Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 109

[p. 284]

Boekbeoordeling

Aernout van Overbeke, Anecdota sive historiae jocosae. Een zeventiende-eeuwse verzameling moppen en anecdotes. Uitgegeven door Rudolf Dekker en Herman Roodenburg, met medewerking van Harm Jan van Rees. Amsterdam 1991 (Publicaties van het P.J. Meertens-Instituut 16); 484 blz., ill. ISBN 90 70389 30 4; prijs ƒ 62,50.

Problematisch en intrigerend: zo introduceren Rudolf Dekker en Herman Roodenburg de Anecdota van Arnout van Overbeke. En intrigerend mag zij zeker heten, deze zeventiende-eeuwse verzameling van in totaal niet minder dan 2440 moppen en komische voorvallen, nu voor het eerst uitgegeven naar het handschrift. Meer dan tweeduizend grappen, soms werkelijk aardig, vaker nogal flauw en platvloers: de vragen dringen zich vanzelf op. Vanwaar die verzamelwoede? En waar komt al die leukigheid vandaan? Hebben we hier te maken met een sociaal verschijnsel, een literair genre, of iets daar tussenin?

In de Inleiding schetsen de editeurs in kort bestek het leven van Van Overbeke (1632-1674). De eerste publikatie van de dichter, een berijming van de psalmen, was geen succes. Geldzorgen deden hem van 1668 tot 1672 uitwijken naar Batavia. Het verslag van de heenreis, verschenen in 1671, toonde een heel andere Van Overbeke dan de psalmdichter. De Geestige en vermaeckelicke reysbeschryvinge liet de auteur zien zoals tot dan toe slechts zijn vrienden en kennissen hem kenden: als moppentapper en verteller van koddige verhalen. Het publiek zag hem kennelijk liever in deze hoedanigheid dan als stichtelijk rijmer, want het reisverslag beleefde al in 1672 een tweede druk. Vier jaar na Van Overbeke's dood verscheen tenslotte het verzameld werk, meest komische poëzie die tot dan toe in handschrift onder zijn vrienden had gecirculeerd. De Rijm-wercken beleefde tien drukken en bleven tot in de achttiende eeuw populair.

Dekker en Roodenburg vragen nu aandacht voor zijn moppenverzameling. Het gaat daarbij om vijf bundels, in handschrift bewaard in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag. De moppen ontbreken in de Rijm-wercken. Vermoedelijk had de verzameling een maatschappelijke functie. Van Overbeke was niet de enige in zijn

[p. 285]

tijd, die een collectie grappen en grollen aanlegde; anderen, soms zeer aanzienlijke figuren, deden hetzelfde, bij voorbeeld Constantijn Huygens Jr. In de hogere kringen was het van groot belang, dat men zich snedig en onderhoudend kon uitdrukken. Wie nooit om een sappig verhaal verlegen wilde zitten, zorgde ervoor altijd enkele anecdotes paraat te hebben en de moppenverzamelingen dienden daarbij als inspiratiebron. De moppen kunnen dus een bron zijn voor normaal gesproken moeilijk te onderzoeken zaken als de sociale functie van humor en omgangsvormen.

Dringt de vraag naar de sociale functie van de moppen zich als eerste op, niet minder boeiend is de benadering vanuit literair perspectief. Welke bronnen gebruikte Van Overbeke en hoe bewerkte hij die stof? Hoe liggen de relaties met verwante genres als de apophtegmata en de verzamelingen korte verhalen in zogenaamde kluchtboeken?

Zowel het (sociale) functioneren van de moppen, als hun plaats binnen de literaire traditie, worden door Dekker en Roodenburg kort aan de orde gesteld in de Inleiding. Helaas is dit deel van de Inleiding zeer summier gehouden. Al na enkele bladzijden gaan de editeurs over tot wat gezien moet worden als de kern van hun boek: ontsluiting van de bron.

Geheel zonder problemen lijkt mij de uitgave, zoals die ons nu ter beschikking staat, niet te zijn. Een eerste opmerking die ik zou willen maken, betreft de kwaliteit van het afschrift. In een vrij groot aantal moppen is geknoeid, waardoor tekstgedeeltes zijn verminkt. Dit is met name het geval in het cahier, dat in de uitgave de nummers 1 t/m 531 beslaat. Het resultaat is dan bij voorbeeld (mop 63):

Yemandt, die een kleyn vrouwtje getrout hadde, bevondt dat sij soo [doorgehaald] was als het behoorde, en datter al goede fondamenten van een jong schepseltje geleyt waeren. Hij treurde wel een maendt of twee. Op het lest vroeg hem sijn schoonvaer wat er schorte. R. ‘Ik hadde [doorgehaald].’

De editeurs zijn er vrijwel in geen enkel geval in geslaagd de ‘onleesbare’ passages te ontcijferen (de term ‘doorgehaald’ is onge-

[p. 286]

lukkig gekozen; er is niet gestreept, de tekst is op subtieler wijze vervormd: door het overschrijven, toevoegen en veranderen van letters). En dat is vreemd. Vluchtige raadpleging van het handschrift maakt duidelijk, dat althans een deel van de nu open plekken eenvoudig kan worden ingevuld. Zo blijkt dat het kleine vrouwtje uit de aangehaalde mop ‘soo [suijver magede niet en] was’, hetgeen aan de ontgoochelde bruidegom de volgende verzuchting ontlokt: ‘Ik hadde [niet gedacht in soo kleinen stukje vlees soveel been te vinden].’ Een ander voorbeeld is mop 99:

Als men Jacob Aerssen nae een schilder vraegde dat een brodder was, seyde hij: 't Is een schilder recht [doorgehaald].’

Dit kan zonder noemenswaardige inspanning als volgt worden aangevuld: 't Is een schilder recht [nae de 10 geboden, hij en maect gansch geen gelijckenissen]. Waarom de editeurs, ondanks hun volgens eigen zeggen ‘nauwkeurige bestudering’ van het handschrift dit soort plekken niet weten in te vullen, is mij een raadsel. Natuurlijk, men kan zich afvragen of het erg is wanneer enkele tientallen moppen ontoegankelijk blijven - op een totaal van duizenden mist men ze niet. Daar staat echter tegenover, dat juist in de categorie ‘doorhalingen’ zaken aan de orde komen als homoseksualiteit en de seksuele interesses van de Oranjes. Het zijn daarmee niet de minst interessante grappen en het was de moeite wel waard geweest, ze te ontcijferen. Overigens: waarom worden van twee door de editeurs wél opgeloste gevallen, door hen besproken in het Tijdschrift voor sociale geschiedenis 10 (1984), er één wel (mop 207) en één niet (mop 169) aangevuld in deze editie? Natuurlijk zijn niet alle probleemplaatsen even eenvoudig en met het blote oog te lezen, maar wie wat moeite doet komt al heel ver. Voor de dan nog resterende moeilijkheden kan de tekstediteur van vandaag een beroep doen op allerhande geavanceerde technieken.

Een tweede probleem is de wijze waarop de Anecdota zijn uitgegeven. Het is onduidelijk op welk publiek Dekker en Roodenburg mikken met hun uitgave, maar het lijkt me dat elke lezer op een gegeven moment wel in de problemen moet komen. De editeurs presenteren de tekst van de 2440 moppen namelijk zonder enige

[p. 287]

vorm van commentaar op welk vlak dan ook. Woordverklaringen ontbreken. En welke lezer kent de betekenis van termen als popelcij, spreeuwereijtjes, kitsje, devick, stegelreep, blindhocken, of fotsige boutintjes? Hetzelfde probleem doet zich voor bij de talen. Uit het feit, dat de titel Anecdota sive historiae jocosae (anecdotes of grappige voorvallen) nergens wordt vertaald, kan men opmaken dat de uitgave bestemd is voor lezers met minimaal een gymnasiale opleiding. Maar dat de editeurs behalve Nederlandse, Engelse, Duitse, Franse en Latijnse ook nog Italiaanse en Spaanse moppen zonder enige vorm van commentaar of vertaling aanbieden, getuigt misschien van een optimistisch, maar zeker ook van een weinig realistisch beeld van de Nederlandse talenkennis.

Vast staat, dat de editeurs zich bewust zijn geweest van de problemen waarmee hun lezers te kampen zouden krijgen. In de Inleiding wordt bij voorbeeld meegedeeld, ‘dat men de clou van de Latijnse woordspelingen al gauw mist, als men niet de impliciete verwijzingen naar de Vulgaat of naar auteurs uit de oudheid, zoals Horatius, Lucanus of Vergilius, weet te herkennen’ (p. XVIII). Wie nu verwacht in het boek dús de noodzakelijke aanwijzingen te vinden, die hem of haar zullen helpen de clou wél te begrijpen, komt bedrogen uit: ook op dit vlak ontbreekt elke vorm van commentaar. De korte Inleiding en de Registers op persoons- en plaatsnamen zijn alle houvast.

Op een algemener vlak tenslotte, kan men zich met recht afvragen of de volledige uitgave van de Anecdota in dit stadium van het onderzoek prioriteit verdiende. De verzameling bevat zoveel zouteloze lolbroekerij, dat een - geannoteerde! - bloemlezing in mijn ogen een te prefereren alternatief ware geweest. Dat had de editeurs tevens de ruimte gelaten om dieper in te gaan op intrigerende vragen, bij voorbeeld naar het sociale aspect. Als het waar is, zoals de editeurs aangeven, dat de verzameling van Van Overbeke met al zijn verwijzingen naar het Haagse milieu, het mogelijk maakt uitspraken te doen over dat milieu en over het functioneren van de humor daarin, dan verdient dat zeker een nadere uitwerking. En er staan nog meer vragen open. Wie heeft er in het handschrift zitten knoeien en met welk doel? Kan er meer gezegd worden over de

[p. 288]

bronnen van Van Overbeke? En wat valt er op grond van de Anecdota te zeggen over de rol van humor als medicijn, iets waar Pleij herhaaldelijk op heeft gewezen?

De bestudering van ‘triviale’ historische teksten neemt de laatste jaren een steeds hogere vlucht. Bestudering van de Anecdota kan de kennis op dit terrein belangrijk vergroten. Helaas valt er op de wijze van uitgeven door Dekker en Roodenburg het nodige aan te merken. Toch is het goed, dat Van Overbeke onder het stof vandaan is gehaald: in toekomstige publikaties zullen we deze grapjas nog regelmatig tegenkomen.

Johan Koppenol