Tiecelijn. Jaarboek 6 (jaargang 26)

[p. 314]

[p. 315]

In Memoriam

In memoriam Wim van Remortel (1939-2013)
Christl van den Broucke

Hoewel het volop zomert besloot ik bij het schrijven van dit stukje naar Die winterreise van Franz Schubert te luisteren. Op 10 november 2013 draagt de Koninklijke Piet Stautkring een concert met deze muziek op in memoriam aan Wim van Remortel.

In memoriam, want Wim van Remortel (Beveren, 18 april 1939 - 2 februari 2013) is niet meer. Wim leeft verder in zijn werk, dat is een troost natuurlijk maar het is zijn boeiende en veelzijdige persoonlijkheid die we missen en die we alleen nog in herinneringen kunnen proberen te vatten.

Ik herinner me hoe hij zich na zijn hartoperatie met hernieuwde energie op verschillende nieuwe projecten stortte, gedreven om te leven. Hoe hij in 2011 voor de prachtige tentoonstelling ‘Met varkenskleppen’ de beide zalen van kasteel Cortewalle volledig met nieuw werk vulde.

Ik herinner me hem als scheppend meester die vol overgave schitterende plannen voor nieuwe projecten maakte en dan met problemen geconfronteerd werd. Eén van de grote opdrachten die hij recent afwerkte was een reeks van 300 prenten die door de gemeente Beveren bij bijzondere gelegenheden als relatiegeschenk zullen aangeboden worden. Het kostte hem veel tijd en energie om de meest typerende locaties te vinden en de ideale gezichtspunten op te sporen, daarna moest hij alles in het juiste perspectief bij elkaar brengen. Toen hij eindelijk met het tekenen klaar was, werd het printen bemoeilijkt door technische problemen.

Ik herinner me de vurigheid waarmee hij het werk van collega-kunstenaars prees. Nooit zomaar, steeds sterk argumenterend: technische vaardigheden, vormgeving, licht en kleurgebruik. Kritisch ook: hij prees nooit de man of vrouw maar steeds het werk of een reeks werken. Vorig jaar curateerde hij confrontatie, een tentoonstelling die de Koninklijke Wase Kunstkring naar zijn concept organiseerde en waarin hij kunstenaars met verschillende visies met elkaar confronteerde en zo een manier vond om kwaliteitsvol werk van mensen die in zeer uiteenlopende stijlen werken, toch opnieuw in relatie met elkaar te brengen.

[p. 316]

Ik herinner me hoe hij zich inzette om samen met vriend en collega George Staes, mensen van de gemeente Beveren en van de KPSK (Koninklijke Piet Stautkring) een tentoonstelling met werk van Jos Hendrickx in het Duitse Wittenberg te realiseren. (De tentoonstelling werd later in Beveren hernomen.)

Ik herinner me ook de mooie muziek die ik steeds op de achtergrond hoorde als we met elkaar telefoneerden, de reeksen tekeningen, etsen, litho's, schilderijen en prints die in zijn atelier en de ruimte ernaast gestockeerd werden. De prachtige kerkdienst met ongelooflijk mooie muziek die hij meehielp te organiseren na de dood van zijn moeder. En hoe hij, toen ik hem hierover eens complimenteerde, zei dat hij dit voor zijn moeder had gedaan, dat het heel anders zou zijn bij zijn eigen overlijden. Hoe hij na een vergadering kon genieten van een Orval of tijdens de reis naar Wittenberg van een goed glas wijn en snoekbaars met asperges.

Wim van Remortel was een heel bijzonder iemand. Hij was Laureaat van het Nationaal Hoger Instituut Antwerpen en doctor in de plastische kunsten en zijn werk werd gewaardeerd in binnen- en buitenland, maar hoewel zijn etsen, schilderijen en computerprints ook menige Beverse huiskamer sieren bleef hij in zijn eigen gemeente gewoon Wim. Maar wel een Wim die zich inzette voor het goede doel, graag gezien was in het verenigingsleven en niet bang om een kritische opmerking te maken als hij het niet eens was met de gemeentepolitiek.

Wim was lid van verscheidene verenigingen. Ik leerde hem voor het eerst kennen als de man die voor KET (Kamer Edelweiss Toneelgroep uit Beveren) de logo's en het drukwerk ontwierp. Een van de dingen die ik hem had willen vragen was waarom hij zich zo aangetrokken voelde tot deze toneelvereniging. Een beeldend kunstenaar werkt net als een schrijver in eenzaamheid, mist vaak een klankbord, een kritisch oog of een schouderklopje. Het was in die richting dat ik gokte, theater en muziek zijn artistieke media die op een heel andere wijze communiceren; het scheppingsproces vertrekt net zo vaak vanuit een groep mensen als vanuit een individu en er is direct contact met het publiek, er is applaus. Ik zal deze bedenkingen nooit meer kunnen toetsen aan de zijne. Ik leerde wel van zijn jeugdvriend, de Beverse ereburgemeester François Smet dat het Wim was die het idee lanceerde om een toneelvereniging op te richten. Het was Wim die de leden van de studentenvereniging Kamer Edelweiss bezielde om toneel te gaan spelen niettegenstaande de televisie op dat moment zijn grote intrede deed en er getwijfeld werd of er nog een toekomst bestond voor amateurtoneel. ‘Typisch Wim,’ zegt Smet, ‘hij steekt de vonk aan

[p. 317]

[p. 318]

het vuur, wakkert het aan en zodra het goed brandt, houdt hij zichzelf op de achtergrond.’ In het eerste stuk speelde hij zelf nog mee, later ging hij vooral zorgen voor de affiches, de programmabrochures en het ontwerpen van de decors. Wim kon volgens François Smet ook goed acteren maar hij scheen geen behoefte te hebben om in de schijnwerpers te staan. Zijn succes als beeldend kunstenaar en professor aan het Hoger Instituut lieten hem wellicht ook niet veel tijd om de rollen in te studeren.

Als lid van KET ontwierp hij ook de logo's en het drukwerk voor de verschillende musicals die cultuurcentrum Ter Vesten samen met de Beverse verenigingen organiseerde. Voor elk van deze musicals maakte hij ook telkens een reeks premieprenten die als relatiegeschenk aan de sponsors werden gegeven. Wim was een veelzijdig kunstenaar. Hij maakte grafiek, schilderde en hij was een schitterend tekenaar. Ongeveer rond de periode van de eerste musical, Mistero Buffo, breidde hij zijn technieken uit naar de computergrafiek. Meestal vertrok hij hierbij van een tekening die hij scande, op de computer verder bewerkte en - indien nodig - opnieuw afdrukte en met verf, potlood of inkt verder bewerkte, de processen herhalend tot het resultaat hem bevredigde.

In 2002 was Beveren de gastgemeente voor het Intergemeentelijk Reynaertproject en Ter Vesten organiseerde samen met verschillende Beverse verenigingen de musical en het project Reynaert, de Vosical. De premieprenten die hij voor deze musical maakte waren allemaal computerprints. Hij vond deze techniek zo fascinerend omdat die hem in staat stelde een reeks unieke prints te maken. De traditionele grafische technieken worden immers vooral gebruikt om een grote oplage te drukken van éénzelfde ontwerp. Bij een computerprint kon hij in elke print een kleurnuance wijzigen of een element weglaten of toevoegen zodat ze alle uniek werden.

Voor deze musical ontwierp Wim ook de decors. Een aantal van de ontwerptekeningen die hij hiervoor maakte, gaf hij aan toenmalig directeur van Ter Vesten, Rik van Daele, wetende dat die een speciale voorliefde voor de vos heeft en de penseeltekeningen zou koesteren. Nu Beveren in 2014 opnieuw voortrekker van het Intergemeentelijk Reynaertproject is, heeft Rik de tekeningen ter beschikking gesteld om te gebruiken voor een herinneringstentoonstelling aan de Vosical in de foyer van Ter Vesten. Het is een reeks penseeltekeningen in inkt, originelen dus, geen grafiek, geen prints. Bij het maken van een tekening vertrok Wim steeds vanuit zijn fantasie. Hij gebruikte nooit foto's als vertrekpunt. Andere kunstenaars doen dat wel vaak, het is immers heel moeilijk om bijvoorbeeld een vos te tekenen, zonder de typische kenmerken of houdingen van een echte vos voor ogen te hebben

[p. 319]

maar Wim kon dat wel. Een foto vond hij te eng. ‘Het perspectief van een foto is nooit hetzelfde als dat van een menselijk oog,’ stelde hij. Naar de natuur maakte hij zijn tekeningen zelden. ‘Je moet de toeschouwer de ruimte laten om in zijn eigen fantasie de tekening verder aan te vullen,’ was zijn redenering daarbij. Maar dergelijk tekentalent komt natuurlijk niet vanzelf. Om tekeningen vanuit de eigen fantasie op papier te zetten, is een geoefende hand nodig. Alleen omdat hij reeds van jongs af, jarenlang telkens opnieuw en opnieuw tekeningen naar de natuur maakte, was hij in staat om uiteindelijk vanuit zijn fantasie te werken. Hij kon het tekenen ook niet laten. Op vergaderingen leek het soms of hij notities nam maar eigenlijk tekende hij kleine portretjes van mensen wiens uitdrukking of houding hem op dat moment boeiden. Van hem hoorde ik ook het sprookje van de keizer van China die een tekening van een haan bestelt bij een gerenomeerd kunstenaar. Het geduld van de keizer wordt lang op de proef gesteld, de tekening raakt maar niet klaar, tot de keizer zelf na weken, maanden, jaren wachten naar het atelier van de schilder gaat. Die man neemt een wit vel papier, kiest een penseel uit en zet met slechts één enkele krachtig haal het ultieme portret van het dier op het blad. De hele hofhouding is verontwaardigd maar de keizer zelf opent de deur naast het vertrek, waar stapels tekeningen liggen, de oefeningen die de kunstenaar maakte om de haan in één keer, met één enkele penseelstreek te kunnen treffen. Het verhaal zou over het werk van Wim kunnen gaan. Het wordt in elk geval erg gewaardeerd in China en dat zegt iets over de manier waarop hij het penseel hanteert. In China wordt immers ook met penseel geschreven, een penseelstreek wordt daar steeds streng en met veel inzicht en kennis beoordeeld. Prachtig aan de reeks ontwerpjes voor de Vosical is hoe hij met een minimum aan lijnen zowel karakter, houding, uitdrukking als beweging weet weer te geven. Boeiend ook zijn de verschillende tinten zwart die hij uit zijn inkt weet te halen: soms lijkt een vlak reeds zwart en dan lukt het hem toch om er nog meer diepte aan te geven. ‘Zwart’ was zijn stokpaardje, hij had een voorliefde voor dames met zwart haar maar hij kon met nog meer passie en vuur over zwarte inkt praten: ‘zo zwart, hé...!’ en dan knikte hij, keek je aan met een blik die verwachtte dat je wist hoe zwart hij bedoelde... en zweeg. Want er is natuurlijk geen woord meer voor iets dat nog zwarter dan zwart is.

Wim heeft nog een andere link met theater en muziek, merk ik nu pas. Zijn leermeester Jos Hendrickx introduceerde de lithografietechniek in de grafiekopleiding aan de Antwerpse academie. Litho's of steendrukken waren gedurende lange tijd de ideale techniek om partituren en theateraffiches te drukken. Wim promoveerde als doctor met een proefschrift waarin hij de geschiedenis van deze techniek behandelt. Omdat hij deze titel niet in België kon halen,

[p. 320]

[p. 321]

[p. 322]

leerde hij Spaans. Het zou immers Goya geweest zijn die de lithografie als expressievorm in de kunst introduceerde. Voor een levensgenieter als Wim zal het geen toeval zijn dat hij voor de universiteit van La Laguna op Tenerife koos. Ooit verklapte hij me dat hij in de thesis uitlegde hoe de lithografie Mozart in de gelegenheid stelde om de muziekpartituur van de opera De toverfluit in een grotere oplage te verspreiden. Er is een nummer van de Beverse Klok aan die thesis gewijd en daarin lees ik dat het eindwerk uit drie delen bestaat:

La machia de la vida sin odio - de magie van het leven zonder haat, over de geschiedenis van de lithografie, geënt op het libretto van Die Zauberflöte van W.A. Mozart;
La machia de la lithografia - de magie van de lithografie, waarin de mogelijkheden die dit medium aan de kunstenaar biedt, worden uitgelegd;
Sobre la vida, una tesis sin palabras - over het leven zonder woorden, waarin de techniek met droge naald wordt onderzocht.

Dit is een vraag die ik Wim wel heb gesteld: ‘of ik de thesis eens zou mogen lezen?’ Hij legde me uit dat die in het Spaans geschreven is en niet werd vertaald. Jammer vond ik dat, de Spaanse taal beheers ik niet. Het leek me anders een zeer boeiend gegeven en aangezien Wim een goede verteller was, dacht ik dat er nog wel gegadigden te vinden zouden zijn om deze lectuur te smaken.

Maar misschien lukte het Wim toch om op een andere manier op deze laatste vraag een repliek te geven. Op Wims uitvaartplechtigheid werd een toespraak gehouden door de voorzitter van de loge. Het feit dat Wim vrijmetselaar was, geeft niet alleen stof om deze boeiende thesis met andere ogen te bekijken. Ik wou echt dat ik al die andere gesprekken die ik met hem heb gehad, nog eens opnieuw kon ophalen.

Deze bijdrage kwam ook tot stand via een gesprek met François Smet, jeugdvriend van Wim van Remortel (lagere school en KSA), voorzitter KET en ereburgemeester van Beveren.

De veertien penseeltekeningen en één print die Wim van Remortel bij de voorbereiding van Reynaert, de vosical maakte, en waarvan er enkele zijn afgedrukt, komen uit de collectie van Rik van Daele.

[p. 323]

[p. 324]

[p. 325]

[p. 326]

[p. 327]

[p. 328]

[p. 329]

[p. 330]

Bronnen

De bronnen staan chronologisch gerangschikt. • Wim van Remortel, Un Hombre a Tenerife - in: De nieuwe Beverse klok, jg. 1, nr. 22 van vrijdag 1 maart 1996. • Reynaert, de vosical - programmaboekje, Beveren, november 2002. • Exhibition of Wim van Remortel's digital printmaking - catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling in Tianjin - Tianjin Academy of Fine Arts (China), augustus 2007. • Wim van Remortel, Bladen van een onbekend sprookje - catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling in OC Boerenpoort Melsele - Ter Vesten, januari 2008. • Nooit Thuis, Beverse verenigingen in woord en beeld - een uitgave van De Beverse Klok, november 2008. • Jos Hendrickx, Een Vlaamse Einzelgänger in Europa 1906-1971 - catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling in kasteel Cortewalle Beveren met curator Wim van Remortel - Koninklijke Piet Stautkring, het Gemeentearchief Beveren en Cultuurcentrum Ter Vesten, oktober-november 2011 (en in Altes Rathaus Lutherstadt Wittenberg (Duitsland) - Stiftung Christliche Kunst Wittenberg, juli-september 2011). • Confrontatie - catalogus bij de gelijknamige tentoonstelling in Kasteel Cortewalle (Beveren), kapel OC Boerenpoort (Melsele) en kapel OC 't Klooster (Vrasene) met curator Wim van Remortel - Koninklijke Wase Kunstkring en Cultuurcentrum Ter Vesten, maart 2012. • Toespraak op de uitvaartplechtigheid van Wim van Remortel door François Smet. • Wim van Remortel, Een bijzonder geëngageerde artiest uit onze kring is heengegaan. - Infomagazine Koninklijke Wase Kunstkring, januari/februari/maart 2013. • In Memoriam Wim van Remortel - Koninklijke Piet Stautkring Berichtenblad, maart 2013.