Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 107

[p. 1]

J. Goossens
Ik en Trijntje Cornelis

1. Ik in het Zuiden: Stand van het onderzoek

De Nederlandse dialectgeografie lijkt op het subjectpronomen van de eerste persoon enkelvoud al lang uitgekeken te zijn. De ik/ich-lijn (Uerdinger lijn) is door Schrijnen al in 1902 door Nederland en in 1907 door België getrokken; achteraf zijn er slechts preciseringen van lokaal belang aan aangebracht. Men wist wel dat er naast ‘volle’ vormen van ik ook clitische (type 'k) bestaan, maar zij hebben pas in 1989 tot een taalgeografisch onderzoek van De Schutter aanleiding gegeven, dat echter - mede door de onvolledigheid en de onvoldoende kwaliteit van het materiaal - in tegenstelling tot dat van andere clitica niet in taalkaarten resulteerde. Nochtans is al heel lang bekend, en wie de klassieke blijspelen uit de 17de eeuw in zijn hoofd heeft, wordt er daardoor aan herinnerd, dat zuidelijke dialecten repeterende vormen van dit pronomen kennen, die in Nederland als Belgisch sjibboleth fungeren. Zij zijn bij mijn weten nooit taalgeografisch en taalhistorisch onderzocht, tenzij min of meer terloops in een andere studie van De Schutter 1970, wie het echter daarin meer om pronominale plaatsingsproblemen dan om het verschijnsel van repeterende pronomina als zodanig te doen was.

Uit de zuidelijke dialectgrammatica's krijgt men de indruk dat het om een centraal (Brabants en Oostvlaams) verschijnsel gaat. Vercoullie 1885, 27, die van Oostende was en Grootaers 1908-11, 300, die het dialect van Tongeren beschrijft, kennen het verschijnsel niet; Colinet 1896, 132-133, Goemans 1897, 145, Smout 1905, 69-70, Boucherij 1907, 72, Teirlinck 1924, 175 en Pauwels 1958, 335 en 339 kennen het wel, respectievelijk voor Aalst, Leuven, Antwerpen, Gent, Zegelsem en Aarschot. Hun beschrijvingen leveren geen helder beeld van het geheel en bij afzonderlijke auteurs ook

[p. 2]

geen van hun dialect op. Colinet¹ onderscheidt naast ikə, een ‘absolute vorm ter beantwoording van eene vraag, Fr. moi’² bij het subjectpronomen eerste persoon enkelvoud de emfatische vormen ikə, əkik, əkikə, de enclitische en proclitische ək, ik, 'k en de suppletorische ək əkik. Suppletorisch definieert hij als bijtonig, ‘gebruikt achter het werkwoord, om de aandacht in te roepen op het subject, dat, naar den zin van den spreker, door het enclitisch pronomen te zwak is voorgesteld’. Met ‘enclitisch’ is hier blijkbaar ‘proclitisch’ bedoeld, zoals de voorbeelden k em ək da(d) gedoin ‘ik heb dat gedaan’ (gewone spreekw.) en k em əkik of əkikə da(d) gedoin ‘ik ben het die dat gedaan heeft’ laten zien. Goemans geeft als emfatische vorm vóór het werkwoord ik, erna əkik, əkikə (alleen in pausa), als enclitische vóór het werkwoord k, erna ək, als suppletorische k of ik...əkik (əkikə). Suppletorisch heeft dus hier een andere betekenis dan bij Colinet, namelijk die van ‘repeterend met invoeging van een ander zinsdeel tussen de twee leden’. In deze betekenis zal ik het verderop gebruiken. We stellen vast dat Goemans als tweede lid van het suppletorische pronomen slechts reduplicerende vormen noemt (met reduplicerend bedoel ik in het vervolg vormen met twee k's die slechts door een tot het pronomen behorende klinker zijn gescheiden), Colinet kent daarentegen ook enkelvoudige. Smout geeft als beklemtoonde vormen ik, ikə, əkik, əkikə, als onbeklemtoonde k, ək. Beklemtoond vóór het werkwoord met nadruk op de handelende persoon en de handeling tegelijk staat ik, ligt de nadruk alleen op de handelende persoon, dan verschijnt suppletorisch ik: k em əkik da gedaon. Ligt in de ‘omgezette vorm’ de nadruk op de persoon of wordt de zin ingeleid door dat, dan staat əkik: wa moet əkik doeng?, dat əkik da moest doeng!. Boucherij kent een beklemtoonde vorm ik en een onbeklemtoonde 'k (volgens de voorbeelden proclitisch en na vocaal enclitisch) naast ək (enclitisch na consonant). ‘Dikwijls wordt, nadrukshalve het voornaamwoord ik in den zin herhaald’; alle zeven voorbeelden van dit suppletorisch gebruik hebben een reduplicerende vorm als tweede lid. Teirlinck onderscheidt emfatisch ‘vóór het werkwoord īk, ik; of əkïk, əkik; of kīk, kik; na het werkwoord: īk, ik; of əkīk, əkik; of kīk, kik;...enclytisch of proclytisch: _ək, ək, k’. Verrassend is hierin de vermelding van

1 De spelling van de pronomina uit de geciteerde dialectgrammatica's heb ik vereenvoudigd en geuniformeerd.

2 Vormen van dit type zijn in het Nederlandse taalgebied en ook in het Duitse zeer ruim verspreid. Ze zijn echter voor het verdere betoog onbelangrijk, en ik ga er dus niet meer op in, evenmin als op andere vormen die in pausa kunnen verschijnen.

[p. 3]

reduplicerende vormen vóór het werkwoord; ik vermoed dat het slechts gaat om die positie in bijzinnen die met een voegwoord of pronomen worden ingeleid, type als (ə)kik slaap. Pauwels onderscheidt niet-emfatische en emfatische vormen. Bij de eerste staat in het begin van de zin, vóór het werkwoord ‘onverschillig ik of k’; ‘als een ander woord voorafgaat, gebruikt men ək na cons., k na voc.’ ‘Als ik niet het eerste woord van de zin is, verschijnt vaak de dubbelvorm əkik, (na voc. kik)’. ‘Het is mogelijk dat deze dubbelvorm ooit verduidelijkende functie of emfatische betekenis heeft gehad; nu is hij nog slechts een ritmische variant van de enkelvoudige vorm (ə)k’. Emfatische vormen zijn ‘ik (begin v.d. zin), (ə)kik(ə) (elders)’. ‘Ook bij gebruik van herhalingsvormen kan emfase optreden...beklemtoning van beide pronomina (is) mogelijk: ík em əkík ət xədȫn ík heb (ík) het gedaan’.

Het doornemen van de Leuvens dialectologische licentiaatsverhandelingen met een vormleer bevestigde het beeld van de gedrukte Zuidnederlandse monografieën, maar verhelderde het niet. Naast clitische en niet-clitische niet repeterende vormen van ik bestaan in het grootste deel van Vlaams-België repeterende vormen; deze kunnen suppletorisch, reduplicerend en ook beide tegelijk zijn. In verband met de begrenzing en de geografische structuur van het gebied met deze vormen leverden enkele verhandelingen echter nuttige gegevens op. Zo werd bevestigd dat deze vormen niet thuishoren in het Limburgs-Zuidoostbrabantse ich-kwartier (in de gegevens voor Diest, Hasselt, Melkwezer, Rekem, Zolder en Zonhoven ontbreken ze). Er zijn wel een paar plaatsen vlak bij de ik-grens die suppletorisch ich...ich kennen, echter zonder reduplicatie van het tweede lid: Outgaarden en Hoegaarden; voor deze laatste plaats wordt bovendien uitdrukkelijk vermeld dat suppletorische vormen zelden gebruikt worden. Ook voor de Westvlaamse plaatsen Pervijze en Torhout wordt suppletorisch gebruik slechts bij het ontbreken van reduplicatie gemeld.

We kunnen met een aanvulling de beschrijving van de positie der clitica door De Schutter 1989, 10 overnemen om die van de repeterende vormen aan te geven:

[p. 4]

1.	Positie van de proclise: In hoofdzinnen vóór het vervoegd werkwoord (pv)^3: ik heb dat niet gedaan.
2.	Positie van de enclise: a. In hoofdzinnen na de pv: dat heb ik niet gedaan. b. In bijzinnen na een ‘COMP-vuller’ (onderschikkend voegwoord of voornaamwoord): hij zegt dat ik dat niet gedaan heb. c. (Aanvulling) In bijzinnen na een pv: had ik dat geweten, dan was ik niet gekomen.

Op grond van de beschrijving der dialectgrammatica's is aan te nemen dat wanneer in positie 1 repeterend ik verschijnt, dit suppletorisch is; het tweede lid ervan kan, maar moet niet noodzakelijk reduplicerend zijn. In positie 2 is suppletorisch ik uitgesloten; wel treedt hier reduplicerend ik op, maar ook een enkelvoudige vorm is mogelijk.

3 Deze algemenere formulering lijkt mij te verkiezen boven de door Pauwels voor het Aarschots gebruikte ‘In het begin van de zin, vóór het werkw.’, waardoor eigenlijk zinnen die met een nevenschikkend voegwoord als maar beginnen, worden uitgesloten.

2. Dialectgeografie.

De RNDA bevat niet minder dan 17 zinnen met ik in positie 1, maar slechts één daarvan, zin 17 (Ik heb het niet gedaan, hoor vriend, Vlaamse versie:..., zulle maat) is bruikbaar voor een geografisch onderzoek naar de repeterende vormen; in alle andere gevallen is het normale gebruik van het voornaamwoord proclitisch. Positie 2a is in de atlassen niet vertegenwoordigd, positie 2b komt voor in twee zinnen: 16 Ik ben blij dat ik met hen niet meegegaan ben en 30 Ik kan toch niet komen eer ik gereed ben, positie 2c ontbreekt. De Schutter 1989, 16 bespreekt het tweede ik in zin 16 als een geval van enclise, en ook in zin 30 is het tweede ik duidelijk enclitisch. M.a.w.: de enige bruikbare zin voor de studie van ons probleem is zin 17. Dat is er dan wel een waarin het mogelijk is zowel het suppletorische als het reduplicerende gebruik te bestuderen. De gegevens van deze zin zijn op bijgaande kaart verwerkt. Er bestaat al een andere kaart, van De Schutter 1970, 169, waarop een groot deel van deze gegevens eveneens is aan te treffen. De Schutter heeft echter met het oog op het door hem behandelde syntactische probleem bij de kartering andere accenten gezet en een aantal gegevens weggelaten die voor ons doel wel van belang zijn; bovendien heeft hij niet het

[p. 5]

volledige gebied met repeterende vormen gekarteerd. Door dat alles was het zeker niet overbodig, een nieuwe kaart te vervaardigen.

De legende bij de kaart⁴, waarop de types ik en ich in het zuidoosten door een dikke lijn (de Uerdinger lijn) zijn gescheiden, is als volgt te lezen:

S	=	het subjectpronomen.
(n)	=	facultatief negatiepartikel (ae)n, (ə)n; het ontbreekt in de behandelde constructie systematisch in het ich-gebied, hoewel het er ook bekend is..
pv	=	persoonsvorm, vervoegd werkwoord.
O	=	object, lijdend voorwerp 't of (in met S beginnende constructies soms, in met O beginnende systematisch optredend) da(t).
R	=	de rest van de zin, dus de negatie nie(t) en het participium gedaan. Er is geen rekening gehouden met de interjectie en de aanspreking, die daar meestal op volgen, maar ook soms op een andere plaats staan.
[i], [ə]	=	het gereduceerde of niet gerealiseerde vocalische begin van het subjectpronomen resp. van een deel daarvan. Wanneer de vocaal gerealiseerd wordt, is bij [ə] slechts een realisatie als sjwa mogelijk, bij [i] ook een heldere.

Een k van het pronomen verschijnt in intervocalische positie uitzonderlijk als stembandocclusief. Deze wordt als variant van k beschouwd en is niet speciaal aangegeven. Bemerk ook dat in enkele gevallen (bij het vierde teken in de legende) in plaats van reduplicerend [e]kik een vorm [ə]ki verschijnt.

Wanneer het teken O in een formule tussen haakjes staat, verschijnt het daarin tweemaal, op verschillende plaatsen, die door een streep verbonden zijn. Bedoeld is dat het object hier op de eerste of op de tweede aangegeven plaats wordt gerealiseerd.⁵ Is het op de eerste, dan draagt het met de formule corresponderende teken geen supplementaire markering, is het op de tweede, dan staat op de kaart een punt onder het teken. Uit de kaart blijkt dat de plaatsing van het voornaamwoordelijke object na het tweede lid van het suppletorisch pronomen (type [i]k (en) heb ik (of [ə]kik) 't (of dat) niet

4 In een kleine minderheid van de gevallen verschijnen in het materiaal in plaats van varianten van de voorbeeldzin transposities van ik ben het niet geweest. Deze zijn op dezelfde manier behandeld (met het als tegenhanger van het object). Hetzelfde is het geval met de hoofdzin in Frans-Vlaamse opgaven van het type het is ik niet die 't gedaan heeft (het is hier behandeld alsof het een vooropgeplaatst object was).

5 Watermaal-Bosvoorde P 123 heeft tweemaal O.

[p. 6]

[p. 7]

gedaan) het gewone is in het noordoostelijke deel van het gebied dat ervoor in aanmerking komt, d.w.z. Zeeland, het Land van Waas, de provincie Antwerpen, Klein-Brabant en Vlaams-Brabant ten oosten van Brussel. West-Vlaanderen, het grootste deel van Oost-Vlaanderen en ook Vlaams-Brabant ten westen van Brussel voor zover het ervoor in aanmerking komt hebben het voornaamwoordelijk object vóór het tweede deel van het suppletorische pronomen, type [i]k (en) heb 't[ə]kik niet gedaan. De omgeving van Brussel kent beide constructies, maar meer nog is hier een derde type in gebruik, waarin het suppletorisch pronomen uit drie stukken bestaat: [i]k (en) heb [i]k 't ik niet gedaan. Een repeterende woeker-vorm in dit gebiedje levert de opgave voor Ruisbroek 0 251 met de structuur [i]k heb [i]k 't [ə]kik niet gedaan ([kεmkətkik ni χədu.ən]).

De kaart is niet als variabelenkaart te lezen in die zin dat voor de afzonderlijke plaatsen alle daar mogelijke varianten zouden zijn ingetekend (er is integendeel in de opnamen in de regel slechts één variant per plaats genoteerd), ook niet in die zin dat zij het variabele gebruik van het negatiepartikel zou weergeven (dit is integendeel systematisch weggelaten, omdat het op een voor ons probleem irrelevante manier het kaartbeeld zou overladen, hoewel het slechts in een minderheid van de plaatsen voorkomt en in het ich-gebied, hoewel het ook daar bekend is, in de opnamen van de onderzochte zin zelfs geen enkele keer verschijnt). Ze vertoont verder weinig variatie wat de plaatsverhouding van het voornaamwoordelijke object en het tweede lid van het suppletorisch subject betreft, aangezien de twee gebieden met een verschillende plaatsverhouding zich vrij scherp tegen elkaar afzetten. Ze is echter wel ondubbelzinnig als variabelenkaart te interpreteren doordat zij vermengingen vertoont van SpvO- en OpvS-constructies, van suppletorische en niet-suppletorische en van reduplicerende en niet-reduplicerende pronominale vormen. Deze zullen, om de formulering van Pauwels te gebruiken, met ritmische variatie te maken hebben en ook met verschuivingen van zwaartepunten in de semantische lading van de zin.

Toch is het kaartbeeld niettegenstaande zijn complexiteit niet chaotisch. Er tekenen zich integendeel concentraties van vormen af

[p. 8]

die in bepaalde sectoren domineren of zelfs de alleenheerschappij blijken te hebben. Zij vallen niet samen met de exploratiegebieden van de opvragers van de RNDA-zinnen en kunnen dus niet door de vorm te verklaren zijn waarin zij de zin aan de informanten hebben voorgesproken, behalve wellicht in Frans-Vlaanderen, dat zich met zijn bijna uniform 't (en) is ik niet die 't gedaan heeft scherp tegen het aangrenzende deel van West-Vlaanderen met 'k heb ik het niet gedaan afzet.Pée heeft immers in Frans-Vlaanderen de zinnetjes in het Frans afgevraagd (Pée 1946, IX), in dit geval wel als C'est (ce n'est) pas moi qui...

Een concentratie is zelfs aan te treffen bij vormen met vooropgeplaatst object, waar men het gemakkelijkst aan een verschuiving van het zwaartepunt van de semantische zinslading zou kunnen denken (met reduplicerend subject, in het noorden van de provincie Antwerpen). Omdat sterke dominanties ook bij de suppletorische en bij de suppletorisch-reduplicerende vormen van ik aan te treffen zijn, heb ik de verspreiding van die types zelfs met lijnen begrensd, waarbij ik echter niet geprobeerd heb om verdwaalde gegevens in de vangen. Dit ging overal vrij gemakkelijk, behalve in Zeeland, waar het type [i]k heb [i]k blijkbaar sterk op zijn retour is. De lijnen hebben de functie het beeld overzichtelijker te maken, zij geven grenzen van concentraties aan en zijn dus niet als isoglossen op te vatten die het voorkomen van types begrenzen. Niet ingevangen gegevens zijn dan ook in principe niet fout, maar vermoedelijk indicatoren van een lagere frequentie van het door hen gerepresenteerde type in de omgeving waarin zij voorkomen. Zo beantwoorden de vier [i]k heb [ə]kik-gegevens tussen de begrenzing van de hoge frequentie van dat type en de Uerdinger lijn ongetwijfeld aan een realiteit, maar vermoedelijk is in de variatie die in deze streek optreedt, de variant [i]k heb veel frequenter. De lijnen fungeren verder als interpretatiehulp, zoals men onmiddellijk kan zien aan de bochten die zij maken rond steden als Brugge en Leuven. Blijkbaar is het suppletorisch-reduplicerend type in het offensief, wat zich in trechtervorming manifesteert. In buiten de wind liggende landelijke gebieden tekent zich zelfs zo iets als vorming van relicteilanden af, waar de reduplicatie (voorlopig nog)

[p. 9]

zwak staat, zoals in het Meetjesland, achter de rug van Brugge (in die stad zou de reduplicerende vorm dan door parachutering zijn binnengedrongen) of in de dode hoek tussen Gent en Kortrijk (ook in deze laatste stad zou dan parachutering hebben plaatsgehad). In het gesloten gebiedje zonder reduplicatie ten zuidwesten van Brussel kan nog een andere factor een rol gespeeld hebben: de onzekerheid in de plaatsverhouding van het tweede lid van het suppletorisch promomen en het voornaamwoordelijke object, die zich omgekeerd in een aangrenzende strook in een opsplitsing van dat tweede lid ('k heb 'k het ik) manifesteerde.

De verspreiding van het suppletorische type is ruimer dan die van het reduplicerende; het omvat immers buiten de oostelijke helft van West-Vlaanderen geheel Oost-Vlaanderen, bijna geheel Antwerpen en de westelijke helft van Vlaams-Brabant, waarin vrijwel overal het suppletorisch-reduplicerende type voorkomt, maar verder ook de westelijke helft van West-Vlaanderen en van Zeeuws-Vlaanderen en een aantal plaatsen op Walcheren en Noord- en Zuid-Beveland, waar het reduplicerende type schijnt te ontbreken. Omgekeerd is uit de kaart niet met zekerheid af te leiden of het gebied in het noorden van de provincie Antwerpen waar door de vooropplaatsing van het object en bijgevolg het verschuiven van type 1 naar type 2 a alleen maar reduplicatie verschijnt, ook suppletorische vormen kent in constructies die met het subject beginnen; we kunnen dit echter op grond van enkele [i]k heb [ə]kik-gegevens tegen de Nederlandse grens aan wel vermoeden.

Is er dus een dynamiek uit het kaartbeeld af te lezen in deze zin dat de reduplicerende vorm vanuit de stedendriehoek Antwerpen-Gent-Brussel expansief is, omgekeerd is er ook dynamiek in het opdringen van niet-repeterend gebruik van ik vanuit het Noorden, zodat de noordgrens van de repeterende vormen de neiging vertoont om met de rijksgrens te gaan samenvallen. Voor Zeeland werd al op het terugdringen van het type ik heb ik gewezen. Voor Noord-Brabant blijkt het bestaan van suppletorische en/of reduplicerende vormen niet uit de kaart, maar het WNT 6, 1450 (het deel is van 1912, de aflevering nog ouder) vermeldt dat niet alleen in Zeeland, maar ook ‘in gedeelten van N.-Braband’ ik vaak her-

[p. 10]

haald wordt, ‘vooral achter een werkwoord waaraan het reeds voorafgaat, doch ook onmiddellijk’. Naar een mededeling van Jan Stroop komen constructies van het type ik doen ik 't wel in westelijk Noord-Brabant ook nu nog voor.

Tegen de expansie van de reduplicerende vormen in het oosten blijkt de Uerdinger lijn een muur te vormen; geen enkele plaats uit het ich-gebied gebruikt ze, wel levert het materiaal drie gegevens op met suppletorisch-niet reduplicerend ich heb ich vlak tegen de ik/ich-lijn: voor Oostham K 315⁶, Heppen K 316 en Kerkom P 101. De articulatorische structuur van de velare fricatief blijkt zich tegen repetitie en zeker tegen reduplicatie te verzetten.

6 In de transcriptie van de Oosthamse zin ontbreekt het object; er is echter plaats voor een correctie gelaten, die niet is uitgevoerd, en wel achter het tweede lid van het suppletorische ich. Volgens de situering van Oostham op de kaart zou het in te vullen 't (voor dat is er geen plaats genoeg) ook nergens anders kunnen staan.

3. Zuidelijk ik in zeventiende-eeuwse Hollandse blijspelen

Weliswaar is door het bovenstaande naar ik hoop de twintigsteeeuwse beweging in het gebruik der repeterende vormen van ik voldoende duidelijk geworden; hun ontstaan, hun historische verhouding en de weerslag daarvan in het kaartbeeld moeten echter nog worden opgehelderd. Het MNW kent zulke vormen niet; de oudste voorbeelden in het WNT stammen uit de zeventiende eeuw, en wel uit blijspelen waarin het dialect als middel tot het bereiken van komische effecten wordt gebruikt. Het is dus best mogelijk dat zij heel wat ouder zijn, maar daar kunnen we op grond van het bekende materiaal geen uitspraken over doen.

Het lag dus voor de hand mijn klassieken nog eens uit de kast te halen. In de drie bekendste Nederlandse blijspelen uit de Gouden Eeuw wordt Antwerps gesproken: in Hoofts Warenar door de Hofmeester Casper, in Bredero's Spaanschen Brabander door de hoofdfiguur Jerolimo, in Huygens' Trijntje Cornelis door de snol Marie, de ‘pollen’ Francisco en Paschier en de klapperman Hanneken Uyt. Van de drie dichters kende Hooft duidelijk het slechtst Antwerps; hij heeft zijn Antwerpenaar ook maar een bijrolletje laten spelen, waarin deze geen enkele keer het suppletorische voornaamwoord en slechts viermaal het reduplicerende ik ik of kik gebruikt, en wel twee keer hypercorrect, eenmaal ter versterking na een afgeronde hoofdzin (vers 508 'K en doe's niet ik ik) en eenmaal

[p. 11]

als zinsopenend onderwerp (vers 510 Ik ik heb t'Antwerpen voor hofmeester gedient). In de Spaanschen Brabander vinden we uiteraard meer voorbeelden: 23, weer eens allemaal reduplicerend.⁷ Het aantal hypercorrecte gevallen bedraagt hier drie. Van de twintig correcte behoren er zes tot type 2a, dertien tot type 2b en één tot type 2c (Bij Hooft is de verhouding 1 : 1 : 0). Het resultaat is dus veel gunstiger dan bij Hooft, wat verduidelijkt dat Bredero met het Antwerps veel beter vertrouwd was.⁸ Het is zelfs niet uitgesloten dat hij met occasioneel foutief gebruik van de reduplicerende vorm opzettelijk heeft willen chargeren.⁹

Met de titel van dit opstel bedoel ik niet dat Trijntje Cornelis mijn speelvrouw zou zijn, wel dat het toneelstuk met die naam de sleutel tot de oplossing van het probleem der besproken zuidelijke varianten van ik bevat. Dat hebben we te danken aan het feit dat Huygens zo goed Antwerps kende. Smout 1905 heeft dat al beklemtoond en volgens Sabbe 1925, 775-776 hebben de literatuurgeschiedschrijvers ‘niet genoegzaam’ getoond, ‘hoe Huygens deze stad en haar taaleigen door en door kennen leerde, niet alleen door den invloed van zijn moeder, de Antwerpsche koopmansdochter Suzanna Hoefnagels, maar ook door een steeds opnieuw herhaald en soms tamelijk langdurig verblijf in deze stad en door zijn vriend-schapsbetrekkingen met een groot aantal van haar inwoners’. Het door Sabbe beklaagde deficit is intussen wat de taal betreft door de dissertatie en de Trijntje Cornelis-uitgave van Hermkens 1964 en 1987 gedeeltelijk verdwenen. Deze twee werken bevatten ook met betrekking tot ons probleem korte analysen. In zijn uitgave (I, 1, 55) stelt Hermkens dat Huygens ‘ernaar streefde deze eigenaardigheid (die van de verdubbeling, J.G.) in alle gewenste situaties te gebruiken en dat hij het op geen enkele plaats verkeerd heeft gedaan’. Hij constateert in verband met type 1 ook terecht: ‘In de rechte woordorde komt de constructie het vaakst voor’ en noemt veertien voorbeelden van die mogelijkheid. Verder neemt hij aan dat bij inversie (type 2 a) ‘de constructie geregeld is toegepast’ en geeft daar vier voorbeelden van; voor de bijzin geeft hij één voorbeeld van reduplicatie (type 2b). Hij somt ook een aantal plaatsen op waar Huygens in zijn autograaf de oorspronkelijk neer-

7 Buiten de 23 bedoelde gevallen is er het moeilijke vers 1394 Ke vuyltjens, ke ne ke ne gheen lust tot houwen. M.i. raakt Jerolimo hier in zijn woorden verstrikt; hij vergist zich met zijn affirmatief begin ke ‘ik heb’ en hervat zich dan door twee keer te zeggen dat hij geen zin heeft om te trouwen (‘ik heb geen, ik heb geen lust tot huwen’). Er is dus geen reden om in ke ne ke het enige geval van suppletorisch gebruik van ik (‘ik en heb ik negeen lust tot huwen’) in de Spaanschen Brabander te zien.

8 Er zouden in de inleidingen van uitgaven der besproken blijspelen nogal wat correcties en preciseringen in de karakteriseringen van het Antwerpse taalgebruik aangebracht moeten worden. Veel ergerlijker dan hun vaagheden en onjuistheden zijn echter een aantal waardeoordelen over die taal in literatuur- en cultuurgeschiedenissen.

9 Aan die mogelijkheid heeft ook al Smout 1905, 145 gedacht, ook bij de andere genoemde stukken en bij Jacob Campo Weijermans klucht De bezweering vanden desperaten Antwerpschen Courantier uit 1705. Smout scheert echter al die auteurs behalve Huygens wat hun kennis van het Antwerps betreft wat al te gemakkelijk over één kam.

[p. 12]

geschreven enkelvoudige vorm van het pronomen door een dubbele heeft vervangen: vijf van het type 1, vijf van het type 2 a en één van het type 2 b. Ik ben dan zelf aan het tellen geslagen, met onderstaand resultaat, dat onmiddellijk duidelijk maakt dat er in de hantering van het pronomen ik verschillen zijn tussen het zeventiende-eeuwse en het huidige Antwerps.

De passages in Trijntje Cornelis waarin Antwerps wordt gesproken, zijn zeer ongelijk over het stuk verdeeld. We vinden ze ten eerste in het lange eerste bedrijf met de gebeurtenissen in het bordeel en bij de mesthoop (het merendeel van de verzen 140-810), ten tweede in het optreden van Hanneken Uyt (het merendeel van de verzen 969-1078), tenslotte verspreid in de uitbeelding van de bestraffing van Francisco en Marie (in de verzen 1393-1541), alles samen in meer dan de helft van de tekst. Daarin heb ik de volgende aantallen subjectpronomina van de eerste persoon enkelvoud aangetroffen:

	Type 1	Type 2
	ick, ick - ick, ick - ick ick,	ick, ick ick,
	'k 'k - ick 'k - ick ick	ck ck ick, ('k ick)
Eerste bedrijf	87 30 1	67 15
Hanneken Uyt	14 3 2	7 3
Bestraffing	12 3 1	3 1
Totaal	113 36 4	77 19

De tabel bevat een aantal opmerkelijke gegevens. Het eerste betreft de spelling van de vormen van het pronomen. In type 1 wordt de proclise weergegeven door een k, voorafgegaan door een apostrof; dit geldt zowel voor de niet repeterende als voor de repeterende vormen. In type 2 verschijnt als schrijfwijze voor de enclise echter ck, zowel in de niet repeterende als in de repeterende vorm.¹⁰ Er zijn slechts drie uitzonderingen, telkens in het eerste lid van een reduplicatie bij type 2 (in de verzen 283 sou 'k ick hope, 647 was souw'k ick dan bestoôn, 804 De mishoip die 'k ick socht).¹¹ Huygens heeft dus weet van een tegenstelling tussen de types 1 en 2. Ten tweede

10 Zie hiervoor ook de bespreking van Hermkens 1964, 99-100.

11 In vers 782 (type 1) hebben de oude uitgaven van Worp 1895 en Eymael 1912 'ck sal ick; Bolckmans 1959 heeft dit veranderd in 'k sal ick. De eerste versie van Huygens blijkt ick sal ick geweest te zijn; zie voor de correctie in de autograaf het facsimile bij Hermkens 1987, 1, 2 en de toelichting in I, 1, 57. Hermkens transcribeert tenslotte ksal ick.

[p. 13]

constateren we dat deze tegenstelling ook in de getallen voor het eerste bedrijf tot uiting komt, en wel op een verbluffende manier. Anders dan de moderne Antwerpse dialectspreker houdt hij beide types bij het gebruik van repeterende vormen zuiver uit elkaar: in type 1 staat het tweede lid steeds in de niet verdubbelde vorm achter de pv (30 ×), op één uitzondering na: vers 633 Ick souw ick ick oôn 'tspits stô proncken en stô wachte. Achteraf veranderen deze verhoudingen wel wat, zodat de slotsom 36 tegen 4 is, in ieder geval dus nog altijd een overweldigende meerderheid van de niet reduplicerende over de reduplicerende suppletorische vormen. Het aanvankelijke volslagen ontbreken van de reduplicerende vormen bij type 1 en het zeer bescheiden gebruik ervan achteraf moet betekenen dat Huygens zich van het bestaan van deze variant pas tijdens het schrijven van het stuk helder bewust is geworden (aan vers 633 gaan vijftien gevallen van niet reduplicerend suppletorisch gebruik vooraf en aan vers 997, het tweede met een reduplicatie bij suppletorisch gebruik, 32). Weliswaar is het stuk in twee fasen ontstaan, met een aanvankelijk slot op het einde van het derde bedrijf (met een kleine, achteraf geschrapte epiloog na vers 1148), maar tussen deze twee fasen liggen niet meer dan zeven dagen zoals uit de bespreking van Hermkens 1987 I, 1, [28]-[31] blijkt. We moeten dus bij Huygens een bewustwordingsproces van het bestaan van een suppletorische variant met reduplicatie bij type 1 tijdens het schrijven aannemen. Hij moet deze variant echter als minder gebruikelijk hebben aangevoeld, want in zijn autograaf heeft hij achteraf niet de behoefte gevoeld om er de frequentie van te verhogen door correcties aan te brengen, in tegenstelling tot de twee andere denkbare mogelijkheden om de Antwerpse kleur te versterken, waar hij dat, zoals hierboven geconstateerd, elfmaal wel heeft gedaan.

Een derde opvallend punt is dat het suppletorische ik, dat bij Hooft en Bredero ontbreekt, bij Huygens meer dan twee keer zoveel (36 + 4) voorkomt aìs het reduplicerende type 2, dat ik slechts 19 maal kon optekenen. Dit is des te opvallender daar de Spaanschen Brabander, waarin minder dan half zoveel Antwerps staat, er zoals gezegd 23 voorbeelden van oplevert. We kunnen dus

[p. 14]

enerzijds besluiten dat Bredero wel degelijk met het gebruik van deze variant heeft willen chargeren, anderzijds dat Huygens een systeem met twee syntactisch verschillende types van repeterende vormen beheerste waarvan het ene, dat met de hoogste frequentie, door de andere Hollandse blijspeldichters niet eens is opgemerkt. Dat het type 1 wel degelijk een hogere frequentie had dan het type 2 blijkt ook uit de getallen van de niet repeterende vormen (113 tegen 77), die ons tevens iets leren over de verhouding in de gebruiksfrequentie van repeterende en niet repeterende vormen bij de twee types. Die lijkt voor de repeterende gunstiger te zijn bij de suppletorische pronomina (40 tegen 113) dan bij de zuiver reduplicerende van type 2 (19 tegen 77), wat weer eens verrassend is: De prominentie van de variant die de Hollander van de zeventiende eeuw zo sterk opviel, is statistisch geringer dan die van de variant die hij niet eens opmerkte. Interessant zijn in dit verband weer de tekstcorrecties in de autograaf, waar al een paar keer naar verwezen is. Huygens heeft daardoor niet alleen het aantal gevallen met reduplicatie van type 2 verhoogd (Hermkens geeft dit aan voor de verzen 192, 283, 482, 647, 804, 805), maar ook dat met suppletorisch gebruik zonder reduplicatie (Hermkens noemt hier de verzen 166, 167, 713, 748, 760).

Tenslotte is nog op het volgende te wijzen: Van de 19 gevallen van reduplicatie bij type 2 behoren er veertien tot ondertype 2a, drie tot 2b en twee tot 2c, wat dus opvallend anders is dan bij Bredero (2a zes, 2b dertien, 2c één). Dit heeft duidelijk te maken met het feit dat Huygens meestal kortere zinnen maakt, waarin minder onderschikking voorkomt dan bij Bredero.

4. Wat is er gebeurd?

Wat er zich in het zuiden van het Nederlandse taalgebied heeft afgespeeld, is dus blijkbaar het volgende: Er onstond, wellicht eerst in zinnen met nadruk op het pronomen, een tendens om in positie 1, die waarin proclise kan optreden, de niet proclitische vorm van het subjectpronomen, die zich tot dan toe vaak alleen door een sterkere betoning van de i van de proclitische onderscheidde¹², sterker

12 Vgl. De Schutter 1989, 15-17 en 76-79, waaruit blijkt dat het contrast tussen clitische en meer betoonde vormen van ik ook thans nog vaak door een minder krachtige en een krachtiger uitspraak van een heldere i wordt gerealiseerd, en wel meer in positie 1 dan in positie 2.

[p. 15]

daarmee te laten contrasteren. Het middel daartoe was de invoering van repeterend ik, waarvan het tweede stuk achter de pv werd geplaatst: ik heb ik gewerkt. Dit suppletorische pronomen heeft een ruime verspreiding gehad en reikt ook thans nog in West-Vlaanderen tot aan de zee; het moet ook vrij algemeen Zeeuws en ten minste gedeeltelijk Noordbrabants zijn geweest. Het moet ook in Hollandse oren niet zo eigenaardig hebben geklonken; dat Huygens het zijn Zaanse personages niet in de mond legt, is in dit verband minder interessant dan dat het in de Brabants gesproken passages bij Bredero en Hooft ontbreekt: het werd kennelijk in tegenstelling tot reduplicerend ik niet als Antwerps sjibboleth aangevoeld of zelfs niet opgemerkt.

Daarnaast ontstond een behoefte om in positie 2, die waarin enclise kan optreden, de niet enclitische vorm van het subjectpronomen eveneens sterker tegen de enclitische af te zetten. Hieraan werd eveneens door de invoering van een herhaling voldaan, waarvan het tweede stuk onmiddellijk bij het eerste aansloot: heb ikik dat gedaan, als ikik dat deed. Dit reduplicerende pronomen heeft niet zo een ruime verspreiding gehad als het suppletorische ik...ik, maar het moet in zijn eerste verbreidingsfase grotendeels of geheel in het gebied van dit laatste zijn voorgekomen. Het klonk in Hollandse oren sterk regionaal Brabants, zodat Bredero en Hooft het als taal-humoristisch element konden hanteren. Het was echter niet de enige repeterende vorm van het pronomen te Antwerpen, zoals uit Trijntje Cornelis blijkt, waar het reduplicerend en het suppletorisch repeterend voornaamwoord naast elkaar worden gebruikt, maar ook (bijna) zuiver uit elkaar worden gehouden.

In het Brabants-Vlaamse gebied waar de verspreidingen van de twee herhalende voornaamwoorden elkaar overlapten, kwamen op den duur bij type 1 contaminaties in de vorm van addities tot stand. Bij type 2 was er daarvoor geen aanleiding. Contaminatie zou hier immers voorvoeging van het derde ik betekenen. Dit zou voor type 2 a de consequentie hebben dat vragende en uitroepende hoofdzinnen in mededelende zinnen, m.a.w. in zinnen van het type 1 zouden veranderen en zo hun betekenis wijzigen; hoofdzinnen met een vooropgeplaatst ander zinsdeel zouden de inversie verliezen die ze

[p. 16]

helpt structueren (ik geef toe dat dit laatste geen sterk argument is). In 2 b zou de de onderschikking inleidende syntactische functie van complementeerders als dat, of, als verloren gaan in een warrige constructie en in bijzinnen die met de pv van een hulpwerkwoord beginnen (2 c) zouden we weer de structuur van een mededelende hoofdzin krijgen. Positie 1 was echter als het ware gepredestineerd om deze contaminatie te ondergaan: het contrast met de proclitische vorm kon hier zonder complicaties versterkt worden door een reduplicatie die ook in zinnen van het type 2 a al na de pv voorkwam. Deze contaminatie, die blijkens Trijntje Cornelis in het zeventiende-eeuwse Antwerps nog een betrekkelijk zeldzame variant was, heeft zich sedertdien zeer levenskrachtig getoond. Zij is in het op de kaart afgebakende centrale zuidelijke gebied in de variatie van de niet proclitische vormen in de positie van de proclise de variant met verreweg de hoogste frequentie geworden.

Voor de afronding van de hier behandelde problematiek is het nodig dat er kaarten getekend worden waarop de verspreiding der reduplicerende vormen bij de verschillende mogelijkheden van positie 2 verschijnt. Pas dan zullen we kunnen weten of en in welke omvang het huidige gebied met de contaminatie dat van de reduplicatie heeft gevuld. Er is overigens nog een andere mogelijkheid denkbaar: dat de dynamiek van de contaminatie deze vorm al over de vroegere grenzen van de reduplicatie heen heeft verspreid en deze in haar expansie met zich meetrekt.¹³

Adres van de auteur:

Westf. Wilhelms-Universität

Niederländisches Seminar

Magdalenenstraße 5

D-4400 Münster

13 Ik dank dr. H.M. Hermkens voor een aantal voorstellen en correcties bij een eerdere versie van mijn tekst.

[p. 17]

Bijlage

Verzen met repeterend ik in

Warenar

Type 2 a: 501

Type 2 b: 521

Hypercorrect: 508, 510

Spaanschen Brabander

Type 2 a: 21, 29, 174, 228, 527, 1853

Type 2 b: 12, 40, 179, 222, 277, 702, 1389, 1605, 1614, 1821, 1852, 1854, 1879

Type 2 c: 25

Hypercorrect: 30, 237, 1851

Voor vers 1394, zie noot 7

Trijntje Cornelis

Type 1: 166, 167, 316,333, 357, 486, 531, 542, 564, 573, 574, 576, 582, 589, 625, 649, 656, 688, 710, 713, 718, 748, 756, 760, 782, 788, 793, 795, 802, 810, 970, 983, 1050, 1397, 1409, 1477

Contaminatie: 633, 997, 1058, 1461

Type 2 a: 145, 156, 192, 234, 283, 482, 502, 537, 610, 657, 739, 805, 975, 1394

Type 2 b: 266, 440, 804

Type 2 c: 1027, 1059

[p. 19]

Literatuur

Bolckmans, A. 1959. Constantijn Huygens. Trijntje Cornelis. Klucht. Toegelicht door -. Gent.

Boucherij, J. 1907. De tongval der stad Gent. Gent.

Colinet, Ph. 1896. ‘Het dialect van Aalst. Eene phonetisch-historische studie’, in: LB 1.

Eymael, H.J. 1912. C. Huygens' Trijntje Cornelisd. Klucht. Uitgegeven door -. Zutphen.

Goemans, L. 1897. ‘Het dialect van Leuven. Eene phonetisch-historische studie’, in: LB 2.

Grootaers, L. 1908-11. ‘Het dialect van Tongeren. Eene phonetisch-historische studie’, in: LB 8 en 9 (hier: 8).

Hermkens, H.M. 1964. Bijdrage tot een hernieuwde studie van Constantijn Huygens' gedichten. Nijmegen.

Hermkens, H.M. 1987. Constantijn Huygens, Trijntje Cornelis. Eerste deel, vol. 1. en vol. 2 (...) uitgegeven door -. Utrecht.

Pauwels, J.L. 1958. Het dialect van Aarschot en omstreken. (2 delen).

Pée, W. 1946. Dialect-atlas van West-Vlaanderen en Fransch-Vlaanderen (met medewerking van E. Blancquaert. Antwerpen (2 delen).

RNDA Reeks Nederlands(ch)e Dialect-atlassen. Antwerpen 1930-1982.

Sabbe, M. 1925. ‘Constantijn Huygens en Zuid-Nederland’, in: VMA 1925, 775-799.

Schrijnen, J. 1902. ‘Benrather-, Uerdinger- en Panningerlinie’, in: TNTL 21, 249-252.

Schrijnen, J. 1907. ‘Taalgrenzen in Zuidnederland. - Het mich-kwartier’, in: TNTL 26, 81-85.

Schutter, G. De 1970. ‘Pronominale problemen in de syntaxis van de Zuidnederlandse dialecten’, in: TT 22, 151-182.

Schutter, G. De 1989. Pronominale clitica in de Nederlandse dialecten. Antwerpen.

Smout, H. 1905. Het Antwerpsch dialect. Met eene schets van de geschiedenis van dit dialect in de 17^e en 18^e eeuw. Gent. Herdruk, ingel. door Yvette Stoops, Antwerpen 1980.

Teirlinck, Is. 1924. Klank- en vormleer van het Zuid-Oostvlaandersch dialect. Gent.

Vercoullie, J. 1885. ‘Spraakleer van het Westvlaamsch dialect’, in: Onze Volkstaal 2, 1-47.

Worp, J.A. 1895. De gedichten van Constantijn Huygens, naar zijn handschrift uitgegeven door -. 9 delen, Groningen 1892-1899. Trijntje Cornelis in deel V, 1895, 48-106.