Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde. Jaargang 61

[p. 315]

Boekbeoordeeling

Eugène N. Marais, Sy Bydrae tot die Afrikaanse Letterkunde, door F.G.M. du Toit. N.V. Swets en Zeitlinger, Boekhandel en Uitgeversmaatschappij, Amsterdam 1940.

Een enkel opstel van Marais' vriend Preller, een paar niet geheel betrouwbare krantenartikelen, een inleiding tot zijn verzamelde gedichten van N. Kritzinger, enkele bladzijden in W.E.G. Louw's boekje en enkele korte, onvolledige en ten dele onjuiste berichten in litteratuurgeschiedenissen van Nederland en Zuid-Afrika, dat was vrijwel alles wat er op schrift bekend was gemaakt over den grootsten Zuid-Afrikaansen dichter, Marais.

Het boek van F.G.M. du Toit vult deze leemte voor een groot gedeelte. In de 264 pagina's tellende, uitvoerig gedocumenteerde studie deelt de schrijver ons talrijke bijzonderheden omtrent alle kanten van Marais' veelzijdige wezen mede. Een opsomming der hoofdstukken moge daarvan een illustratie zijn. Na een uitvoerige levensschets van den dichter behandelt de schrijver het journalistieke werk van Marais; zijn aandeel aan de Afrikaanse Beweging; Marais als dichter, als criticus, als dramaturg, als schrijver van wetenschappelijk en letterkundig proza, de invloeden die op hem hebben ingewerkt; zijn taal en stijl en in het besluit, waar voornamelijk over de psyche van Marais wordt gehandeld, geeft Du Toit de noodzakelijke sleutel tot beter begrip van de raadselachtige eenzame mens, Marais. Immers, terwijl Marais' tijdgenoten op een enkele uitzondering na poëzie schreven om zich te oefenen in de hantering van de Z.-Afrikaanse taal, dus in hoofdzaak uit propagandistische motieven, gericht tegen de Engelse taaloverheersing, daarnaast ook als amusement voor hun eenvoudige, ongeletterde landgenoten, heeft de veelbereisde erudiet Marais van den beginne af een hoge Europese maatstaf voor de poëzie aangelegd.

In een uiterst directe, klankrijke en beeldrijke taal geeft hij in weinige, maar hoogstaande verzen uiting aan zijn somber pessimistische, diepgewortelde zielsconflicten. Het leven is voor hem een wreed spel, de essentie van het leven is lijden. Zijn levensbeschouwing

[p. 316]

wordt het treffendst uitgedrukt in de door hem vertaalde woorden van Shakespeare:

‘Milde Hemel
Verkort die pose. Front teen front
Bring hierdie Satan en myself;
Plaas hom net binne swêrdbereik,
En as hy vry kom mag God hom ook vergewe.
Die lewe is 'n storie deur 'n gek vertel
Vol klanke en geraas; ...... betekenisloos.’

Tussen zijn leven en zijn poëzie is geen kloof, consequent is hij in zijn daden en zijn gedachten, bijna elk gedicht is een rechtstreekse klacht over het feit dat, zoals Marais het uitgedrukt vond in een oud Egyptisch handschrift: ‘... die blote bestaan van die siel gegrond is op verdriet en pijn, en dat daar slegs één volmaakte middel is: Om self 'n einde aan die bestaan te maak...’.

Zo heeft Marais ook daarvan de consequentie getrokken en heeft, na een leven van teleurstelling en leed, welbewust een einde aan zijn leven gemaakt.

Hij behoort tot de ‘poètes maudits’, als Villon, als Rimbaud, als Slauerhoff, alleen de dood heeft hem de rust geschonken waar hij altijd naar had verlangd.

‘Laat uitlok deur geen suil of steen
'n enkel sug of woord van haat;
met Uwe vrede om mij heen
sal nagt'liks uit die hemelstraat
stil neerskijn op mij laatste huis
die vonk'lend sterbeeld van U kruis.

Elk' ijdel vrees sal daar verdwyn:
Daar sou ek vrede weer besef
waar Tebes in die stil woestyn
sy machtig' rotswerk hoog verhef.

Het doodsverlangen en het opgaan in de overmachtige natuur, twee elementen die vreemd waren en vreemd zijn voor de optimistische maar ook dogmatisch Protestante geest van het Z.-Afrikaanse volk, verklaren het geringe begrip tijdens zijn leven voor zijn poëzie.

[p. 317]

Als medeschepper van de Z.-Afrikaanse taal voor de diepste gedachten en gevoelsuitingen zal de bijdrage die hij geleverd heeft voor de beschaving van Zuid-Afrika onvergankelijk zijn.

Het is van groot belang, dat Du Toit nog tijdens Marais' leven (hij stierf in 1936) met deze studie begonnen is, omdat hij door gesprekken met velen die Marais kenden en niet het minst belangrijk, in gesprekken met den dichter zelf, een schat van gegevens heeft kunnen verzamelen omtrent zijn leven, die, wanneer hij langer met schrijven gewacht had, onherroepelijk zouden zijn verloren gegaan. Dat Du Toit dit boek geschreven heeft is al geen geringe verdienste. Dit dient voorop gesteld alvorens de vraag te beantwoorden hoe hij het gedaan heeft. Elke schrijver over Marais in de toekomst, en er zal nog veel over hem geschreven worden en moeten worden, zal een dankbaar gebruik maken van Du Toit's boek.

De bescheidenheid van den schrijver is groot, in vele gevallen te groot. In het voorwoord schrijft hij: ‘Ek wil geredelik toegee dat hierin nie alles oor Marais se betekenis gesê is nie, maar as hierdie leidraad sal dien om groter belangstelling in, en onafhanklike studie van, Marais se werk op te wek, dan is bereik wat met hierdie verhandeling beoog is...’ (pg. XX).

Zo moeten wij dan ook dit boek beschouwen, een noodzekelijke inleidende studie tot de kennis van het leven en de werken van Marais, geschreven juist op tijd om de steeds op de loer liggende legendevorming, waaraan blijkbaar geen grote figuur ontkomt, vóór te zijn met een objectief en zakelijk boek. Du Toit heeft echter meer gegeven, vooral de hoofdstukken over Marais als journalist, de onderzoekingen over zijn taal en stijl en de psychologische opmerkingen aan het slot zijn meer dan een ‘leidraad’; deze hoofdstukken zijn kundig en goed geschreven.

De schrijver van deze critiek is onbevoegd een oordeel te vellen over de capita handelend over het wetenschappelijke proza van Marais en wat betreft Marais' aandeel aan de Afrikaanse Beweging gaat hij gaarne af op hetgeen Du Toit meedeelt, hij wil dan ook alleen oordelen over de hoofdstukken die Marais als letterkundige tot onderwerp hebben.

Om de grootheid van Marais' gedichten aan te tonen had Du Toit

[p. 318]

meer vergelijkingsmateriaal moeten geven. Zijn grootheid treft des te meer wanneer men hem naast de poëzie van zijn tijdgenoten stelt, en dan was het noodzakelijk geweest om te onderzoeken in hoeverre hij verschilt van zijn generatie en waarin de verschillen liggen. De dichter W.E.G. Louw wijst in die richting waar hij in zijn: ‘de nieuwere Afrikaansche poëzie’ (1939) zegt: ‘men kon hem nauwelijks met zijn tijdgenooten vergelijken: daarvoor droeg zijn werk in de eerste plaats een te weinig door actuele gebeurtenissen bepaald en aan de eisen van de strijd gebonden karakter...’ (pg. 14). In het hoofdstuk over zijn poëzie had dan de psychologische analyse een plaats moeten vinden die nu aan het slot summier wordt gegeven. Men pleegt met een sleutel een huis binnen te gaan. Als antwoord op de vraag hoe het komt dat Marais' poëzie pas in de jongste tijd naar waarde wordt geschat in Zuid-Afrika had de schrijver een analyse moeten geven van de psyche van het Afrikaanse volk in zijn verhouding tot de dichtkunst, welke functie die voor dit volk had en heeft en zoo had Marais als dichter in dit boek relief gekregen, terwijl nu door citaten en enkele algemene opmerkingen over poëzie de desiderata des te sterker gevoeld worden. Aan zijn plaats in de letterkunde van Zuid-Afrika is te weinig aandacht besteed, en ditzelfde geldt mutatis mutandis voor Marais als prozaïst en dramaturg. De korte inhouden die de schrijver geeft van de meeste van Marais' short stories doen het gemis voelen van een nauwkeurige analyse van zijn prozakunst en een meer indringende beschouwing van de invloeden die op Marais gewerkt hebben.

Te veel levensdetails (als typisch voorbeeld de mededelingen op pg. 22, laatste alinea) vergoeden niet het achterwege blijven van een passage over de aard van zijn gedichten. In welk opzicht is Marais' werk vitalistisch, realistisch of romantisch, vooral in vergelijking met Celliers, Totius en Leipoldt; welke elementen in zijn poëzie zijn zuiver Afrikaans en welke zijn ‘algemeen’, niet gebonden aan bodem en cultuur van Zuid-Afrika? Dit zijn vragen die in het hoofdstuk over Marais als dichter niet gemist hadden kunnen worden. Men moet niet uit het oog verliezen dat Marais' poëzie tot het beste behoort dat niet alleen in Zuid-Afrika maar ook in Europa geschreven is, een studie over hem verplicht den schrijver hem op een hoog niveau te behandelen.

[p. 319]

Zeer goed komt in Du Toit's boek uit het feit dat Marais ook buiten zijn letterkundig werk, als journalist, geoloog en bioloog zonder twijfel tot de belangrijkste mensen heeft behoord, die Zuid-Afrika heeft opgeleverd. Het lijkt soms of hij, hoewel volbloed Afrikaner, eeuwen van Europese beschaving en geestesverdieping heeft bezeten, waardoor de meesten van zijn tijdgenooten, niet beladen met de oude cultuur van Europa, hem niet of nauwelijks begrepen hebben, omdat zij niet wisten wat een vervaarlijk hoge maatstaf Marais aanlegde in de beoordeeling van daden en gedachten.

Het eindoordeel over Du Toit's boek kan ik als volgt samenvatten. De studie heeft zeer groote verdiensten, de ijver waarmede de schrijver de vele gegevens heeft verzameld is voorbeeldig, zijn documentatie is overtuigend, de bewondering voor Marais heeft nooit afbreuk gedaan aan de objectiviteit. Maar juist deze activa releveeren de gebreken. Du Toit is te weinig vergelijkend te werk gegaan bij de behandeling van Marais als dichter en de wortels van zijn poëzie zijn verborgen gebleven in enkele algemeenheden. Ik vermoed dat de oorzaak hiervan eerder gezocht moet worden bij de wijze waarop in Z.-Afrika over litteratuur wordt geschreven dan bij den auteur van dit boek, die als zoon van zijn volk niet boven de nog zo vaak enigszins primitieve beschouwingswijze heeft kunnen uitkomen. Toch is het een onmisbaar boek over Marais, maar het mag niet het enige blijven. Dé studie over Marais als dichter en prozaïst zal nog geschreven moeten worden, W.E.G. of zijn broer van Wijk Louw zouden daartoe in staat zijn. Wij hopen nog steeds dat G. Preller, die waarschijnlijk Marais het best gekend heeft, eens over hem zal schrijven; dat boek zou van onschatbare waarde kunnen worden.

Wat echter het eerste nodig is, Du Toit's boek laat dat overduidelijk zien, is een volledige uitgave van de Engelse en Afrikaanse poëzie van Marais, op de manier waarop Leopold's verzen zijn uitgegeven door P.N. van Eyck. De voorspelling lijkt mij niet te gewaagd dat zoowel in Zuid-Afrika, in Nederland en in de Engels sprekende wereld deze uitgave met grote blijdschap begroet zal worden, omdat men hier met een dichter zal kunnen kennis maken die iets van groot belang te zeggen had.

Het bescheiden en zeer verdienstelijke boek van Du Toit zal ieder

[p. 320]

die in Marais belang stelt met bewondering lezen, het zal hem echter niet in alle opzichten bevredigen.

De uitgave is goed, helder van druk, zoals wij dat van de Firma Swets en Zeitlinger gewend zijn, maar de typografie van de omslag kan ik niet bewonderen.

H. Bonger