer sietmen nu dalen	?
3	Gö	Pa		57	Aanhoor gij mensen zeer valiant	1572
3	Gö	Pa		42	Ontwaeckt ghy Christen alle	1571/3?
4	Gö	Pa	A	56	Madam van Parma die is ghelegen	1572?
4	Gö	Pa	A	27	Och wie sal mijn ooghen nu ter tijt	1567
4	Gö	Pa	A	24	Ghy Christen allegare / Wat nieus wort u bediet	1567
4		Gö	A	111	Wilt met ons druck oorbooren	1575/76?
4	Gö	Pa	A	25	Ick neme Adieu, aen mijne Schaepkens al	1567
4	Gö	Pa	A	26	Staet op, ontwaeckt nu al ghemeyn,	1567
4	Gö	Pa	A	83	Als wy aen die Rivieren Oostwaerts saten	1573
4	Gö	Pa	A	91	Uut Liefden siet, dicht ick dit Liet	1573
5	Gö	Pa	A	39	Ghy Borghere hoort al na mijn vermaen	1570
5	Gö	Pa	A	37	Wy Bander Heeren in ghetale veel	1570
5	Gö	Pa	A	30	Mijn Siel verblijdt haer in den Heer	1568
5	Gö	Pa	A	31	Als men schreef duysent vijfhondert	1568
5	Gö	Pa	A	44	Wilhelmus van Nassouwe	1571?
5	Gö	Pa	A	40	O Werelt listich, lieflick int orbore	1570
5	Gö	Pa	A	5	Retrograde	?
5	Gö	Pa	A	43	Waer blijft ghy nu ghy boos gheslacht,	1571
5	Gö	Pa		45	Help nu u self so helpt u Gödt	1571?
5	Gö		A	35	O Heere wilt u erbarmen	1569
5	Gö	Pa		46	Ghy Hoenderen, Enden en Duyven	1572
5	Gö		A	95	Hollant, Zeelant, ghy edel Prieel	1574

[p. 78]

Groep	Gö	Pa	A	Kuiper	Incipit	Datering
6	Gö	Pa	A	48	Wy Geuskens willen nu singhen	1572
6	Gö	Pa		49	Wie wil horen een nieuw gezang	1572
6			A	51	O Broeders hoort, een claechlicke sanghe	1572
6	Gö	Pa	A	79	Duckdalve ben ick gheheeten	1573
6	Gö	Pa	A	60	Wie wil hooren een nieu liet	1573
6	Gö	Pa	A	54	Coemt al ghy Geuskens hier omtrent	1572
6	Gö	Pa	A	55	Ras seventhien Provincen	1572
6	Gö	Pa	A	65	Met recht mach ick wel suchten	1573
6	Gö			103	Sijt al verheucht, wilt den Heer loven	1574
6		Pa		61	O God van Hemelrijcke	1573
6	Gö	Pa		68	Wie wil hooren een goet nieu liedt	1573
6	Gö	Pa		62	Hoort toe menschen nu ter tijdt	1573
6			A	69	Doen den Spaenschen Senacherib hoort	1573
6	Gö	Pa	A	71	Een Liedt sal ick u singhen	1573
6	Gö	Pa	A	70	Hoort Mannen ende Vrouwen	1573
6	Gö	Pa		72	Maximilianus de Bossu	1573
6	Gö			105	Wie wil doch nu beklaghen	1574
6	Gö	Pa	A	78	Ick wil te Lande uut rijden	1573
6	Gö	Pa	A	66	Eylacen ik mach wel claghen	1573
6	Gö	Pa		82	Wie wil hooren een nieu Liet	1573
6	Gö	Pa	A	77	Wie wil hooren een nieu Liet	1573
6	Gö	Pa	A	84	Wat seytmen nu van Duckdalve	1573
6		Pa		87	Hoort toe alghemeyne	1574
6			A	82	Wie wil hooren een nieu Liet	1573
6	Gö		A	86	Wilt met Processie nu al te samen	1574
6	Gö	Pa	A	88	Hoort alle gaer,,int openbaer	1574
6	Gö	Pa	A	89	Met Wilhelmus van Nassouwe	1574
6	Gö	Pa		90	Wilt nu ghy Nederlanden	1574
6		Pa		50	Hoort toe ghy mannen ende wijven	1572
6	Gö	Pa		92	Wie wil hooren een nieu liet	1574
6	Gö	Pa	A	93	Wie wil hooren een droevich Liet	1574
6	Gö	Pa		94	Maer wie wil hooren een Nieu liet,	1574
6	Gö	Pa	A	96	Den dertichsten Mey op Pinxterdach	1574
6	Gö	Pa	A	97	Wie wil hooren een goet nieu Liet	1574
6	Gö	Pa	A	99	Tfy u ghy Afgodisten	1574
6	Gö	Pa	A	102	Verheucht u nu, van vreucht ontspringt	1574

[p. 79]

Groep	Gö	Pa	A	Kuiper	Incipit	Datering
6	Gö			...	Een ander nieu Liedeken van Leyden	1574
6		Pa		104	Aenhoort ghy Nederlanden	1574
6	Gö	Pa	A	100	Hollant, Zeelant, wilt ghy nu bekeeren	1574
6	Gö	Pa	A	106	Hollant, Zeelant, weest nu verblijt	1575
6	Gö	Pa	A	107	Een nieu Liet so wil ick singhen	1575
6	Gö	Pa	A	101	Wat nieus moet ick u verclaren	1574?
6			A	103	Sijt al verheucht, wilt den Heer loven	1574
6			A	85	Laet ons al eendrachtich vrienden	1574?
6	Gö			98	Wy Amsterdammers zijn gheleghen	1574?
7	Gö			104	Aenhoort ghy Nederlanden	1574
7	Gö			69	Doen den Spaenschen Senacherib hoort	1573
7	Gö			...	Van die afwijckinghe van Alkmaer	1574
7	Gö	Pa		108	Wilt nu tsaem vreucht bedrijven	1575
7		Pa		109	Och my jammert met wee	1575
7		Pa		110	Och Gödt wilt doch vertroosten	1575
7		Pa		112	Requiem moghen wy singhen	1576
7		Pa		113	Aanhoort een liet ghy christen schaer	1576
7		Pa		117	Hoort toe altesamen int ghemeyne	1576?
7		Pa		114	Ghy Brusselaers met couragie	1576?
7		Pa		116	Wel op ghy Spaengiaerden	1576?
7		Pa		127	Ick heb droefheyt vernomen	1577
7		Pa		121	Verblijt u Neerlant met jolijt	1576
7		Pa		119	Wat Nieus sal ick u verclaren	1576
8	Gö		A	73	O Radt van avontueren	1573
8	Gö		A	74	Och Amsterdam, och Amsterdam	1573
8	Gö		A	63	Waer sullen wy nu toch blijven	1573?
8	Gö		A	64	Eylaes wy moghen wel claghen	1573
8	Gö		A	1	Antwerpen Rijck,, O Keyserlicke Stede	1564
8	Gö		A	36	Hoe duyster is die Sonne	1570?
8	Gö		A	38	O Haegh lustich prieel	1570
9	Gö			9	Hebdy niet ter Missen gheweest	1566?
9	Gö			76	Wat sullen wy aenstellen	1573?
9	Gö		A	75	Wy Monicken ende Papen	1573?
9	Gö			11	Nu heffen wy een Nieu Liedt aen	1566?
9	Gö			16	Bisschoppen end Cardinalen	1566?
9	Gö		A	17	Christelicke Broeders hier beneven	1566?

[p. 80]

Groep	Gö	Pa	A	Kuiper	Incipit	Datering
9	Gö			2	Ach Heer hoe moet ick clagen	1565/6?
9	Gö		A	58	Hoort, Paus, ghy grooten Antechrist	1572
9a		Pa		9	Hebdy niet ter Missen gheweest	1566?
9a		Pa		76	Wat sullen wy aenstellen	1573?
9a		Pa		11	Nu heffen wy een Nieu Liedt aen	?
9a		Pa		13	Antechrist is gheboren	?
9a		Pa		14	Ick sal u singhen een goet nieu Liedt	?
9a		Pa		58	Hoort, Paus, ghy grooten Antechrist	1572
10	Gö		A	118	O Hollant en Zeelant cloeckmoedich	1576
10	Gö	Pa	A	120	Waeckt op ghy Nederlanden	1576
10	Gö		A	123	Verheucht u ghy Nederlanden	1576
10	Gö		A	122	Laat ons nu allen vrolick wesen	1576
10	Gö			115	Wel op ghy Spaengiaerden	1576
10			A	130	Al nae een groot verblijen	1577
10		Pa		126	Wie wil hooren een Nieuw liet	1577
10		Pa		124	Casper de Robles Heer van Billy	1576
10		Pa		128	Hoort toe alleghelijcke	1577
10		Pa		125	Georgen van Laleyn ben ick ghenaemt	1576
11			A	19	Slaet op den Trommele van dirredomdeinne	1566
11			A	6	Aenhoort ghy Heydensche nacie	1566?
11			A	7	Hoe salich sijn die Landen	1566?
12			A	137	Verheucht u boven mate	1581
13	Gö	Pa		12	Refereyn: Om dat Babels dienaren	1566?
13	Gö	Pa		34	Refereyn: Geslachte der maechden	1569?
13	Gö	Pa		...	Refereyn: Hoort Amsterdammers	< 1576
13	Gö			...	Refereyn: Die coningen des werelts	< 1576
13			A	129	Refereyn: Ghenadige hoochgheboren Vorst	1577
13			A	132	Refereyn: Ghy Voesterheeren des lants	1577/78
13		Pa		...	Refereyn: O Amsterdam moordadich	<1576
13	Gö	Pa	A	59	Refereyn: Ay Duc dAlbsche ghiericheyt	1572
13		Pa		47	Wel op duyvel ghy die in Westerlande	1572
13		Pa		134	t ‘Vry gheleyt na der Hellen	1578?
13		Pa		...	Pasquillis	ca 1573

[p. 81]

Bijlage 2 Analyse van de inhoud van uitgave i, Amsterdam 1616

Deel I

Lied 1, het martelaarslied Antwerpen Rijck uit 1564, gevolgd door een tegenstuk, lied 28, Antwerpen arm, dat hier voor het eerst in de geuzenliedboekjes opduikt, en 58, een kronieklied dat de jaren 1566-1572 tot onderwerp heeft.

De moeilijk dateerbare liederen 15 en 33: twee van de liedjes die met Paepken Uut in verband zijn te brengen, in hun canonieke volgorde.^47

De liederen die in de oudste edities de eerste groep vormen: de vier boetpsalmen en het lied over de tien geboden, 52, 53, 80, 81 en 3, de volledige groep 1, in de canonieke volgorde.

Lied 31 en het hier voor het eerst voorkomende lied 32, beide over de executie van Egmont en Hoorne in 1568.

Twee liederen uit 1573: 79 en 60, in hun canonieke volgorde, gevolgd door 84, ook uit 1573, en 35, uit 1569.

Twee liedjes uit 1570: 39 en 37, in hun canonieke volgorde.

Twee liedjes uit 1571: 43 en 45, in hun canonieke volgorde, gevolgd door 46, een lied dat Kuiper dateert in 1572 (maar dat in de canon in de onmiddellijke omgeving staat van 43 en 45). Opvallend is dat 45 en 46 in A ontbreken, maar wel voorkomen in Gö, Pa en E.

De moeilijk dateerbare liedjes 18, 57 en 42, die in de canonieke volgorde na 15 en 33 (groep 2) staan.

Ongeveer de helft van de (niet-chronologische) groep 3, in canonieke volgorde: 24, 25, 26 en 83.

Vier liederen uit 1572: de liederen 48 en 49 staan in canonieke volgorde (49 ontbreekt in A); en 54 en 55, iets verderop in de canon, eveneens in de juiste volgorde.

Lied 30 over de slag bij Heiligerlee (1568) en 44, het Wilhelmus.

De liederen 6 en 7 van Willem van Haecht (1564), in hun canonieke volgorde.

Drie liederen uit 1573: 61, 68 en 62, in hun canonieke volgorde (geen van drieën in A vertegenwoordigd).

De liederen 95 en 105 uit 1574 en lied 36, dat door Kuiper rond 1570 wordt gedateerd.

Een reeks niet chronologisch geordende liederen die met groep 9 in verband zijn te brengen: 76, 75, 11, 38, 16, 17, 2 en 9, met tussen 2 en 9 lied 115 uit 1576.

Een groep liederen van verschillende plekken in de canon, die gemeen hebben dat ze gebeurtenissen behandelen uit 1573 en 1574: 7, 65, 73, 70, 51, 72, 78, 69, 67, 99, 91, 82, 98, 74, met tussen 91 en 82 lied 40 uit 1570.

De moeilijk dateerbare dansliedjes 13 en 14, in de canonieke volgorde (alleen in de editie Pa).

Twee liederen uit 1577 en 1576: 126 en 124, in canonieke volgorde (alleen in Pa).

Een groep liederen van her en der in de canon, uit 1573 en 1574: 66, 86, 87, 88, 102, 103 en 89, met daartussen twee moeilijk dateerbare spotliederen die hier voor het eerst verschijnen.

Het laatste lied van het eerste deel is 50, uit 1572.

Deel i wordt afgesloten met vier gedichten: 12, 59, 134 en 34, die in de canon alleen in Pa alle vier vertegenwoordigd zijn.

47 De volgorde namelijk waarin ze in de oudste drukken voorkomen.

[p. 82]

Deel II

Deel ii opent met twee liederen uit 1574: 90 en 104 (geen van beide in A, wel in Pa en E).

Een groep liederen, eveneens uit 1574, in hun canonieke volgorde: 92, 93, 94, 96 en 97; 92 en 94 zijn niet uit A bekend.

Drie liederen uit 1574 en 1575, in hun canonieke volgorde: 100, 107 en 106.

Drie liederen uit 1575 en 1576, in canonieke volgorde: 112, 113 en 110 (alleen in Pa en E).

Lied 120 uit 1576.

De liederen 121 en 119 uit 1576, in canonieke volgorde (alleen in Pa).

De liederen 108 (alleen in Pa en E) en 109 (alleen in Pa) uit 1575, in canonieke volgorde.

De liederen 118 en 47, respectievelijk uit 1575 en 1572 (niet in E).

De liederen 63 en 64 uit 1573, in de canonieke volgorde (niet in Pa en E).

Lied 58 (1572) uit de canon, en lied 29 (1567) dat voor het eerst verschijnt in C.

Lied 128 (1577) en 125 (1576), in canonieke volgorde (alleen bij Pa).

De liederen 114 (bij Pa en E), 117 (alleen bij Pa), 127 (alleen bij Pa), uit 1576/77, niet in de canonieke volgorde.

Een niet-chronologische groep liederen: 123, 130, 137, 136, 140, 138, 133, 144, 142, 146 en 145, waarvan 140 (de begrafenis van Oranje) voor het eerst verschijnt in B en 138, 133, 144 en 142 hier voor het eerst in een geuzenliedboek verschijnen.

De liederen 141 en 149, twee kroniekliederen die respectievelijk de perioden van 1566-1584 en van 1588-1590 behandelen, en die in deze volgorde voor het eerst in C verschijnen.

Lied 19, Slaet op den trommele, een lied uit de canon.

De liederen 153, 147, 148, 157, 151, 152, 150, 154, 155, 159, 158, 167, 166, 168, 171, 160, 135, 179 en 182, die niet geheel chronologisch betrekking hebben op de jaren 1589-1600. De liederen 154, 155, 158, 167, 166, 168 en 171 verschijnen voor het eerst in een geuzenliedboekje. Ook het moeilijk dateerbare 135, een aanklacht tegen de Roomse geestelijkheid, verschijnt hier voor het eerst.

De liederen 179, een lied over de slag bij Cadiz in 1607, en 182, een lied over de moord op Henri iv van Frankrijk in 1610 (beide liederen hier voor het eerst in een geuzenliedboek).

Deel ii sluit af met vijf gedichten: 132 en 129 uit de canon; 131 en 139 voor het eerst in C en B; en het gedicht Antechrists Nieuwe Jaer 1571 hier voor het eerst in een geuzenliedboek.