Tiecelijn. Jaargang 2

[p. 49]

Uit boek en tijdschrift

J. De Wilde, Van den vos Reynaerde ontsluierd. Met een vertaling van handschrift F door Rik Van Daele. (Kultureel Jaarboek voor de Provincie Oost-Vlaanderen. Bijdragen, Nieuwe Reeks, nr. 30). Gent, Provinciebestuur Oost-Vlaanderen, 1989. 150 p. 200 BF.

Wie E.H. Jozef de Wilde al jaren kent, zal na het lezen van zijn nieuwste boek, met mij de bedenking maken dat we met de inhoud ervan reeds lang vertrouwd zijn.

Van den vos Reynaerde ontsluierd reveleert eigenlijk geen geheimen. Wij kenden reeds fragmentarisch de meeste aspecten van De Wildes visie uit interviews, lange gesprekken met hem en occasionele publikaties. Daarom is voor de insider dit boek geen onthulling van recente en verbazingwekkende nieuwigheden en wekt de titel verwachtingen die deze Salomé niet inlost.

Het is echter duidelijk dat het boek de ganse theorie van onze Nestor als een gebonden, systematisch opgebouwd geheel presenteert aan de Reynaerdofiele lezer. Gedurende de jongste vijftien jaar van zijn druk leven als pastoor, heeft zijn visie samenhang en diepgang gekregen. Het langverwachte boek is daarvan de neerslag.

Na een inleiding waarin hij het opzet van zijn onderzoek uit de doeken doet en in een autobiografische schets verklaart hoe hij tot deze Reynaertbenadering is gekomen, grijpt hij de vos bij de staart.

Het eerste hoofdstuk liegt er niet om: Magister Willelmus Physicus schreef de Reinaert. Een boude bewering. Voor het eerst in zowel de amateuristische als in de professionele vossejacht wordt deze stelling grondig uitgeplozen en met een ernstige argumentatie gepresenteerd. In 1858 had C.P. Serrure Willem Physicus, eerder lukraak, naar voren geschoven als de alias van ‘Willam die Madocke makede’. Aan de hand van een aantal oorkonden en het werk van J. Pycke identificeert De Wilde deze Willelmus Physicus, kanunnik van Doornik, met Willem I van Brugge, bijgenaamd de Oude. Hij was magister, onderlegd in de wetenschappen en tevens geneesheer, die in een aantal akten betreffende het Waasland (rond 1200) optrad als scheidsrechter en als getuige. De Wilde suggereert zelfs, door een vernuftige binnen-tekstuele

[p. 50]

kunstgreep, de mogelijkheid dat deze Willem wel eens Willem Rine (van den Rine) zou kunnen zijn, een Wase leenman. Willem Physicus was zeer nauw betrokken bij het leven van de burggraven van Gent. Dit zou verklaren waarom de burggraven in het epos opduiken als dramatis personae.

De hoofdacteurs passeren de revue in het hoofdstuk Rolverdeling. Reynaert wordt hier zeer precies vereenzelvigd met Zeger III van Gent die onmiddellijk gekoppeld wordt aan het goed Mapertuus te Destelbergen (Gent). Meteen beschrijft De Wilde de Gentse burggraven als ondergravers van de feodaliteit. Hierdoor impliceert hij dat Reynaert een soort revolutionair zou zijn, en Van den vos reynaerde de spiegel van de teloorgang van de feodale structuren. Zeger III vestigde zich op zijn kasteel te Sint-Jansteen waardoor de verankering van het epos in het Waasland aanvaardbaar wordt.

Minder diepgaand behandelt De Wilde de andere dieren. Nobel is wel duidelijk de vertaling van Filips I, bijgenaamd ‘le Noble’; Isegrim staat voor de ganse familie van de heren van Beveren, Tibeert waarschijnlijk voor een van de heren van Gavere, ‘bottelgier’ van Vlaanderen enz.

De Wilde weet ook dat wie alles wil bewijzen, ongeloofwaardig wordt, daarom mogen we voor Bruun zelf een naam uitkiezen en wordt de bange haas iemand uit de buurt van Kriekeputte, wellicht de heer van Inglosenberghe te Sint-Jansteen. Grimbeert zou een van de neven van Zeger III zijn, maar Pancer, Belijn, Canteclaer en de andere kiekens zijn niet te identificeren.

In hoofdstuk III werpt De Wilde zich op de lokalisatie van een aantal plaatsen. Hier voelt hij zich als een vis in het water. De rechtsplaats in het Bokslaar te Lokeren, Mapertuus, met omstandige bewijsvoering, te Destelbergen, Bruun die in de Schelde duikt, een zeer ingewikkelde, zij het vindingrijke lokalisering van Bolois, met Dr. Gysseling twijfelt hij aan het Nonnenklooster te Oudenbos (Lokeren); Belsele, Hijfte, de schat van Hermerik en Kriekeputte scheppen geen noemenswaardige problemen.

Over Elmare publiceerde de vossejager reeds uitvoerig in Appeltjes van het Meetjesland (1962) en in Monasticon Belge (1977). Hij geeft hier een toch wel te summiere samenvatting van de boeiende geschiedenis der voormalige priorij van Sint-Pieters. Het vierde hoofdstuk verzamelt een aantal themata van zeer heterogene inhoud: o.a. de correlatie tussen Reynaert en Esopet

[p. 51]

met als brugwoord Madoc. Hierin beweert De Wilde, aan de hand van identieke uitdrukkingen in beide werken, K. Heeroma's opstel over Reinaert en Esopet en de frequentie waarmee de Reynaertnaam wordt gebruikt in de Esopet, dat beide werken uit de pen vloeiden van dezelfde auteur, i.c. Willemus Physicus, met de implicatie dat beide werken te dateren zijn rond 1200 en dat Esopet de Reynaert zou voorafgaan. In de historie van de pape die met een gemeen wijf Julocke op zijn kot zat laat de oude vos (De Wilde) zich nog eens meeslepen en hij schildert met veel ‘couleur locale’ en binnenpretjes, de ramp die de pape overkomt.

Hij komt nogmaals terug op de aftakelende feodaliteit, om te besluiten met een evocatie van het Waasland rond 1200 waarin Reynaert zijn nog nawijsbaar spoor heeft getrokken.

Het komt mij niet toe de tekst van De Wilde kritisch onder de loep te nemen. Ik ben maar al te blij dat zijn visie en interpretatie, zij het in sterk verkorte vorm, eindelijk voor iedere Reynaertvorser beschikbaar wordt. Enkele losse bedenkingen slechts. Alhoewel De Wilde herhaaldelijk zijn bevoegdheid om de vos op te jagen relativeert en minimaliseert, zoals onze middeleeuwse schrijvers hem dat voordeden, alhoewel hij herhaaldelijk vermaant niet alles au sérieux te nemen, toch schrijft hij met zulke aandrang en overtuiging dat de lezer hem wel zeer ernstig neemt. In dat licht gebruikt De Wilde een aantal gewaagde stijlfiguren die iets teveel de fantasie als realiteit opdringen: p. 26 Zeger III is heel anders dan zijn vader. [...] Herinner U hoe hij met Grimbert naar de gerechtsplaats stapt en er binnentreedt met opgeheven hoofd... als een koningszoon; p. 37 Na de dood voor de wereld van Reinaerts vader, door in de Orde van de Tempeliers te treden, kwam heel de erfenis toe aan de zoon Zeger III en p. 75 Reinaert weet zich nu een vrije burger, niet meer in dienst, afhankelijk van de graaf. Of, een relativering die alles op losse schroeven zet. Na Tibeert geïdentificeerd te hebben met de heer van Gavere, besluit hij: indien men een betere kandidaat vindt voor Tybeert de kater, voor mij niet gelaten (p. 35).

Meer bezwaar maak ik echter tegen de zeer vroege datering (ante 1219). Het ligt mij niet dat het karakter en de eruditie van de veronderstelde schrijver (wetenschapper, geneesheer, wijsgeer en filantroop) zo haaks staan op de aard en de inhoud van het epos.

[p. 52]

Deze Willem zou in zijn dichtwerk ook zijn wereldlijke bazen, broodheren en sponsors geportretteerd hebben met alle gemene kleurtjes en wrange smaakjes erbij? Willem van Brugge zou plots Waaslander/Oost-Vlaming zijn? Bezwaar heb ik ook tegen het toedichten aan Reynaert van een revolutionair karakter.

Ik stap wel mee met deze schrijvende pape en goede leermeester op het pad van de toponymie: niet in alle beweringen en lokalisaties, maar in de sfeer van de gehele studie. Uit die sfeer blijkt dat niet de schrijver de toponiemen heeft gezocht in functie van zijn verhaal, maar dat blijkbaar bestaande toponiemen en plaatsen mede het verhaal hebben gegenereerd, o.a. Goudekinsberg, Mapertuus, Kriekeputte, gerechtsplaats, enz.

Anderzijds had ik gehoopt dat onze Wase vossejager even over de receptie van het epos zou gesproken hebben. Ik lees niets over de symboliek in het werk, alles wordt zo realistisch, zo doelbewust, zo verklaarbaar.

Dit is een vaststelling, geen verwijt. Het werk van De Wilde is een duidelijk produkt van de historisch-geografische traditie. Het kan dus anachronistisch lijken als we het toetsen aan de school die het moet hebben van topoi, symboliek, absoluut wetenschappelijke taalstudie en vergelijkende inventariserende registratie. Neen, De Wildes werk valt op het juiste moment op de markt. Het moet nog eens duidelijk maken dat vernieuwing in de Reynaertvorserij eigenlijk niet kan zonder een flinke dosis historisch-geografisch zoekwerk. Wij moeten afstappen van de compartimentering en resoluut kiezen voor een multidisciplinaire aanpak willen we in de toekomst nog enige vooruitgang boeken op onze speurtocht naar auteur, receptie, lokalisatie in tijd en ruimte, datering, didactische of moraliserende doelstellingen... In ieder geval een aanpak waarbij traditie en vernieuwing hand in hand gaan.

Nog een kort woord over het tweede deel van het boek. Als basismanuscript neemt De Wilde het Dyckse handschrift. Te zijnen gerieve en ten gerieve van de lezer, vertaalde Rik van Daele handschrift F quasi letterlijk, vers na vers, niet rijmend, inclusief de meeste herhalingen en stoplappen, zo getrouw dat het voor de student een welgekomen hulpmiddel zal zijn bij studie en vertaling. Dit is een primeur.

[p. 53]

In mijn commentaar op dit deel sta ik machteloos. Van Daele heeft netjes de mogelijke kritiek ondervangen in zijn inleiding. Slechts dit wil ik erover kwijt. Hij schrijft dat hij werkt zonder voetnoten om de tekst niet nodeloos langer te maken en omdat de tekst enkel de controle van De Wildes tekst moet mogelijk maken. Door deze grondregel is hij verplicht af en toe een keuze te maken / een interpretatie te geven bij de vertaling van een woord. Dus zo neutraal als hij het ons voorhoudt is de vertaling niet. Zo wordt in de proloog ene avonture vertaald als een verhaal, vite wordt geschiedenis. Verkieslijk ware geweest avontuur en vita te bewaren, zoals hij dat deed in v. 811 met wijf, v. 1275 taveerne, v. 1033 Sint-Martijnsvogel,...

Het boek ligt in het bereik van iedereen wat de inhoud en wat de prijs betreft. Het is mooi uitgegeven, verzorgd en met duidelijke illustraties. Al vertoont de tekst hier en daar sporen van de tijdsziekte die men ‘haast’ heet, toch is het andermaal een bewijs van de kwaliteit waarmee het Provinciebestuur van Oost-Vlaanderen, i.c. Dr. Paul Huys ons bedenkt. 200 BF is geen prijs. Wie het bestelt via zijn culturele vereniging bespaart nog lekker 50 BF. Wacht niet, er zijn slechts 1000 exemplaren beschikbaar.

Herman Heyse

(Ed. B. Levy - P. Wackers), Reinardus. Yearbook of the International Reynard Society. Vol. II. Grave, 1989. 40 HF.

Keurig op tijd verscheen het tweede volume van Reinardus, het jaarboek van de internationale Reynaertvereniging. Dit mooi verzorgde en geïllustreerde (15 ill.) boekdeel bevat de verdere lezingen van het 7e colloquium van de Society te Durham in 1987. Daarnaast een enkele ‘nieuwe’ bijdrage en een kleine boekbespreking (van een Duitse fabelcatalogus). Ongeveer de helft van de bijdragen handelt over dierenverhalen. De oogst is mooi verdeeld over de Reinhart fuchs, de Isengrimus, de Ecbasis captivi, de Roman de renart en de nederlandstalige Reynaertvolksboekjes. Het middeleeuwse Reynaertverhaal komt in dit volume niet aan bod.

Op één bijdrage gaan we heel even in, nl. op The Dutch Chapbooks

[p. 54]

of Reynaert de Vos and their Illustrations (p. 176-184). Erwin Verzandvoort onderzoekt erin de grote populariteit van de volksboeken in de periode van het eind van de middeleeuwen tot de moderne tijden. Interessant is het onderzoek naar het aantal exemplaren dat per drukje werd verspreid, volgens de auteur een 500-tal en de conclusies die kunnen getrokken worden na een grondige studie van de houtsnedencycli (zo bijv. omtrent verloren gegane edities en het aantal exemplaren van een drukje).

Volgens Verzandvoort is slechts 2% van de Noordnederlandse volksboekjes overgeleverd. Verder concludeert hij dat de internationale verspreiding van Reynaertedities groter was dan tot nu toe was verondersteld (zie terloops Tiecelijn, 1988, p.22).

Tot slot is het onze stille wens dat Reinardus in de toekomst ruimte vrij houdt voor een internationale Reynaertbibliografie. Wie het rijke voetnotenapparaat van de meeste bijdragen bekijkt, ziet er de noodzaak meteen van in.

[R. Van Daele]